قوللوق شوعورونا وه آللاها قارشئ سۇروملولوق بیلینجینه صاحیب، آللاەتان چکینن، یۆرگینده آللاه ایچین بیر شەیلر یاپما قایغئسئ تاشئیان یاعنی موتتاقی اۇلان هرکسین عاقلئنا گلن ایلک سۇرو شو اۇلمالئدئر:
“آللاه بو کیتابئ؛ قورئانئ بانا نەدن ایندیردی؟ آللاهئن آماجئ نەیدی؟
بن آللاهئن آماجئ دۇغرولتوسوندا بو کیتابئ قوللانئیۇر مویوم؟”
اۇرماندا دۇغوپ بۆیۆمۆش، تۇپلوم ایچینه گیرمەمیش، کیتاب نەدیر بیلمەین بیر اینسان بیله کائینات آیتلرینی اۇقویاراق آللاهئن وارلئغئنا ایمان أدەجک “فئطراتا” صاحیبتیر. هر اینسان بو حاصلت اۆزەرینه یاراتئلمئشتئر.
آللاه تعالا شؤیله بویورور:
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾ (سورة الروم)
یۆزۆنۆزۆ حانیف اۇلاراق دۇسدۇغرو بو دینه چەویر؛ آللاهئن فئطراتئنا. آللاه اینسانلارئ اۇ (دین) اۆزەره یاراتمئشتئر. آللاهئن یاراتماسئنئن یرینی توتاجاق بیر شەی ده یۇقتور. ایشته ساپاساغلام دین بودور. آنجاق اینسانلارئن چۇغو بیلمییۇرلار. (روم سورەسی؛ 30)
آللاها ایمان أدن هرکس بیلیر کی؛ گؤکلری وه یری یاراتاجاق عیلمه وه قودرته صاحیب اۇلان عالملرین راببی، آماچسئز، بۇش بیر ایش یاپمایاجاقتئر.
أَيَحْسَبُ الْإِنْسَانُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًى ﴿۳۶﴾ (سورة القیامة)
یۇقسا اینسان باشئ بۇش بئراقئلاجاغئنئ مئ ظاننەدییۇر؟ (قئیامت سورەسی؛ 36)
وَمَا خَلَقْنَا السَّمَاءَ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا لَاعِبِينَ ﴿۱۶﴾ لَوْ أَرَدْنَا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْوًا لَاتَّخَذْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا إِنْ كُنَّا فَاعِلِينَ ﴿۱۷﴾ (سورة الأنبیاء)
بیز گؤگۆ وه یریۆزۆنۆ اۇیون اۇلسون دییه یاراتمادئق. أگر بیر أگلنجه أدینمک ایستەسەیدیک، اۇنو کندی قاتئمئزدان أدینیردیک، (یاپمایئز یا) یاپاجاق اۇلسایدئق بؤیله یاپاردئق. (أنبیا سورەسی؛ 17-16)
الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى ﴿۲﴾ وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى ﴿۳﴾ (سورة الأعلی)
تک وه أن یۆجه اۇلان راببینی تسبیح أت. اۇ کی یاراتتئ وه شکیل وردی، اؤلچۆ قۇیدو وه گیدیلەجک یۇلو (هدفی) گؤستردی. (آعلا سورەسی؛ 3-2)
آللاه، اینسانئ باشئ بۇش بئراقمامئش وه اۇنا قوللوق میسیۇنونو یۆکلەیەرک، اولاشماسئ گرکن هدفی گؤسترمیشتیر. بؤیله یاپاراق آللاه، گرچکتن بۆیۆک بیر لۆطوفتا بولونموشتور. أگر آللاه، اینسانا کیتاب وه فورقان ورمەسەیدی، اینسان اۇغلو آصلا حاقیقاتی بولامازدئ وه یریۆزۆنده دائیمی بیر کائۇس حاکیم اۇلوردو.
وَلَوِ اتَّبَعَ الْحَقُّ أَهْوَاءَهُمْ لَفَسَدَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ بَلْ أَتَيْنَاهُمْ بِذِكْرِهِمْ فَهُمْ عَنْ ذِكْرِهِمْ مُعْرِضُونَ ﴿۷۱﴾ (سورة المؤمنون)
أگر حاقیقات اۇنلارئن کەییفلرینه قالـسایدئ؛ گؤکلرین، یریۆزۆنۆن وه اۇرالارداکی هر شەیین دۆزنی بۇزولوردو. عاکسینه اۇنلارا، ایچلریندەکی دۇغرو بیلگییی (ذیکری) گتیردیک؛ آما اۇنلار کندیلریندە اۇلان دۇغرو بیلگیلردن یۆز چەویرییۇرلار. (مۆمینون سورەسی؛ 71)
لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ إِذْ بَعَثَ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْ أَنْفُسِهِمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِنْ كَانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِي ضَلَالٍ مُبِينٍ ﴿۱۶۴﴾ (سورة آل عمران)
گرچکتن آللاه، مۆمینلره کندی ایچلریندن، اۇنلارا آیتلرینی اۇقویاجاق، اۇنلارئ (باطئلدان) آرئندئراجاق، کیتاب وه حیکمتی اؤگرتەجک بیر نبی گؤندرمکله بۆیۆک بیر لۆطوفتا بولوندو. اۇیسا اۇنلار آپآچئق بیر شاشقئنلئق ایچریسیندەیدیلر. (آلی عیمران سورەسی؛ 164)
قوللوق شوعورونا وه آللاها قارشئ سۇروملولوق بیلینجینه صاحیب، آللاەتان چکینن، یۆرگینده آللاه ایچین بیر شەیلر یاپما قایغئسئ تاشئیان یاعنی موتتاقی اۇلان هرکسین عاقلئنا گلن ایلک سۇرو شو اۇلمالئدئر:
“آللاه بو کیتابئ (قورئانئ) بانا نەدن ایندیردی؟ آللاهئن آماجئ نەیدی؟
بن آللاهئن آماجئ دۇغرولتوسوندا بو کیتابئ قوللانئیۇر مویوم؟”
ألبتته کی کندی کیتابئنئ نه آماچلا ایندیردیگینی آنجاق آللاه سؤیلەیەبیلیر. دۇلایئسئ ایله بو سۇرولارئن جوابلارئنئ یینه قورئاندان بولمامئز گرکمکتەدیر.
كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ ﴿۲۹﴾ (سورة ص)
بو، برەکتلی بیر کیتابتئر کی اۇنو سانا، آیتلری اۆزەرینده تدببۆر أتسینلر وه تمیز عاقئل صاحیبلری تذککۆر أتسینلر، دییه ایندیردیک. (صاد سورەسی؛ 29)
بورادا آللاه، قورئانئ ایندیرمەسیندەکی ماقصادلاردان بیر تانەسینی آچئقلئیۇر: “فئطرات اۆزەره اۇلان، تمیز عاقئل صاحیبی اینسانلار تدببۆر وه تذککۆر أتسینلر، دییه.” اۇ حالده بو ایکی قاورام اۆزەرینه یۇغونلاشئلماسئ گرکمکتەدیر.
تدببۆر؛ بیر قۇنویلا ایلگیلی تۆم آرگۆمانلارئ بیر آرایا گتیریپ، اۇ قوُنویو أن دۇغرو وه أن نت شکیلده آنلاما چاباسئنا دەنیر. “دُبُرُ الشَّئ” بیر شەیین آرقاسئ، ماعناسئنا گلیر. عاینئ کؤکتن گلن تدببۆر کلیمەسی ده بیر قۇنویلا ایلگیلی بلگەلری، آرگۆمانلارئ آرقا آرقایا گتیریپ اۇ قۇنویو أن دۇغرو شکیلده آنلاما چاباسئدئر. دۇلایئسئیلا “آیتلری تدببۆر أتمک”، ایلگیلی آیتلری بیر آرایا گتیریپ، آللاهئن ورمک ایستەدیگی سارغئدا، أن ساغلئقلئ شکیلده اولاشما غایرتی ایچریسینه گیرمکتیر.
تذککۆر؛ حافئظایا آلئنان بیر بیلگینین یری وه زامانئ گلدیگینده حاطئرلانئپ، حایاتا گچیریلمەسی، اویغولانماسئدئر. یاعنی بیر کیمسه، قورئانئ چۇق تدببۆر أتسه وه آنلاسا، فاقاط یری گلدیگینده أدیندیگی اوُ بیلگییی اویغولامایا سۇقماسا، تذککۆر أتمەمیش، دۇلایئسئیلا قورئانا قارشئ سۇروملولوغونو حاققئیلا یرینه گتیرمەمیش اۇلور.
کلاسیک مئاللرده “تذککۆر” کلیمەسینه “اؤگۆت آلماق” شکلینده ماعنا وریلیر. ذاتن “اؤگۆت آلماق” دا بیر بیلگی أدینیپ، اۇ بیلگی ایله کندینی ائصلاح أتمک وه اۇنو حایاتا گچیرمک ایله اۇلور. سیز چۇجوغونوزا “ساقئن ها، شونو یاپما! یۇقسا شؤیله اۇلور” دییه اؤگۆت وردیگینیزده، چۇجوغونوز اۇنو غایت ایی آنلار. آنجاق بونا راغمن گیدیپ یینه عاینئ شەیی یاپارسا، اۇ زامان اۇنا شؤیله سؤیلەرسینیز: “سن ده هیچ اؤگۆت آلمئیوُرسون.” چۆنکی بیلگییی آنلاماق وه عاقلئنا یرلشتیرمک تک باشئنا یترلی دگیلدیر. تذککۆر أتمک، یری وه زامانئ گلدیگینده اۇ بیلگییی حاطئرلایئپ، اۇنونلا عامل أتمک گرکمکتەدیر.
سۇنوچ اۇلاراق صاد سورەسینین 29-نجو آیتیندن شونو آنلئیۇروز: “آللاه قورئانئ، تمیز عاقئل صاحیبلری، آیتلری آراسئنداکی ایلیشکیلری قوروپ، وریلن سارغئدئ أن دۇغرو شکیلده آلسئنلار، داحا سۇنرا أدیندیکلری اۇ بیلگییی یری وه زامانئ گلدیگینده حاطئرلایئپ حایاتا گچیرسینلر، دییه ایندیرمیشتیر.”
ایشته قورئانئ بو شکیلده اۇقویان کیمسه، اۇنو “حاققئیلا اۇقوموش” اۇلور.
الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ أُولَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَنْ يَكْفُرْ بِهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ ﴿۱۲۱﴾ (سورة البقرة)
کندیلرینه کیتاب وردیکلریمیز، اۇنو حاققئیلا، اۇنا اویماق آماجئیلا اۇقورلار. ایشته اۇنا (اۇ کیتابا) ایمان أدنلر اۇنلاردئر. کیم ده (حاققئیلا اۇقومایئپ) اۇنا نانکؤرلۆک أدرسه، ایشته حۆسرانا اوغرایانلار اوُنلاردئر. (باقارا سورەسی؛ 121)
إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ ﴿۲۹﴾ (سورة فاطر)
آللاهئن کیتابئنئ (حاققئیلا) اۇقویانلار، نامازئ قئلانلار، وردیگیمیز رئزئقلاردان گیزلیجه وەیا آچئقچا اینفاق أدنلر، ضارار أتمەیەجک بیر تیجارتی اومابیلیرلر. (فاطئر سورەسی؛ 29)
قورئانئ حاققئیلا اوُقودوقتان، تدببۆر وه تذککۆر أتتیکتن سۇنرا آللاه بیزه داحا سۇسیال بیر گؤرەو یۆکلەمکتەدیر:
الر كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلَى صِرَاطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ ﴿۱﴾ (سورة إبراهیم)
ألیف، لام، را. بو بیـر کیتابتئر کی اۇنو سانا؛ اینسانلارئ راببینین ایذنییله قارانلئقلاردان آیدئنلئغا، عازیز وه حامید اۇلان آللاهئن یۇلونا چئقارتاسئن دییه ایندیردیک. (ایبراهیم سورەسی؛ 1)
بورادا آللاه، قورئانئ ایندیرمەسیندەکی بیر دیگر ماقصادئنئ آچئقلئیۇر: “اینسانلارئ قارانلئقلاردان آیدئنلئغا، باطئلدان حاققا چئقارتماق ایچین.” تاقدیر أدرسینیز کی بو دا آنجاق کیتابئ حاققئیلا اۇقویانلارئن یاپابیلەجگی بیر ایشتیر. کیشی، صاد سورەسی 29-نجو آیتتەکی شاحصی مساعیسینی یرینه گتیریپ، قورئانئ چۇق ایی اۇقویوپ آنلاسا داحی ماعروفا أمرەدیپ تبلیغ گؤرەولرینی یرینه گتیرمەدیکچه، سۇروملولوغونو حاققئیلا یرینه گتیرمیش اۇلماز…
وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ ﴿۱۰۴﴾ (سورة آل عمران)
ایچینیزدن ماعروفو أمرەدن، کؤتۆلۆکتن آلئقۇیمایا چالئشان بیر تۇپلولوق بولونسون. ایشته قورتولوشا أرنلر اۇنلاردئر. (آلی عیمران سورەسی؛ 104)
وَإِذْ قَالَتْ أُمَّةٌ مِنْهُمْ لِمَ تَعِظُونَ قَوْمًا اللَّهُ مُهْلِكُهُمْ أَوْ مُعَذِّبُهُمْ عَذَابًا شَدِيدًا قَالُوا مَعْذِرَةً إِلَى رَبِّكُمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿۱۶۴﴾ فَلَمَّا نَسُوا مَا ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَيْنَا الَّذِينَ يَنْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَأَخَذْنَا الَّذِينَ ظَلَمُوا بِعَذَابٍ بَئِيسٍ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ﴿۱۶۵﴾ (سورة الأعراف)
حانی اۇنلاردان بیر تۇپلوم (اۆممت): “آللاهئن هلاک أدەجگی وەیا شیددتلی بیر عاذابا اوغراتاجاغئ بیر تۇپلولوغا نه دییه اؤگۆت ورمەیه چالئشئیۇرسونوز؟” دەمیشلردی. اۇنلار دا: “راببیمیزه قارشئ یۆزۆمۆز اۇلسون دییه، هم بلکی ده سۇروملولوقلارئنئ حاطئرلارلار.” دەمیشلردی. اۇنلار کندیلرینه وریلن اؤگۆتلری اونوتونجا، بیز ده یالنئزجا اویارانلارئ قورتاردئق. دیگر ظالیملری ده یۇلدان چئقمئش اۇلدوقلارئ ایچین شیددتلی بیر عاذابلا یاقالادئق. (آعراف سورەسی؛ 165-164)
اینسانلارئ اویارماق، اۇنلارئ یانلئشلارئندان آلئقۇیماق، آنجاق آللاهئن آیتلرینی تبلیغ شکلینده اۇلمالئدئر.
