(Fâtıha 1/1)
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَٰنِ الرَّحِيمِ
Eyiliği soñsuz, sîlağı bol Allâh’ıñ âdı bilen [*].
[*] “Rahmân” we “Rahîm” kelimeleri, rahmet (رحمة) kökindendir. Rahmet, eyilik we sîlağı gerekdiren nëziklik âñlamındadır. Allâh’ıñ özelliği bola gullanılınca diñe eyilik ve sîlağ âñlaşılar (Müfredât). Rahmân “rahmeti her zâdı guşadan” diymekdir. Bu özellik Allâh’dan başğasında bolmacağı üçîn “eyiliği soñsuz” diye çewirdik. Rahîm “köp merhemetli” diymekdir. Bu özellik Allâh’ıñ daşındâkı bârlıklarda da bolabiler. Rahîm kelimesi şu âyetde, Resûlullâh üçîn gullanılandır:
“Size içiñizden bir îlçi geldi. Sizi sıkıntıya sokan her zâd, oña ağır geler. O üstüñize titrër. Mümînlere garşı şefkatlı ve rahîmdir.” (Tevbe 9/128). Şu ayetdeyse mümînleriñ özelliği bola gullanılandır: “Muhammed Allâh’ıñ îlçisidir. Onuñ bilen birlikde bolanlarıñ, kefirlere /âyetleri görmezlikde dîrenenlere garşı sarsılmaz duruşları bârdır. Öz âralarındaysa rahîmdirler.” (Fetih 48/29).
(Fâtıha 1/2)
اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَۙ
Her zâdı tükel eylemek [1*] Allâh’a hâsdır. O bütîn bârlıklarıñ Rabbı /Eyesidir. [2*]
[1*] Hamd = الحمد, bir kişîni onuñ etdiği zâd bilen öwmekdir. “Gözel damak pişirer, yoldaşlığı yağşıdır” yâlı sözler muña gîrer. Şükür îse oña yağşılık edeni öwmek, weyë oña yağşılık bilen garşılık bermekdir. Her zâdı gözel eylën diñe Allâh’dır. Allâh’ıñ eylediği bilen ınsânlarıñ etdiği ârasındâkı farkı görkezmek üçîn “gözel” yerine “tükel” kelimesini gullandık.
[2*] Rab kelimesiniñ Türkmençe garşılığı “eye”dir. Öyüñ eyesine rabb’ud-dâr = öyüñ rabbı (Müfredât), sermâye eyesine de rabb’ül-mâl = sermâyëniñ rabbı diyiler. Yûsuf aleyhissalâm, hâkânıñ îberdiği kölëye şeyle diyipdi: “Rabbıña dön de sora bakâlı, ellerini kesen hâtınlarıñ derdi nëmemiş? Meniñ Rabbim olarıñ oyunlarını biler.” (Yûsuf 12/50). Bu âyetde rab kelimesi öñce “kölëniñ eyesi bolan hâkân” âñlamında, soñrakı da “Allâh” âñlamında gullanılıpdır.
(Fâtıha 1/3)
اَلرَّحْمٰنِ الرَّح۪يمِۙ
Eyiliği soñsuz, sîlağı boldur.
(Fâtıha 1/4)
مَالِكِ يَوْمِ الدّ۪ينِۜ
Edilen her zâdıñ garşılığını görceği [1*] gün, tek yetki sâhîbidir. [2*]
[1*] Dîn, “âdet, durum; cezâ, garşılık görme ve ıtâat” âñlamlarına geler (es-Sıhâh). Bulardan “boyun eğme” we “garşılık görme” âñlamları öñe çıkar. Dînde boyun eğilen Allâh’dır. O’nuñ buyruklarına uyular we garşılığı ondan beklener. “Dîn güni” de dünyëde edilenleriñ garşılığınıñ alıncağı gündür. Bkz. Nûr 24/25, Zâriyât 51/6.
[2*] Mümîn 40/16, İnfitâr 82/17-19.
(Fâtıha 1/5)
اِيَّاكَ نَعْبُدُ وَاِيَّاكَ نَسْتَع۪ينُۜ
(Allâh’ım!) Gulluğı [1*] doğrıdan saña eder, yârdımı doğrıdan senden istëris. [2*]
[1*] Gulluk etmek /ıbâdet: tüys niyet bilen, sâyğı bilen, istemek; we kayıtsız şertsiz boyun eğmekdir.
[2*] Köp sânda âyetde ınsânlarıñ bîrbîrlerine yârdımçı bolmaları, eyilik ve sîlağda bolunmaları buyrulıpdır (Mâide 5/2, Bakara 2/177, Zâriyât 51/19, Meâric 70/24-25). Bu âyet, Allâh’dan istenenler bilen îlğilidir. Her zâdıñ Allâh’ıñ elinde bolduğını herkim biler. Yöne këbîrleri, gutsal bildikleri kişileri âraya goyup yârdımı, onuñ âraçılığı bilen istërler. Bu, oları Allâh’ıñ düzeyine çıkarmak bolduğu üçîn “şirkdir”. Özlerine siñir ûçlarından iñ yakîn bolan Allâh bilen ârasına âraçı goyan herkim, dînden çıkar we “müşrik” bolar. Allâh Taalâ ınsânlarıñ eyilik we takwâ gürrüñinde bîrbîrleri bilen yardımlaşmasını emretmiş, şöyle buyurmuştur: “Eyilikde we takwâda yârdımlaşıñ emmâ günëhde ve dâşğınlıkda yârdımlaşmâñ.” (Mâide 5/2) Kehf 18/95. âyetde de Zülkarneyn’iñ ınsânlardan yârdım istediği açık bir şekilde görülmekdedir. Diñe Allâh’dan istencek bolan yârdım, ondan başğasınıñ edip bilmeceği yârdımdır. Duâlarıñ kabulı, üytgeşik yârdım, her zâdı görmesini /eşitmesini /bilmesini istemek yâlı. Buları Allâh’dan başğası edip bilmeceği üçîn bir başğasından buları beklemek “şirk” bolar. Beylece bular bilen îlğili bola birköp âyet bârdır. Bu âyetdëki “doğrıdan senden yârdım istëris” cümlesiniñ âñlamı “senden başğasınıñ edip bilmeceği zâdları, başğasından dël; diñe senden istëris” diymek bolar.
(Fâtıha 1/6)
اِهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَق۪يمَۙ
Bizi doğrı yoluña [*] kabûl et;
[*] Sırât-ı mustakîm, “doğrı yol” diymekdir. Bu yolda bolmak, diñe Allâh’a gulluk etmek bilen bolar. Bkz. Âl-i İmrân 3/51, Yâsîn 36/60-61. Diñe Allâh’a gulluk îse, onuñ kitâbına yapışmak bilen mümkîndir. En’âm 6/151-153, Bkz. Zuxruf 43/43.
(Fâtıha 1/7)
صِرَاطَ الَّذ۪ينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْۙ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّٓالّ۪ينَ
Mutlılık berdiğiñ kimseleriñ [1*] yolına, Seniñ gaharıñı hak etmedik [2*] we âzaşmadık [3*] kimseleriñ yolına! (Ëmîn.) [4*]
[1*] Allâh’ıñ mutlılık berdiği kimseler; nebîler, doğrı kişiler, bilğinler ve Eyilerdir. (Nisâ, 4/69)
[2*] Gahar, Arapçadâkı gazabıñ garşılığıdır. Gaharı hak edenler, îlğili âyetler ışığında şulardır: Yahûdîler (Bakara 2/61, Bakara 2/90; Âlı-Imrân 3/112; Mâide 5/60; ´râf 7/152); bir mümini kasden öldürenler (Nisâ 4/93); hakîkata garşı dîrenenler (´râf 7/71); sawaş meydânından gaçanlar (Enfâl 8/16); dînden dönenler (Nahl 16/106); dâşğınlık edenler (Tâhâ 20/81); Allâh hakında haksız dartışmağa gîrenler (Şûrâ 42/16); iffetsiz bolduğı hâlde özini temîze çıkarmak üçîn ërine töhmet eden hâtınlar (Nûr 24/9); munâfık erkek ve munâfık hâtınlar bilen müşrik erkek ve müşrik hâtınlar (Fetih 48/6).
[3*] Âzaşanlar, îlğili âyetler ışığında şulardır: Allâh’ıñ âyetlerini yalanlayânlar (Mü’minûn 23/105-106); ınandıkdan soñra këfir bolanlar (Mâide 5/12); Allâh´ıñ yolından pëselleyënler (Nisâ 4/167); dîn gürüñinde çeni âşanlar (Mâide 5/77); zanna tâbî bolanlar (En’âm 6/116); dünyë yâşamını âhiret yâşamına tercîh edenler (Ibrâhîm 14/3); Allâh’a ortak goşanlar (Nisâ 4/116); fâsıklar (Mâide 5/108; En’âm 6/77); Allâh´dan başğasına duâ edenler (Ahkâf 46/5; Hac 22/12); Allâh´ı goyberip şeytânları welî edinenler (´râf 7/30); zâlımlar (Meryem 19/38); Allâh’a we Resûline ısyân edenler (Ahzâb 33/36); Allâh´ıñ zikrine /kitâbına garşı gatı tutum serğileyënler (Zümer 39/22); Allâh´ıñ dâwetçileriniñ çâğrısını kabûl etmeyënler (Ahkâf 46/32); kıyâmeti inkër edenler (Şûrâ 42/18); munâfıklar (Bakara 2/8-16); Allâh´ıñ îndirdiği kitâpları gîzleyënler (Bakara 2/174-175); këfirler (Nisâ 4/136); müşrikler (Nisâ 4/116; Ibrâhîm 14/30); dünyë mâlı we ziynetlerine âldanıp hakdan uzaklaşanlar (Yûnus 10/88); nefsiniñ arzûlarına uyanlar (Yûsuf 12/30); Allâh´ıñ kitâbından uzaklaşanlar (Tâhâ 20/52; Lokmân 31/6); Allâh´ıñ kitâbından delil getirmeden Allah hakkında konuşanlara uyanlar (Hac 22/8-9); kötüleri dost edinenler (Furkan 25/28-29); hakikati yalanlayanlar (Kalem 68/7-8).
[4*] Ëmîn, duânıñ arkasından aydılan “Allâh’ım kabûl et!” âñlamında bir sözdür. (Lisânu’l-Arab) Ëmîn kelimesi Kur’ân’da geçmez. Nebîmiziñ, namâz gıldırarkân Fâtıhâ’nı bitirmesiniñ ârdından ëmîn diydiği, cemâatıñ da ëmîn diymesini istediği rivëyet edilipdir. (Buhârî, “Tefsîr”, 2; Müslim, “Salât”, 62, 87).
