سؤزلۆکتە؛ “ایستک، هوەس، مەییل، سەومە، دۆشمە” گیبی آنلاملارا گلن “هوا” کلیمەسی تریم اۇلاراق؛ “نفسین، عاقئل وە دین تارافئندان یاساقلانان کؤتۆ آرزولارا قارشئ اۇلان أگیلیمی” یاحود “دۇغرولوق، حاق وە فاضیلتتن ساپاراق حاظ وە منفاعاتلارا یؤنلن یؤنلن نفیس” ماعناسئندا قوللانئلمئشتئر.
“هوا”یئ اینسانئن کۇنترۇل آلتئنا آلمادئغئ، سئنئر تانئمایان کەیفیلیگی وە باشئبۇش قورالسئزلئق اۇلاراق اؤزتلەیەبیلیریز. قورئان اینسانئن هواسئنئ ایلاهلاشتئرماسئندان باحثەدر:
فَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ يَهْدِيهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴿۲۳﴾ (سورة الجاثیة)
هواسئنئ تانرئ أدینن وە آللاهئن بیر بیلگییە گؤرە ساپتئردئغئ، قولاغئنئ وە قالبینی مۆهۆرلەدیگی، گؤزۆنۆن اۆستۆنە دە پردە چکتیگی کیمسەیی گؤردۆن مۆ؟ شیمدی اۇنا آللاەتان سۇنرا کیم دۇغرو یۇلو گؤسترەجک؟ دۆشۆنمۆیۇرسونوز؟ (جاثیە سورەسی؛ 23)
مەودودی بو آیتین تفسیریندە شونلارئ سؤیلەر:
“هوا وە هوەسینی تانرئ أدینمک” ایفادەسییلە بیر کیمسەنین، نفسینین هر ایستەدیگینی یاپماسئ وە یاپتئغئ ایشین آللاە عیندیندە حارام مئ حلال می، اۇلدوغونو دیققاتا آلمادان داورانماسئ قاصدۇلونماقتادئر. بؤیلە بیر اینسان، آللاە أمرەتمیش بیلە اۇلسا، أگر نفسی ایستەمییۇرسا اۇ ایشی یاپماز. ایشتە بو کیمسە نفسینە ایطاعات أتتیگی شکیلدە، باشقالارئنا دا ایطاعات أدیۇرسا شاید، اۇ کیمسەلری دە تانرئ أدینمیش اۇلور. هر نە قادار بو کیمسە، اۇ کیمسەلری ایلاە وە ماعبود أدینمەدیگینی سؤیلەسە دە وەیا اۇ کیمسەلرین پوتونو یاپاراق اۇنلارا تاپماسا دا، اۇنلارئ تانرئ أدینمیشتیر. چۆنکی بو قایئدسئز شارطسئز تسلیمییتی، اۇنون بو کیمسەلری تانرئ أدیندیگینین بیلفیعیل ایثباتئدئر…”
عاینئ آیتین تفسیریندە ألمالئلئ شونلارئ سؤیلەر: “هوا وە هوەسینی کندینە ایلاە أدینن کیمسەیی گؤردۆن مۆ؟ حاققئ دۆشۆنمەییپ کەیفی نە ایستەرسە اۇنو ایلاە أدینمیش کندی ذەوقینین سەوداسئنا دۆشمۆش.”
“هواسئنا اویماق”؛ پوتپرستلیگین أن سینسی تۆرلریندندیر. آللاە بیزلرە سەوگی، کین، نفرت، شهوت، قازانما حئرصئ یۆکلەمیشتیر. آللاهئن چیزدیگی سئنئرلار ایچیندە بو دویغولارئمئزئ، آرزولارئمئزئ تاطمین أدەبیلیریز. بونلار عایئب یا دا گۆناە دگیلدیر، فئطراتئمئزدا زۇرونلو اۇلاراق وار اۇلان اؤزللیکلردیر. فاقاط هر نە زامان؛ “بنیم حایاتئما کیمسە قارئشماسئن!” شیعارئیلا آللاهئن سئنئرلارئنئ گؤرمزدن گلمەیە باشلاەساق، هواپرستلیک حاستالئغئنا یاقالانئرئز.
أَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ أَفَأَنْتَ تَكُونُ عَلَيْهِ وَكِيلًا ﴿۴۳﴾ (سورة الفرقان)
کندی ایستک وە توتقولارئنئ (هواسئنئ) ایلاە أدیننی گؤردۆن مۆ؟ شیمدی اۇنا قارشئ سن می وکیل اۇلاجاقسئن؟ (فورقان سورەسی؛ 43)
فورقان سورەسینین 43-نجۆ آیتی ایچین مەودودی شو یۇرومو یاپار:
“… هواسئنئ ایلاە أدینن”، آرزو وە توتقولارئنئن کؤلەسی اۇلاندئر. ایلاهئنا عیبادت أدن بیری گیبی، اۇ دا توتقولارئنا عیبادت أتتیگیندن، بیر پوتا تاپان قادار شیرک سوچو ایشلەمکتەدیر. حض. أبو اۆمامەدن ریوایت اۇلونان بیر حادیثی شریفە حض. پەیغامبر (ع) شؤیلە بویورموشتور: آللاەتان باشقا کندیسینە عتبادت اۇلونان ساحتە ایلاەلارئن آللاە یانئندا أن کؤتۆسۆ، کیشینین هواسئدئر. (طابەرانی) توتقولارئنئ کۇنترۇل آلتئندا توتابیلن وە قارار ورمەدە ساغدویوسونو قوللانابیلن کیشینین، شیرکە وە کۆفرە دالمئش دا اۇلسا عاقلئنئ قوللاناراق دۇغرو یۇلا گلەبیلەجگی اومولور. أگر بؤیلە دۇغرو یۇلو سچەجک اۇلورسا، بو یۇلدا دا قارارلئ وە ساغلام اۇلور. بونا قارشئلئق توتقولارئنئن کؤلەسی اۇلان بیر اینسان، دۆمنی اۇلمایان گمی گیبی، هواسئ کندیسینی نەرەیە سۆرۆکلەرسە اۇرایا گیدر.
ایلگیلی آیتلە عالاقالئ اۇلاراق ألمالئلئ دا شو یۇرومو یاپار:
“هوا”: ‘نفسین کندیلیگیندن یؤنلدیگی ایستک وە آرزوسو، سۇیوت ایستگیدیر. کؤتۆ دویغولارئنئ تانرئ أدینن دەنیلمەییپ دە ایکینجی مفعولۆن اؤنجە آنئلماسئ، قئسالتما ایچیندیر کی، جانئنئن ایستەدیگیندن باشقاسئنئ تانرئ تانئمایان’ دەمکتیر. بؤیلە کیمسەلردە هیچ حاقسەورلیک یۇق، سادەجە بیر بنجیللیک واردئر. ایستگی دە گرچک بیر فایدا دگیل، سادەجە جانئنئن ایستەدیگی قورو قورونتودان عیبارتتیر. بونلار؛ دلیل، تانئق، حاق حوقوق تانئماز، یالنئز کندی ایستک وە ذەوقینە تاپارلار. ذەوقلری کندیسینین فلاکتینە سبب اۇلدوغونو بیلسەلر دە یینە حاققئ ذەوقلرینە قوربان أدرلر. دینی دە اینسانئن سۇیوت دویغولارئندان یاعنی سادەجە ایستک، آرزو وە ذەوقلریندن عیبارت سایارلار؛ گؤنۆڵهلری نەیە چکرسە اۇنا تاپارلار، گرچگین ذەوقینی آراماز، حاققئن حۇشنودلوغونو دۆشۆنمز، دۆشۆنمک ایستەمزلر، بیلسەلر بیلە یینە تانئمازلار. طابەرانی “حئلیە” ایسیملی أثریندە أبو نوعایم، أبو اۆمامەدن شؤیلەجە ریوایت أتمیشلردیر: اۇ دەمیش کی؛ پەیغامبر (ع) شؤیلە بویوردو: “یۆجە آللاهئن یانئندا سما گؤلگەسی آلتئندا آللاەتان باشقا تاپئلان تانرئلار ایچیندە، اویولان هوادان (نفسین کندیلیگیندن یؤنلدیگی ایستک وە آرزودان) داحا بۆیۆگۆ یۇقتور.” آرتئق سن می اۇنا وکیل اۇلاجاقسئن؟.. اؤنجەکی سۇرو تاقریری، بو سۇرو ایسە اینکاریدیر. یاعنی گؤردۆن یا! اۇنا وکیل اۇلامازسئن، اۆزەرینە وکیل اۇلوپ دا قورتارامازسئن.
یوقارئدا وردیگیمیز ایکی آیت باشلئغئمئزئن تملینی تشکیل أتمکتەدیر. مۆفسسیرلرین نەرەدەیسە تامامئ عاینئ یۇروملارئ یاپماقتادئر. بۆتۆن یۇروملار وە ایلگیلی دیگر آیتلر بیر آرایا گتیریلدیگیندە شو سۇنوجا اولاشئرئز: آللاهئن بویروق وە یاساقلارئنئ دیققاتا آلمایان، کەیفی ناسئل دیلەرسە اؤیلە یاشایئپ کندیسی ایچین هیچبیر سئنئر چیزمەین کیشی، کندی توتقولارئنئ ایلاە أدینمیش اۇلور. بو کیشی بدنی، ماللارئ وە دیگر صاحیب اۇلدوغو هر شەی اۆزەریندە تک یتکیلی اۇلاراق کندیسینی گؤرۆر، قازانجئ حارام مئ حلال می، باشقاسئنا ظولۆم یاپیۇر مو یاپمئیۇر مو، هیچ دیققاتا آلماز. اؤنملی اۇلان کندی کەیفی آرزولارئدئر.، آللاهئن أمیرلری جۇق دا مۆهیم دگیلدیر. بو دوروم کیشینین کندی أگۇسونو /بنلیگینی ایلاهلاشتئرئپ کندیسینە تاپئنما حالیدیر. بو نۇقطادا آللاە موسایئ (ع) هواسئنا اویانلارا قارشئ ایقاظ أتمیشتیر. (طاها؛ 16)
هواسئنئ تانرئ أدیننلرین بیر دیگر اؤزللیکلری ایسە دیللری ایلە آللاها وە ایندیردیکلرینە ایناندئغئنئ سؤیلەرلر، قارشئسئندا سجدە أتتیگینی هەیکلدن پوتلار یۇقتور. اۇنلارئن پوتلارئ بیر تۆرلۆ کۇنترۇل آلتئنا آلماق ایستەمەدیگی توتقولارئدئر. بؤیلە بیر اینسانئن دیلیندە آللاە، قالبیندە ایسە “نفیس پوتو” واردئر.
هواسئنئ ایلاە أدیننلر، چاغئمئزدا آللاهئن بویروق وە یاساقلارئنئ بئراقئن اویغولامایئ، دینلەمەیە داحی تاحاممۆلۆ اۇلمایانلارئ گؤسترەبیلیریز. داحا دا سۇموتلاشتئرماق ایستەرسک، پارا قازانما حئرصئیلا حارەکت أدن بیریسینی “فائیضجیلیک یاپما!” دییە اویاردئغئمئزدا؛ “اۇ یاساق أسکیدندی، بو دەویردە بؤیلە یاساق اۇلور مو؟” وس. جوابلار وریۇرسا، بو کیشی “قازانما دویغوسونو” کندیسینە تانرئ أدینمیشتیر. آصلئندا پارا، مال-مۆلک صاحیبی اۇلماق عایئب دگیل، گرکلی بیر شەیدیر؛ فاقاط بو کیمسە “قازانما آرزوسونو” اؤیلەسینە قوتسامئش کی، آرتئق هیچبیر اویارئیئ دیققاتا آلماز اۇلموش، واحیە قولاقلارئنئ تئقامئشتئر. ایشتە بو دوروم کیشینین کندی نفسینی /هواسئنئ ایلاهلاشئرماسئ حالیدیر.
فهمی چچن ایلکای
