دین وه دۆزن آنلاملارئ:
“آللاهئن دینی” فئطراتتئر. تۆم جانلئ وه جانسئز وارلئقلار آللاها تام بیر شکیلده “تسلیم” اۇلموشلاردئر. اینسان وه جینلرین دئشئندا، آللاهئن قانونلارئ قارشئسئندا، کندی ایـرادەسییله حارەکت أدەبیلن باشقا بیر وارلئق یۇقتور.
اینسان وه جینلر “ایمتیحان” ایچین یاراتئلدئغئندان، اۇنلارا بؤیله بیر “سچمه حاققئ” وریلمیشتیر. بونلار دئشئنداکی هیچبیر وارلئق، آللاهئن “قانونلارئ” دئشئندا بیر “یاشامئ” نه سچەبیلیر، نه ده بؤیله بیر شەیه آنلام ورەبیلیر.
هۆدهۆدون، گۆنشه سجده أدنلر حاققئنداکی شو شاشقئنلئغئ دا بونو گؤسترمکتەدیر:
أَلَّا يَسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي يُخْرِجُ الْخَبْءَ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَيَعْلَمُ مَا تُخْفُونَ وَمَا تُعْلِنُونَ ﴿۲۵﴾ (سورة النمل)
(هۆدهۆد دەدی کی:) گؤکلرده وه یردەکی بۆتۆن گیزلیلری اۇرتایا چئقاران آللاها سجده أتمەلری گرکمز می؟ اۇ، گیزلەدیکلرینی ده بیلیر، آچئغا ووردوقلارئنئ دا. (نمل سورەسی؛ 25)
هۆدهۆد بیر قوش اۇلدوغو ایچین، آللاهئن قانونلارئ دئشئندا هرحانگی بیر یۇل سچمه طابیعاتئنا صاحیب دگیلدیر. بوندان دۇلایئ اینسانلارئن، قوللوغو یالنئز آللاها یاپمامالارئنا آنلام ورەمەمکتەدیر.
طابیعاتتاکی تۆم ایشلەییش، آللاهئن “اؤلچۆسۆ” اوزره یاعنی “سۆننتوللاها” گؤرەدیر. ایرادەسی اۇلمایان وارلئقلار بو ایشلەییشه قارشئ قۇیاماز. سۆننتوللاها اویغون اۇلاراق گـؤرەولرینی یاپارلار.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن دینیندن باشقا بیر دین می آرئیۇرلار؟ اۇیسا گؤکلرده وه یرده کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک آللاها تسلیم اۇلموشتور. (آلی عیمران سورەسی؛ 83)
یۆجه آللاهئن قوللارئ ایچین گؤندردیگی دینین آدئ “ایسلامدئر”. “اۇ“، دۇغرو وه أگرییی اۇرتایا قۇیدوقتان سۇنرا، قوللارئنئ “دین” قۇنوسوندا، یاعنی “آللاهئن قانونلارئ” چرچوەسینده یاشایئپ یاشاماما حوصوصوندا “سربست” بئراقمئشتئر.
رسوللر اینسانلارئ “حاق دینه” چاغئرئرلار. اینسانلار آللاهئن گؤندرمیش اۇلدوغو دین حوصوصوندا آیرئلئغا دۆشرلر. بیرچۇغو “حاق دینه” اویماز، دینی کندینه اویدوراراق “کندی دینینین” اینانانئ اۇلور.
قورئاندا، “آللاهئن دینی” دئشئنداکی “یاشام طارزلارئنئن” دا؛ “دین” کلیمەسی ایله آنئلدئغئ گؤرۆلمکتەدیر.
مثەلا “کافیرون سورەسینده”: «سیزین یاشام طارزئنئز سیزه، بنیم یاشام طارزئم بانا» (لَکُم دِینُکُم وَلِیَ دِینٍ) دەنیلمکتەدیر.
“مۆمین سورەسینده” ده: «سیزین دینینیزی دگیشتیرەجگیندن قۇرقویۇروم» (إنّی أخَافُ أن یُبَدّلَ دِینَکُم) ایفادەسی، موسا نبینین “تۇپلومون دینینی” دگیشتیرەجگینه دائیر فیرعاوونون دویدوغو أندیشه دیله گتیریلمکتەدیر.
“دین” کلیمەسی “یوسوف سورەسینده” اینسانلارئن قۇیدوغو “قانونلار” ایچین قوللانئلئر:
«حاقانئن قانونونا گؤره» (فِی دینِ المَلِکِ) عیبارەسی، یوسوف نبی دؤنمینده حئرسئزلئغئن جزاسئنا دائیر “حاقانئن دۆزنلەمەسینی” ایفاده أتمکتەدیر.
یۆجه آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، قانونلارئ قۇیار وه قوردوغو دۆزنه اویولماسئنئ ایستەر. یاعنی قوللارئن “تسلیمیەتینی” ایستەر. “اۇنا” تسلیم اۇلانلارا دا “مۆسلیم” ایسمینی وریر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
… هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا … ﴿۷۸﴾ (سورة الحج)
… اۇ، داحا اؤنجه وه ده شیمدی سیزه “مۆسلیملر” ایسمینی ورمیشتیر… (حاج سورەسی؛ 78)
قوللارئندان باعضئلارئ “اۇنا” بۇرچلو اۇلماسئنا راغمن آحیرتته حسابا چکیلەجکلری گرچگینی دیققاته آلمادان یاشامایا دوام أدرلر. باعضئلارئ دا “حسابلاشما گۆنۆنده“، باعضئ کفیللرین آرایا گیریپ؛ آللاه ایله قول آراسئندا آرایئ بولاجاقلارئنا اینانئر.
آللاه، اینسانلار آچئسئندان یۆکۆملۆلۆک دۇغوران “دۆزنه” قوللارئنئن “تسلیم” اۇلماسئنئ ایستەر.
قۇنویلا ایلگیلی بیر آیت شؤیلەدیر:
إِنَّ الدِّينَ عِنْدَ اللَّهِ الْإِسْلَامُ … ﴿۱۹﴾ (سورة آل عمران)
آللاه قاتئندا دین ایسلامدئر … (آلی عیمران سورەسی؛ 19)
آللاه کیتابئندا، اینسانا شؤیله سسلنمیشتیر:
وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا ﴿۱۲۵﴾ (سورة النساء)
کیمین دینی، صامیمی اۇلاراق کندینی آللاها ورمیش اۇلانئن دینیندن گۆزل اۇلابیلیر؟ اۇ ایبراهیمین دۇسدۇغرو دینینه اویموشتور. آللاه ایبراهیمی دۇست أدینمیشتیر. (نیسا سورەسی؛ 125)
یوقارئداکی آیتته ده گؤرۆلدۆگۆ اۆزره، هر شەیین آللاهئن دۆزنینه “تسلیم” اۇلماسئ؛ “اۇنا ایطاعات” آنلامئنا گلیر.
آیتته اؤوۆلن دینین، “حانیف” اۇلاراق یاعنی دۇسدۇغرو بیر شکیلده؛ ایبراهیمین دینینه تابیع اۇلانئن دینی اۇلدوغو بیلدیریلمکتەدیر.
عاینئ ایفاده، دینین “فئطرات” اوُلدوغونو بیلدیرن آیتته شؤیله گچر:
فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لَا تَبْدِيلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۳۰﴾ (سورة الروم)
سن یۆزۆنوۆ دۇسدۇغرو بو دینه، آللاهئن فئطراتئنا چەویر! اۇ، اینسانلارئ اوُنا گؤره یاراتمئشتئر. آللاهئن یاراتتئغئنئن یرینی توتاجاق بیر شەی یۇقتور. ایشته “ساغلام اؤلچۆ” (دۇغرو دین) بودور. آما اینسانلارئن چۇغو بونو بیلمزلر. (روم سورەسی؛ 30)
آیتته گچن “الدِینُ القَیّمُ” = “ساغلام اؤلچۆ؛ دۇغرو دین” ایفادەسی، تەوبه سورەسی، 36-نجئ آیتینده ده عاینن “دوغرو اؤلچۆ” آنلامئندا گچمکتەدیر.
اؤن یارغئ، اؤن قابول وه آشئرئ دویغوساللئقتان اوزاق “اینسان فئطراتئ”، آللاهئن آیتلری قارشئسئندا “تام بیر تسلیمیەت وه تاطمین دویغوسو” یاشار.
چۆنکۆ یاراتئلئش (فئطرات) اؤلچۆلرینه اویان دین “آللاهئن دینیدیر”.
بوندان دۇلایئ، اینسانئ بو دۆنیادا “آللاهئن دینینه” یاعنی “اۇنون” اؤلچۆ وه قوراللارئنا گؤره یاشاماق دئشئندا، هیچبیر شەی تاطمین أتمز. قالبلری تاطمین أدن شەی “آللاهئن ذیکری” یاعنی “اۇنون” یاراتئلئش اؤلچۆلرینه گؤره “یاشاما عازمی وه قارارلئلئغئدئر”.
قورئانئن پک چۇق آیتینده “فئطراتا” وورغو یاپئلئر.
بیر آیت شؤیلەدیر:
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۲۹﴾ (سورة الزمر)
آللاه، چکیشیپ دوران بیرچۇق اۇرتاغئن صاحیپ اۇلدوغو بیر آدام ایله یالنئز بیر کیشییه باغلئ اۇلان بیر آدامئ اؤرنک وریر. بو ایکیسی أشیت میدیر؟ حامد آللاها ماحصوصتور. فاقاط اۇنلارئن چۇغو بیلمزلر. (زۆمر سورەسی؛ 29)
بیربیرلرییله آنلاشامایان وه اۇرتاق حارەکت أدەمەین پک چۇق پاترۇنو اۇلان کیشی ایله سادەجه بیر پاترۇندان أمیر آلان کیشی عاینئ دگیلدیر. آیتته، “گؤرمزلیکتن گلمەنین” وه “شیرکه بولاشمانئن”، اینسانئن طابیعاتئنا اویغون اۇلمادئغئ، فئطراتا وورغو یاپئلاراق آنلاتئلماقتادئر.
چۆنکۆ أن ایقناع أدیجی دلیل، فئطراتلا اؤرتۆشن دلیلدیر.
دین ایله فئطرات آراسئنداکی بو سئقئ ایلیشکینین قاورانماسئ، قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین بۆیۆک اؤنم تاشئر.
قانونلارئ آللاه قۇیدوغو ایچین هیچ کیمسەنین “اۇنون دۆزنینده” تاصارروفتا بولونماسئنا ایذین وریلمەمیشتیر. تک حۆکۆم قۇیوجونون آللاه اۇلدوغونا دائیر بیرچۇق آیتته شؤیله گچر:
«حۆکۆم یالنئزجا آللاها عائیدتیر.» (إنِ الحُکمُ إلّا لِلّهِ)
باعضئ آیتلرده گچن «آللاهئن دینی» (دینِ الله) ایفادەسی، اۇ قۇنودا “آللاهئن حۆکمۆ” آنلامئندا قوللانئلماقتادئر. شو آیتته زینا سوچونا وریلن جزا “آللاهئن دینی” اۇلاراق ایفاده أدیلمکتەدیر:
الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۲﴾ (سورة النور)
زینا أدن قادئن وه زینا أدن أرککتن هر بیرینه یۆز قامچئ وورون! أگر آللاها وه آحیرت گۆنۆنه اینانئیۇرسانئز، اۇ ایکیسینە اۇلان آجئما دویغونوز سیزی “آللاهئن حۆکمۆنۆ اویغولاماقتان” آلئقۇیماسئن. اینانانلاردان بیر طائیفه ده اۇنلارئن جزالاندئرئلماسئنا تانئق اۇلسون. (نور سورەسی؛ 2)
آیتتەکی “آللاهئن دینی” ایفادەسینە، عاینئ آیتته گچن “یۆز قامچئ جزاسئیلا” ایرتیباطئنئ گؤز اؤنۆنده بولوندوراراق، “جزایئ یرینه گتیریرکن” یاعنی بو قۇنوداکی “آللاهئن حۆکمۆنۆ اویغولارکن” آنلامئنئ ورمک ایثابتلی اۇلاجاقتئر.
آللاهئن هرحانگی بیر قۇنوداکی حۆکمۆنۆن “آللاهئن دینی” اۇلاراق نیتەلنمەسی، دین قاورامئنئن “قانون وه دۆزن” آنلامئنا گلدیگینی ده گؤستریر.
بۇرچ ایلیشکیسینده حساب کلیمەسینە وورغو یاپمئشتئق. حساب، ایچینده “اؤلچۆیۆ” بارئندئرئر. قانون وه دۆزن ده ایچینده “اؤلچۆیۆ” بارئندئرئر.
اینسانلارئن قوردوقلارئ “دۆزنلر” ده کندی ایچلرینده نیسبتن بیر “اؤلچۆ” بارئندئرئر، آما اؤلچۆسۆ مۆکممل اوُلان تک دۆزن “آللاهئن دۆزنیدیر“.
بۇرچ ایلیشکیسینده بۇرچلو وه آلاجاقلئ واردئر. آللاه قوللارئنا هر شەیی وردیگی ایچین، موطلاق اۇلاراق آلاجاقلئدئر. موطلاق آلاجاقلئ اۇلان قانونلارئ وه دۆزنی قورما حاققئنا صاحیبتیر.
سۇنوچ
“دین” کلیمەسینین کؤکۆنۆن، بۇرچ آنلامئنا گلن “دەین” کلیمەسییله ایرتیباطئ اۇلدوغونو سؤیلەدیک. بۇرچ ایلیشکیسینده طارافلار، قوراللار، حاق وه یۆکۆملۆلۆکلر، حسابلاشما وه یاپتئرئم گیبی عونصورلار واردئر. تۆم بو عونصورلار قورئاندا گچن “دین” کلیمەسینین آنلام چرچوەسینی بلیرلەمیشتیر.
اینسانلار کندی اؤلچۆلرینه گؤره “دۆزن قوروپ”، بو دۆزنه گؤره یاشایابیلیرلر. آنجاق أن گۆزل دۆزن آللاهئندئر. چۆنکۆ “اوُنون” دۆزنینین اؤلچۆسۆ أشسیزدیر.
تۆم کائیناتئ “اۇ” یاراتتئغئ ایچین “اۇنون” دۆزنینه تسلیم اۇلانلار موتلو اۇلورلار. بوندان دۇلایئ “اۇنون” دینینین دیندارئنا “آللاه”، “مۆسلیم” آدئنئ ورمیشتیر.
“اینسان”، کندیسینی زۇرونلو اۇلاراق چپەچەوره قوشاتان “ایلاهی اؤلچۆلره اویار”. عاکسی تاقدیرده بو دۆنیاداکی وارلئغئنئ سۆردۆرەمز. یۆجه آللاهئن، اینسان داحیل هر شەیه قۇیدوغو اؤلچۆیله اؤرتۆشن وه قوللارئنئن ترجیحینه بئراقتئغئ دۆزنه “دین” دەنیر.
دۇلایئسئیلا “آللاهئن دینینی”، «فئطری وه تکلیفی دۆزن» اۇلاراق تانئملایابیلیریز.
“فئطریدیر“؛ چۆنکۆ اینسانئن یاراتئلئش اؤلچۆسۆنه اویار. بو واصئف، «گؤنۆل ایشی، ویجدان ایشی، غایبی آلان» گیبی تملسیز تانئملامالارئن ترسینه؛ آللاهئن دینینین «عاقلئن، دویولارئن وه تجرۆبەلرین گرگی وه سۇنوجو اۇلدوغونو» گؤستریر.
“تکلیفیدیر“؛ اویوپ اویماما حوصوصوندا آللاه، ترجیحی اینسانلارا بئراقمئشتئر. چۆنکۆ مسئلەنین تملینده “قوللوق وه ایمتیحان” واردئر.
بو دورومدا، “قوللوغو سادەجه آللاها یاپما” آنلامئ تاشئیان هر تکلیف، “آللاهئن دینینین” قاپسامئنا گیرر.
بو، اۇ قادار گنیش بیر آلاندئر کی، ناماز قئلئپ اۇروچ توتماقتان عائیله حایاتئنا، أکۇنۇمیک فاعالیەتلردن جزا حوقوقونا، سیاستتن بیلیمه؛ اینسان حایاتئنئن هر آنئنا دائیر ترجیحلری ایچینه آلئر.
پک چۇق آیتته گچن “دینی آللاها حاص قئلماق” ایفادەلری، مسئلەنین بو یؤنۆنۆ ایفاده أدییۇر اۇلمالئدئر.
آللاهئن دینی، “فئطری” اۇلدوغو ایچین، عادالت ایچردیگی قابول گؤرۆر. بو دا هم دۆنیوی، هم ده اوحروی قارشئلئغئنئن اۇلدوغو آنلامئنا گلیر. دۇلایئسئیلا آللاهئن دینینین دیندارئ اۇلان کیشی، دۆنیوی وه اوحروی قارشئلئغئنئن بولوندوغو «فئطری وه تکلیفی بیر دۆزنی» قابول أتمیش سایئلئر.
اۇ حالده دینی، «اؤلچۆ ایچرن دۆزن» اۇلاراق تانئملاماق مۆمکۆندۆر. بو دۆزن ایلاهی اۇلابیلدیگی گیبی “بشری” ده اۇلور. اؤلچۆسۆنۆ آللاهئن بلیرلەدیگی دۆزنین (دینین) آدئ “ایسلامدئر”.
دۇکتۇر فاتیح اۇروم
