ایندیریلن دینین یرینە اویدورولان دین:
أمویلرلە باشلایئپ عابباسیلرلە کمیکلشن یاپئدا “حیکمتە“، آللاهئن دگیشمز قانونو آنلامئنا گلن “سۆننت” دەنمیش؛ سۆننتە، نبیمیزین سؤز وە اویغولامالارئ آنلامئ یۆکلنمیش؛ نبی ایلە رسول دە عاینئ سایئلدئغئ ایچین رسولە ایطاعاتی أمرەدن آیتلرە دایانئلاراق شؤیلە بیر سۇنوجا وارئلمئشتئر:
“آللاهئن رسولۆنۆن سۆننتی؛ آللاهئن آدئنا اۇنون، اؤزل وە گنل حۆکۆملردەکی مورادئنئ آچئقلار. آللاە، سۆننت ایلە حۆکمەتمەیی کیتابئ ایلە أش توتموش وە سۆننتی کیتابا باغلامئشتئر.”
سۆننت، آللاهئن مورادئنئ یاعنی ماقصادئنئ آچئقلئیۇرسا قورئاندان اؤنملی اۇلاجاغئ ایچین بو ایددیعا، نبیمیزین سؤز وە اویغولامالارئنئن، قورئاندان چئقاردئغئ حیکمتلر اۇلدوغونو اونوتتورموشتور. اوندان اۆرتیلن هیچبیر شەی اون اۇلمادئغئ گیبی، قورئاندان اۆرتیلن حۆکۆملر دە قورئان دگیلدیر. پاستانئن اوندان یاپئلدئغئنئ بیلمەینلرین پاستا ایلە اون آراسئندا چلیشکی گؤرمەسی گیبی، حیکمتین نە اۇلدوغونو بیلمەینلر دە سۆننت ایلە قورئان آراسئندا چلیشکی گؤرمەیە باشلامئش، ایکیسیندن بیرینی فدا أتمە یاعنی “نسحەتتیرمە قۇنوسو” تارتئشئلمئشتئر.
ایمام شافیعی بو قۇنودا اؤزتلە شؤیلە دەمیشتیر:
“قورئان، سۆننتی؛ سۆننت دە قورئانئ نسحەدیپ یۆرۆرلۆکتن قالدئراماز. سۆننت آنجاق بیر باشقا سۆننتلە نسحەدیلەبیلیر.”
“سۆننت، قورئان ایلە نسحەدیلیر، دەنیرسە رجیم جزاسئنئن؛ «زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینە یۆز قامچئ وورون…» (نور سورەسی؛ 2) آیتییلە نسحەدیلمیش اوُلماسئ ایحتیمالی اوُرتایا چئقار.”
ایمام شافیعی، سۆننت قورئانئ نسحەدەمز دەمیش آما رجیم جزاسئنئ قوُروماق ایچین نیسا سورەسینین 16-15-نجئ آیتلری ایلە نور سورەسینین 2-نجی آیتین حۆکۆملرینی، عوبادە بین أصصامیت کانالئیلا گلن شو حادیثە دایاناراق دگیشتیرمیشتیر:
« بندن آلئن، بندن آلئن. آللاە اۇنلار ایچین بیر یۇل آچتئ. بکار، بکارلا زینا أدرسە 100 قامچئ وە بیر یئل سۆرگۆن؛ دول، دول ایلە اۇلورسا 100 قامچئ وە رجیم گرکیر. »
ایمام شافیعینین بو قۇنوداکی سؤزلری اؤزتلە شؤیلەدیر:
“بو حادیثلە، آیتلردەکی حاپیس وە أذیەت جزاسئ قالدئرئلمئشتئر. « زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینە یۆز قامچئ وورون… » (نور سورەسی؛ 2) آیتیندەکی 100 قامچئ جزاسئ دا حۆر اۇلان دوللار ایچین بو حادیثلە یۆرۆرلۆکتن قالدئراراق رجیم جزاسئنا چەوریلمیشتیر.”
قورئان، سۆننتی نسحەدەمز دیەن ایمام شافیعییە گؤرە بیر حادیثلە بیرقاچ آیتی نسحەدەبیلمیشتیر.
آللاە تعالا سۇن کیتابئنئ قۇروما آلتئنا آلدئغئ ایچین؛ آیت اویدورولاماز آما حادیث اویدورولابیلیر.
“شیعی-سۆننی” بۆتۆن مذهبلر؛ قورئانا آیقئرئلئغئ آچئق اۇلان حادیثلرە دایاناراق؛ “رجیم جزاسئنئ، دیندن دؤننی اؤلدۆرمەیی، چۇجوقلارئ أولندیرمەیی وە داحا نیجە قۇنویو” ایتتیفاقلا قابول أتمیشلردیر.
أولنمەدە طارافلارا وریلن یتکیلر، أشلرین فارقلئ اینانچلاردان اۇلماماسئ، بۇشانما، شارطلئ بۇشانما، قادئنلارئن شاهیدلیگی، قادئنلارا بۇشانما حاققئ تانئنماماسئ، غایرئ مۆسلیملرلە ایلیشکیلر گیبی بیرچۇق قۇنودا، قورئانا دا سۆننتە دە تامامن ترس بیر یۇل ایزلنمیشتیر.
“فائیض” قۇنوسوندا دا کلیمە اۇیونلارئیلا تیجارتین اؤنۆ تئقانمئش، فائیضین اؤنۆ سۇنونا قادار آچئلمئشتئر.
بنزەر دوروم، تفسیردە وە اینانچ أساسلارئندا دا واردئر. مثەلا قورئانئن آنا قۇنولارئندان اۇلان “شیرک“، کلام عیلمینین آنا قۇنولارئندان دگیلدیر. شیرکلە ایلگیلی تمل کلیمەلرین آنلامئ دگیشتیریلەرک تفسیر وە مئاللری اۇقویانلارئن اۇ قۇنودا یترلی بیر بیلگییە صاحیب اۇلمالارئنئن اؤنۆ تئقانمئشتئر.
“قادر” دە قورئانداکی آنلامئنئن دئشئنا چئقارئلدئغئ ایچین مۆسلۆمان، کندینە گۆونی اۇلمایان، زۇرا گیرینجە “قادریمدە نە وارسا اۇ اۇلور” دیەرک مۆجادلەیی بئراقان بیر کیشیلیگە بۆرۆندۆرۆلمۆشتۆر.
مەوجود دورومون بیر قئسمئنئ، عالی بارداق اۇغلونون شو سؤزلری، گۆزل بیر شکیلدە اؤزتلەمکتەدیر:
« ایسلام تۇپلومونداکی حوقوق تفککۆرۆنۆن وە بونلارئن اۆرۆنۆ اۇلان بیلگیلرین اۇلوشوموندا قورئان، سۆننت، ایجماع وە قئیاس هیەرارشیسی دۇغرو دگیل، بلکی بونون ترسی دۇغرودور. یاعنی اۇلوشومدا آصئل بلیرلەیجی فاکتؤر، “رەیدیر”. بۆتۆن فئقئە کۆللیاتئنئن رەی اۆزرینە، بیرەیسل چابا وە باقئش آچئسئ اۆزرینە قورولدوغونو سؤیلەرسک آبارتمئش اۇلمایئز.
بونلار آراسئندا داحا آز ایشلەوسل اۇلانئ سۆننت، أن آلتتا دا قورئان یر آلئر. بونو ایفادە أتمک بلکی دە مۆسلۆمانلارئن اینانچ دۆنیالارئیلا، دینە باقئشلارئیلا، تەوحید عاقیدەسییلە ایلک پلاندا چلیشکی گیبی اۇلاجاغئ دۆشۆنۆلەرک دائیما بو ترستن قورئان، سۆننت، ایجماع وە قئیاس اۇلاراق ایفادە أدیلمیشتیر.
عئراق وە سوریەنین باعضئ بؤلگەلرینی ألە گچیریپ دەولت قوردوغونو ایعلان أدن عئشیدین، أسیرلرە یاپتئغئ موعاملەیە، “شیعی-سۆننی” هیچبیر مذهب عالیمینین قارشئ چئقاماماسئ، کیتابلارئندا فارقلئ بیر شەیین اۇلماماسئندان دۇلایئدئر. عؤمر ناصوحی بیلمن، بو قۇنودا اؤزتلە شؤیلە دەر:
“ساواش أسیرلری ایلە ایلگیلی اۇلاراق یتکیلی ماقامئن سچیم حاققئ واردئر. مۆسلۆمانلارئن منفاعاتلرینە گؤرە حارەکت أدرک ایستەرسە اۇنلارئن ساواشچئلارئنئ اؤلدۆرەبیلیر؛ ایستەرسە کؤلە وە جاریە یاپئلمالارئیلا یتینیر.”
بونلار، رۇما وە یونان حوقوقوندان آلئنئپ ایسلام حوقوقو گیبی گؤستریلن شەیلرین کۆچۆک بیر بؤلۆمۆدۆر. بو مذهبلرە گؤرە قورولاجاق هیچبیر دەولت، عئشیددن فارقلئ اۇلمایاجاقتئر. »
ساواش أسیرلری ایلە ایلگیلی اۇلاراق آللاە تعالا شؤیلە بویورموشتور:
فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ حَتَّى إِذَا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثَاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَإِمَّا فِدَاءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزَارَهَا… ﴿۴﴾ (سورة محمد)
کافیرلرلە ساواشتا قارشئلاشئنجا بۇیونلارئنئ وورون؛ اۇنلارئ أتکیسیز حالە گتیرینجە دە سئقئ گۆونلیک چنبرینە آلئن. سۇنرا قارشئلئقسئز وەیا فیدیە آلاراق سربست بئراقئن… (موحاممد سورەسی؛ 4)
نبیمیزین اویغولاماسئ بو آیتە گؤرە اوُلموشتور.
عؤمر ناصوحی بیلمنین ناقلەتتیگی بیلگیلرین اؤزتینی ورەلیم دە اویدورولان دینین نەیە دایاندئغئ داحا یاقئندان گؤرۆلەبیلسین:
“أسیرلری قارشئلئقسئز سربست بئراقماق، حانفی، مالیکی وە حانبلی مذهبلرینە گؤرە جائیز دگیلدیر. أسیرلری پارا قارشئلئغئندا سربست بئراقماق دا حانفی مذهبیندەکی مشهور گؤرۆشە گؤرە جائیز دگیلدیر.”
آللاە أمرەدەجک آما مذهبلر اوُنو جائیز گؤرمەیەجکلر. ایشتە اویدورولان دین بودور!
حیکمت اوُرتادان قالقئپ مۆسلۆمانلار، چؤزۆم اۆرتەمز حالە گلینجە قورئانا وە سۆننتە اۇلان گۆون سارسئلمئشتئر.
تاحسین گؤرگۆنۆن شو سؤزلری، گۆونسیزلیگین واردئغئ بۇیوتو گؤسترمکتەدیر:
“بوگۆن یاشانئلان أن اؤنملی سئقئنتئ، زامان ایچریسیندە گچرسیز حالە گلمیش اۇلان سۆننت یرینە نەیی ایقامە أدەجگیمیز وەیا سۆننتی ناسئل ایحیا أدەجگیمیزدیر. چۆنکی قورئان، باشئندا سۆننت واسئطاسئیلا تاحاققوق أتتیگی گیبی، بوگۆن دە سۆننت وەیا سۆننت یرینە ایقامە اۇلوناجاق باشقا بیر شەی واسئطاسئیلا تاحاققوق أدەجکتیر. تمل سۇرو بونون، اۆمرا (دەولت) مئ، تۇپلوم (اۆممت وەیا میللت) مو، فرد می، بللی بیر صئنئف (مثەلا عولما) مئ، یۇقسا بونلاردان فارقلئ بیر شەی، مثەلا کیتابلار مئ اۇلدوغو نۇقطاسئندا دۆگۆملنمکتەدیر.”
سۇنوچ
گؤرۆلدۆگۆ گیبی نبیمیزین، مۆسلۆمانلارلا ایلگیلی أندیشەسی گرچکلشمیش وە مۆسلۆمانلارئن بۆیۆک بیر بؤلۆمۆ، یاهودی وە حئریستیانلار گیبی شو آیتین قاپسامئنا گیرمیشلردیر:
اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۳۱﴾ (سورة التوبة)
بیلگینلرینی، دین آداملارئنئ وە مریم اوُغلو مسیحی آللاەتان اؤنجە بیرەر راب سایاراق اوُنلارا سارئلدئلار. اوُیسا اوُنلارا وریلن بویروق، سادەجە تک بیر تانرئیا قول اوُلمالارئدئر. اوُندان باشقا تانرئ یوُقتور. آللاە، اوُنلارئن شیرکیندن اوزاقتئر. (تەوبە سورەسی؛ 31)
ألمالئلئ حامدی یازئرئن بو آیت ایلە ایلگیلی آچئقلامالارئندان قئسا بیر اؤزت ورەلیم:
“… آللاهئن أمیرلرینی گؤز آردئ أدرک عالیملرە کۆچۆجۆک بیر حۆکۆم قۇیما یتکیسی تانئماق، آللاەتان باشقاسئنئ راب اۇلما سەویەسینە چئقارماقتئر. شەیطانلارا، طاغوتلارا، نمرودلارا، فیرعاوونلارا، پوتلارا وە هەیکللرە تاپماق ناسئل شیرک وە کۆفۆر ایسە عالیملرە، آللاها قول اۇلمالارئنئن اۆستۆندە بیر دگر ورمک دە شیرک وە کۆفۆردۆر…” (حاق دینی، قورئان دیلی)
کیتابا وە حیکمتە اویغون چالئشمالارلا مەوجود یاپئنئن یانلئشلارئنئ اۇرتایا قۇیوپ دۇغروسونون نە اۇلدوغونو گؤسترمەیە چالئشتئغئمئز حالدە هیچبیر قۇنویو تارتئشمایا یاناشمایان؛ اۆستەلیک أتکیلی وە یتکیلی چەورەلرین دستگی ایلە بیزی دئشلایئپ ایعتیبارسئزلاشتئرمایا چالئشان گلەنکچی وە ینیلیکچی یاپئیا، عیسانئن (ع) شو سؤزلرییلە سسلنمک ایستەریم:
“کندی گلەنگینیزی سۆردۆرمک ایچین تانرئ بویروغونو بیر کنارا ایتمەیی نە دە گۆزل بجرییۇرسونوز!” (مارکۇس اینجیلی)
اونوتمایالئم کی، عیسایئ (ع) کافیر ایعلان أدەرک چارمئحا گرمک ایچین ألیندن گلنی یاپان یاهودی عولماسئنئن بۆتۆن غایرتلری، اۇنون ایعتیبارئنئ آرتئرما دئشئندا بیر سۇنوچ دۇغورمامئشتئر.
پرۇف. دۇک. عابدولعازیز بایئندئر
ایستانبول اۆنیورسیتەسی ایلاهیات فاکۆلتەسی اؤگرتیم اۆیەسی
