آیتتەکی “غَیبَەُ = غایبئنئ” ایفادەسی، رسوللرە بیلدیریلنین اؤزل غایب بیلگیسی اۇلدوغونو گؤستریر. بو کیتابی واحیدیر. بو بیلگییی آنجاق آللاهئن اینسانلار آراسئندان سچتیگی نبیلر آلابیلیرلر. شو آیتتە، سچتیگی ألچیلر حاریج آللاهئن، کیمسەیی غایبا موططالیع قئلمایاجاغئ بیلدیریلمکتەدیر:
… وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَجْتَبِي مِنْ رُسُلِهِ مَنْ يَشَاءُ … ﴿۱۷۹﴾
… آللاە سیزە غایبئ بیلدیرمز. آما غایبئ بیلدیرمک ایچین قوردوغو دۆزنە گؤرە ألچیلریندن بیرینی سچر … (آلی عیمران سورەسی؛ 179)
نبیلرە ریسالتلە ایلگیلی وریلن بو کیتابی واحی اؤزلدیر وە آللاهئن اینسانلارلا دیگر قۇنوشما شکیللریندن فارقلئدئر. شو آیت، نبیلرە وریلن ریسالتلە ایلگیلی واحیین، تبلیغ أدیلمەسی گرگینی بیلدیریر:
وَمَا هُوَ عَلَى الْغَيْبِ بِضَنِينٍ ﴿۲۴﴾ (سوتة التکویر)
(موحاممد) کندیندەکی غایب بیلگیسینی کیمسەدن ساقلاماز. (تکویر سورەسی؛ 24)
گلن بو واحیین، اینسانلارا تبلیغ أدیلمک اۆزرە گؤندریلن ریسالتلە ایلگیلی واحی اۇلدوغونا دائیر نبیلرین أن اوفاق بیر شۆبهەسی بولونماز. جین سورەسینین 28-نجی آیتیندە گچن “اۇ ألچی (گلن ملکلرین)، آللاهئن گؤندردیکلرینی أکسیکسیز اولاشتئردئقلارئنئ بیلسین، اۇنلارئن یانئندا اۇلانئ قاوراسئن وە هر شەیی بیر بیر حافئظاسئنا یرلشتیرسین.” ایفادەسی بونو گؤسترمکتەدیر.
سورەنین 27-نجی آیتیندەکی “اۇنون دا اؤنۆنە وە آرقاسئنا گؤزجۆلر سالار کی…” ایفادەسی ایسە ریسالتلە ایلگیلی واحیین، جیبریل وە اۇنون أطرافئنداکی ملکلردن اۇلوشان بیر قۇروما اۇردوسو ایلە گلدیگینی گؤستریر. بو، قۇروما آلتئنا آلئنان بیر واحیدیر. ریسالتلە ایلگیلی واحی دئشئندا ایسە بؤیلە بیر شەی یۇقتور.
ریسالت دئشئنداکی واحیلر باشقالارئ ایچین باغلایئجئ دگیلدیر. هیچ کیمسە بو تۆر تجرۆبە ایددیعالارئ ایلە باشقالارئنا تلقین وە تاحاککۆمدە بولوناماز. دوروم بؤیلە اۇلونجا نبی اۇلمایانلارئن واحی آلدئقلارئنا دائیر ایددیعالار، دیگر اینسانلار ایچین آنلامسئز قئلار. موحاممد (ع) ایلە نبیلیک بیتمیشتیر.
آیت شؤیلەدیر:
مَا كَانَ مُحَمَّدٌ أَبَا أَحَدٍ مِنْ رِجَالِكُمْ وَلَكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَخَاتَمَ النَّبِيِّينَ وَكَانَ اللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمًا ﴿۴۰﴾ (سورة الأحزاب)
موحاممد ایچیندن بیر أرکگین باباسئ دگیلدیر؛ آللاهئن رسولۆ وە نبیلرین سۇنونجوسودور… (آحزاب سورەسی؛ 40)
موحاممد (ع) ایلە نبیلیک بیتتیگی ایچین، هیچ کیمسە نبیلیک ایددیعاسئندا بولوناماز. بو تۆر ایددیعالاردا بولونانلار ایچین شو آیت دیققات چکیجیدیر:
وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ قَالَ أُوحِيَ إِلَيَّ وَلَمْ يُوحَ إِلَيْهِ شَيْءٌ وَمَنْ قَالَ سَأُنْزِلُ مِثْلَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ … ﴿۹۳﴾ (سورة الأنعام)
آللاها قارشئ یالان اویدوراندان، یا دا کندینە واحی گلمەدیگی حالدە واحی آلدئغئنئ سؤیلەیندن یاحود؛ “آللاهئن ایندیردیگی گیبیسینی بن دە ایندیرەجگیم” دیەندن داحا ظالیمی کیم اۇلابیلیر؟… (أنعام سورەسی؛ 93)
بونونلا بیرلیکتە، سچیلدیگینی یاحود کندیسینە کیتاب یازدئرئلدئغئنئ سؤیلەینلر حپ چئقمئشتئر. یینە باشقالارئ ایچین باغلایئجئ اۇلمایان بیرتاقئم کیشیسل تجرۆبەلرین باعضئلارئنجا بیلگی قایناغئ اۇلاراق قابول أدیلدیگینە دە راستلانماقتادئر. مثەلا تاصاووفتا، کشیف وە ایلهام بیر بیلگی أدینمە یۇلو اۇلاراق قابول أدیلمیش، بو باغلامدا باعضئ حادیثلرین کشیف، ایلهام وە رۆیا ایلە تثبیتیندن باحثەدیلەبیلمیشتیر. آقتاراجاغئمئز شو ایفادەلر دورومون وحامتینی گؤسترمەسی آچئسئندان فاضلا سؤزە گرک بئراقماماقتادئر.
“کشفی بیلگیدە یانئلما، اؤیلە آنلاشئلئیۇر کی، داحا چۇق سەیرۆسۆلوک أثناسئندا سؤز قۇنوسو اۇلماقتادئر. سۆلوکۆنۆ تاماملایئپ بللی بیر مرتبەیە اولاشانلارئن کشفی بیلگیسیندە ایسە گنللیکلە حاطا اۇلمایاجاغئ بلیرتیلمیشتیر. زیرا بو کیمسەلرە گلن بیلگینین دۇغرولوغو، کسینلیگی وە قایناغئ آچئسئندان واحی ایلە أشدگردە اۇلدوغو قابول أدیلمکتەدیر. ایمام غاززالی مشهور أثری ایحیادا، ایلهام ایلە مەیدانا گلن عیلمین سببی، ماحاللی وە عیلیم اۇلماسئ باقئمئندان واحی ایلە هیچبیر فارقئ اۇلمادئغئنئ، آرالارئنداکی تک فارقئن واحیدە عیلمی گتیرن ملگین گؤرۆلمەسی اۇلدوغونو بلیرتیر. غاززالینین بو گؤرۆشۆ داحا سۇنرا گلن اؤنملی موتاصاوئفلار طارافئندان دا بنزەر ایفادەلرلە تکرارلانمئشتئر.
اؤرنگین موحییددین ایبنۆل عارابی؛ “صوفیلرین قایناغئ پەیغامبرە واحی گتیرن ملگین قایناغئ ایلە عاینئدئر؛ اۇنلار ظاهیردە پەیغامبرە اویماق صورتییلە اویغولادئقلارئ آحکامئ سئردا آللاەتان آلماقتادئرلار.” دەرکن، عازیزۆددین نسفی، بو حوصوصتا شؤیلە بیر آچئقلاما یاپماقتادئر. روحونو صاف حالە گتیرن اینسانئن گؤنلۆنە ملکلر بیر شەیلر آتارلار. بو اویانئقلئق حالیندە اۇلورسا ایلهام، اویقودا اۇلورسا دۇغرو رۆیا آدئنئ آلئر. أگر ملکلر گؤکتن یرە اینیپ، بیر شکلە بۆرۆنەرک پەیغامبرە گؤرۆنۆرلر وە آللاهئن سؤزۆنۆ اۇنا ایلتیرلرسە بو دا واحی آدئنئ آلئر. ایمامئ راببانی دە سەیرۆسۆلوکۆنۆ تاماملایئپ صئددیقلیک ماقامئنا اولاشانلارا گلن بیلگی ایلە پەیغامبرە گلن واحیی عاینئ گؤرۆر وە آرالارئندا بیرینین واحی دیگرینین ایلهام ایلە ألدە أدیلمەسینین دئشئندا بیر فارق اۇلمادئغئنئ بلیرتیر.
صوفیلرین چۇغو (یوقارئدا ایشارت أدیلن مرتبەلردن گلن) بیلگییی، دۇغرولوغو وە کسینلیگی آچئسئندان واحی ایلە أشدگردە گؤردۆکلری گیبی، عاینئ زاماندا بو بیلگینین شەیطان وە نفسین مۆساحالەسیندن قۇرونموش اۇلماسئ باقئمئندان دا واحی ایلە عاینئ اۇلدوغونو قابول أتمکتەدیرلر. اۇنلارا گؤرە نۆبۆووت ماقامئ ناسئل شەیطانئن وسوسەسیندن قۆرونموشتور. بؤیلە بیر کیمسەنین قالبینە شەیطان هیچبیر یؤندن گیرەمز. أگر بیر تشببۆثۆ اۇلورسا، اۇ کیمسە بونو همن فارق أدر.
سۇنوچ اۇلاراق شورا سورەسینین 51-نجی آیتیندە گچن آللاهئن اینسانلارلا قۇنوشما یۇللارئندان اۆچۆنجۆ شکلین ریسالتلە ایلگیلی اۇلانئنئ شؤیلە تاعریف أدەبیلیریز:
“گؤزجۆلر أشلیگیندەکی جیبریل واسئطاسئیلا، آللاەتان گلدیگی کسین اۇلاراق بیلینیر بیر شکیلدە وە اینسانلارا تبلیغ أدیلمک اۆزرە نبیلرین گؤنلۆنە ریسالتین بیلدیریلمەسیدیر.”
تبلیغ أدیلمەسی شارط اۇلان، موصحافا یازئلماسئ گرکن، قاطعیلیک تاشئیان وە باغلایئجئ اۇلان واحی ایشتە بودور. بونون دئشئندا، آللاهئن اینسانلا قۇنوشما شکیللریندن اۇلان ایلهام، رۆیا وە ملک گؤندرمە شکیللری ریسالتلە ایلگیلی دگیلدیر. آنجاق حاققئندا تاصدیق أدن یا دا داحا حایئرلئسئ ایلە نسحەدن بیر حۆکۆم گلینجەیە دک اؤنجەکی شریعاتلرین حۆکۆملرینی اویغولاماقلا یۆکۆملۆ اۇلان رسولوللاها، اؤنجەکی شریعاتلرین دۇغرو اویغولاماسئنئن گؤستریلمەسییلە سئنئرلئ بیر بیلگی اۇلان “جیبریلین تەییدینی” بونلاردان آیرئ توتمالئیئز.
ریسالتلە ایلگیلی واحی باغلامئندا قورئانداباعضن آراداکی “رسول /کیتاب” آتلاناراق دۇغرودان اینسانلارئن موحاطاب آلئندئغئ ایفادەلر گؤرۆلمکتەدیر.
مثەلا حاواریلرە واحیەدیلدیگینی بیلدیرن آیت شؤیلەدیر:
وَإِذْ أَوْحَيْتُ إِلَى الْحَوَارِيِّينَ أَنْ آمِنُوا بِي وَبِرَسُولِي قَالُوا آمَنَّا وَاشْهَدْ بِأَنَّنَا مُسْلِمُونَ ﴿۱۱۱﴾ (سورة الأنعام)
بیر گۆن حاواریلر: “بانا وە ألچیمە اینانئن!” دییە واحیەتتیم. اۇنلار دا: “ایناندئق؛ سن شاهید اۇل، بیزلر مۆسلۆمان کیمسەلریز” دییە قارشئلئق وردیلر. (مائیدە سورەسی؛ 111)
بو واحی، حاواریلرە عیسا (ع) آراجئلئغئیلا، یاعنی اۇنا واحیەدیلنین حاواریلرە تبلیغ أدیلمەسییلە گرچکلشمیشتیر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
فَلَمَّا أَحَسَّ عِيسَى مِنْهُمُ الْكُفْرَ قَالَ مَنْ أَنْصَارِي إِلَى اللَّهِ قَالَ الْحَوَارِيُّونَ نَحْنُ أَنْصَارُ اللَّهِ آمَنَّا بِاللَّهِ وَاشْهَدْ بِأَنَّا مُسْلِمُونَ ﴿۵۲﴾ رَبَّنَا آمَنَّا بِمَا أَنْزَلْتَ وَاتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِينَ ﴿۵۳﴾ (سورة آل عمران)
عیسا اۇنلارئن گؤرمزلیک أدیپ کافیر اۇلاجاقلارئنئ سزینجە دەدی کی: “آللاە یۇلوندا بانا کیملر یاردئم أدر؟” حاواریلر: “آللاە ایچین بیزلر یاردئم أدریز. چۆنکۆ بیز آللاها ایناندئق. شاهید اۇ؛ بیز اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز،” دەدیلر. “راببیمیز! بیز ایندیردیگین هر شەیە ایناندئق وە بو ألچییە اویدوق. آرتئق بیزی شاهیدلیک أدنلر آراسئنا یاز!” (آلی عیمران سورەسی؛ 52-53)
آیتتە؛ عیسا (ع) یاردئم چاغرئسئندا بولونموش، حاواریلر دە اۇنا: “آللاە ایچین بیزلر یاردئم أدریز. چۆنکۆ بیز آللاها ایناندئق. شاهید اۇل؛ بیز اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز” شکلیندە جواب ورمیشلردیر. ایشتە مائیدە سورەسینین 111-نجی آیتیندە؛ حاواریلرە یاپئلدئغئ بیلدیریلن واحی، عیسایا (ع) ایندیریلن کیتاب واسئطاسئیلا اۇنلاردان آلئنان سؤز آنلامئندادئر.
ایکی آیتتە دە عاینئ ایفادەنین قوللانئلماسئ بونو گؤستریر. عاینئ دوروم، اینسانلاردان آلئنان میثاقتان باحثەدن آیتلر ایچین دە گچرلیدیر. آنجاق حاواریلرە یاپئلان واحیدن باحثەدن یوقارئداکی آیتتە، عیسادان (ع) اؤنجەکیلرە وریلن کیتابا مثەلا تەوراتتا اینسانلاردان آلئنان میثاقا عاطئف یاپئلئیۇر اۇلماسئ دا موحتملدیر.
