گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە نبییە یاپئلان ایعتیراضلاردا باعضن آصحاب باعضن نبی حاقلئ چئقمئشتئر. مثەلا بو سۇن اۇلایدا نبینین ایجتیهادئ حاطالئ حض. عؤمر وە ساعد بین موعاذ گیبی اؤنجۆلرین بولوندوغو آصحابئن ایجتیهادلارئ ایصابتلی چئقتئ. قورئان نبییی دگیل، اۇنلارئ تەیید أتتی. آما بو دورومون ترسی دە اۇلدو. مثەلا حودەیبیە آنلاشماسئندا حض. عؤمر باشتا اۇلماق اۆزەرە آصحابئن چۇغونلوغو نبییە ایعتیراض أتمیشتی. آما نبی بو ایعتیراضلارئ دیققاتە آلمادئ، قارارئندا دیرندی وە سۇنوندا دا نبینین حاقلئ اۇلدوغو گؤرۆلدۆ. چۆنکی نبینین ایمضالادئغئ بو آنلاشما سۇنراسئنداکی سۆرچ مۆمینلرین لهیندە گلیشتی. قئسا بیر سۆرە سۇنرا مککەنین فتحی (ظافر) ناصیب اۇلدو.
تۆم بو اۇلایلار واحیە دایالئ اۇلمایان (حاققئندا آیت بولونمایان) دوروملاردا نبینین دە یانئلابیلەجگینی گؤستریر. زیرا بو دوروم قورئان ایلە ثابیتتیر. وە ذاتن قورئان دا بو نەدنلە نبییە ایطاعاتی أمرەتمییۇر. آصحاب دا بو نەدنلە نبییە ایعتیراض أدەبیلییۇر. آما تۆم بونلار نبینین هر قارارئنئن حاطالئ، آصحابئن دا هر ایعتیراضئنئن حاقلئ اۇلدوغونو گؤسترمییۇر. بلکی دە چۇغونلوقلا نبی حاقلئ وە آصحابئ حاقسئز ایدی. آما بیزیم آنلاتماق ایستەدیگیمیز بو دگیلدیر. اؤنملی اۇلان (ایضاح أتمک ایستەدیگیمیز) حاقلئ وەیا حاقسئز، آز وەیا چۇق، سئق وەیا نادیرن، شیددتلی وەیا چکینگن هر نە شکیلدە اۇلورسا اۇلسون آصحابئن نبییە ایعتیراض أدەبیلمەسی ایدی. نبینین دە بو ایعتیراضلارئ ماعقول قارشئلاماسئ ایدی. نبی ألبتتە کی بو ایعتیراضلارئن تۆمۆنۆ حاقلئ بولمادئ. آما نە اۇلورسا اۇلسون حپسینی ماعقول قارشئلادئ. تپکی گؤسترمەدی. نیتەکیم (حودەیبیەدە اۇلدوغو گیبی) حاقلئ بولمادئغئ باعضئ ایعتیراضلارئ دیققاتە آلمادئ. آما آصحابئن تۆم ایعتیراضلارئنئ ماعقول قارشئلادئ. حاتتا اۇنلارئن ایعتیراض ایحتیمالینی بیلە بیلە اۇنلارلا ایستیشارە أتتی. نیتەکیم قورئان دا اۇنون بو داورانئشئنئ اۇنایلادئ. بؤیلەجە قورئان اۇنون شاحصئندا حپیمیزە ایستیشارە أتمەیی وە دانئشمایئ تاوصیە أتمیش اۇلدو.
بورادا شؤیلە بیر سۇرو سۇرولابیلیر؛ آصحاب نەیە دایاناراق نبییە ایعتیراضدا بولونویۇردو؟ تک دایاناغئ قورئانئن نبییە ایطاعات أمرینین بولونماماسئ مئ ایدی؟ آصحابئن تک دایاناغئ بو دگیلدی. چۆنکی قورئان ماعروف اۇلمایان ایشلردە نبییە عیصیان (ایعتیراض) أدەبیلەجگینی بیلدیرییۇردو. حاتتا بونو، بیعات یاپانلار باغلامئندا سؤیلۆیۇردو:
أی نبی! مۆمین قادئنلار، آللاها هیچبیر شەیی اۇرتاق قۇشماماق، حئرسئزلئق یاپماماق، زینا أتمەمک، چۇڤوقلارئنئ اؤلدۆرمەمک، أللرییلە آیاقلارئ آراسئندا بیر ایفتیرا اویدوروپ گتیرمەمک، ماعروفتا (مشروع وە گۆزل ایشلردە) سانا عیصیان أتمەمک حوصوصوندا، سانا بیعات أتمەیە گلدیگی زامان، بیعاتلارئنئ قابول أت وە اۇنلار ایچین آللاەتان ماغفیرت دیلە! شۆبهەسیز آللاە عاففەدیجی وە مرحامتلیدیر. (مومتحینە سورەسی؛ 12)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان نبینین یانئنا بیعات ایچین گلن قادئنلارا بیلە، نبییە هیچبیر حالۆکاردا عیصیان أدیلمەیەجک شارطئنئ قۇشمویۇر. بونو ماعروف ایشلرلە سئنئرلئیۇر. اۆستەلیک دە بو شارطئ گنل آنلامدا دگیل، نبی ایلە بیعاتلاشماق ایستەینلر ایچین گتیرییۇر. دۇلایئسئیلا نبییە ایطاعاتی أمرەتمەین قورئان، بو آیتلرلە باعضئ حاللردە نبییە عیصیان أدیلەبیلەجگینی دە بیلدیرمیش اۇلویۇر.
نبییە بیعات أدنلر ایچین قۇشولان آیتتەکی بو شارط (ماعروف ایشلردە نبییە عیصیان أتمەمک) بیزە شو سارغئتلارئ ورمیش اۇلویۇر:
نبینین ماعروف اۇلمایان ایشلری أمرەتمە (یانئلما) ایحتیمالی واردئر.
ماعروف اۇلمایان بو ایشلردە نبییە ایطاعاتسیزلیک (عیصیان) یاپئلابیلیر.
نبی ایچین قوللانئلان بو ایفادە (ماعروف ایشلردە عیصیان أتمەمک) هیچبیر آیتتە رسول ایچین قوللانئلمامئشتئر. رسول ایچین دائیما موطلاق ایطاعات ایستنمیشتیر. چۆنکی رسولۆن ماعروف دئشئندا بیر شەی أمرەتمەسی (آیتلری تبلیغ أتمکتن باشقا بیر شەی یاپماسئ) مۆمکۆن دگیلدیر. بو نەدنلە رسولە هر حالۆکاردا ایطاعات أدیلملی وە آصلا عیصیان أدیلمەملیدیر. آما نبی ایچین بؤیلە بیر یۆکۆملۆلۆک یۇقتور.
آصحابئن بو داورانئشلارئ چۇق اؤنملی باعضئ سارغئتلار ورییۇر. شؤیلە کی؛
آصحاب، نبینین سؤیلەدیگی هر سؤزۆ کندی قولاقلارئ ایلە ایشیتییۇردو. یاعنی بو سؤزلرین نبییە عائید اۇلوپ اۇلمادئغئ قۇنوسوندا هرحانگی بیر شۆبهە تاشئمئیۇردو. ایشیتتیگی بو سؤزلرین یۆزدە یۆز نبییە عائید اۇلدوغونو بیلییۇردو. یاعنی نبیدن ایشیتتیگی هر سؤز اۇنلار ایچین مۆتواتیر بیر حادیثتی (بو سؤزۆن نبییە عائیدیەتی کسیندی). آما اۇنلار نبی حادیثی اۇلان بو سؤزلری موطلاق باغلایئجئ قابول أتمییۇر وە حاتتا باعضن بو سؤزلرینە ایعتیراض أدییۇرلاردئ.
حالبوکی بیزلر، نبینین سؤزلرینی کندی قولاقلارئمئزلا ایشیتمییۇروز. بو نەدنلە دە هیچبیر حادیث ایچین “یۆزدە یۆز نبی سؤزۆدۆر” دیەمییۇروز. آما وەلەو کی اؤیلە اۇلسا بیلە (نبی حادیثلری ایچین) یاپمامئز گرکن شەی آصحابئن یاپتئغئ اؤرنک آلماقتئر. آصحاب کندی قولاقلارئ ایلە ایشیتتیگی حالدە نبی سؤزلرینی باغلایئجئ قابول أتمییۇردو. حاتتا باعضن ایعتیراض أدییۇردو. چۆنکی بو سؤزلر بشر (نبی) موحاممدین واحیە دایانمایان سؤزلری ایدی وە موطلاق باغلایئجئ دگیلدی.
آصحابئن یاپتئغئ أن اؤنملی شەی ـوحاممدین (ع) آغزئندان چئقان بیر سؤزۆن واحیە دایالئ اۇلوپ اۇلمادئغئنئ سۇرغولاماقتئ. اۇنلار بو قۇنودا غایرت گؤسترییۇرلاردئ وە گؤسترملی ایدیلر. چۆنکی قورئان اۇنلارا بونو اؤگۆتلەمیشتی. زیرا آیتلرین نۆزولۆ دوام أدییۇردو. موحاممدین (ع) آغزئندان چئقان سؤزلرین حانگیسی آیت، حانگیسی دگیل؛ آیئرت أتملی ایدیلر. عاکسی حالدە نبی سؤزۆ ظاننئیلا فارقئندا اۇلمادان رسول سؤزۆنە ایعتیراض أدەبیلیر وە تۆم عامللری بۇشا گیدەبیلیردی.
بیزیم ایسە بو غایرتی فارقلئ بیر بیچیمدە گؤسترمەمیز گرکییۇر. زیرا قورئانئن نۆزولۆ تاماملانمئشتئر. یاعنی رسولۆن سؤزلری بللیدیر (قورئان). رسول موحاممدین سؤزلری قورئان ایلە وە ایلاهی قۇروما آلتئندا بیزە اینتیقال أتمیشتیر. موحاممدە (ع) ایسناد أدیلن آما قورئاندا بولونمایان سؤزلر آنجاق نبی موحاممدین سؤزۆ اۇلابیلیر. بونلار أگر قورئان ایلە موطابئق ایسە آلئنئر. آما دگیلسە رددەدیلیر.
بو یۆزدن نبییە ایسناد أدیلن هر سؤزۆن (حادیثین)؛ 1) نبییە عائیدیەتینی، 2) قورئانا اویغونلوغو تدقیق أدیلملیدیر. آما اۇلمازسا اۇلماز شارط قورئانا اویغونلوقتور. قورئانا اویغون اۇلان هر سؤز قابول أدیلیر. وەلەو کی نبییە نیسبت أدیلمیش اۇلسون. دۇلایئسئیلا نبییە ایسناد أدیلن حادیثی، قورئانا عارض أتمەدن نە قابول أتملی نە دە رددەتملیدیر. آما رسول سؤزلرینی دە بئراقئپ نبییە ایسناد أدیلن سۆزلرە تاقئلمامالئیئز. زیرا بونلار (نبینین دگیل) راویلرین سؤزلری اۇلابیلیر.
آصحاب نبینین سؤزلرینی کندی قولاقلارئ ایلە ایشیتتیگی حالدە بو سؤزۆ تدقیق أدییۇردو. بو سؤزۆن واحیە دایالئ اۇلوپ اۇلمادئغئنئ سۇرغولویۇردو. اۇیسا اۇنلار حادیثین صئححاتی حاققئندا بیر شۆبهە تاشئمئیۇردو. یاعنی اۇنلارئن کندی قولاقلارئ ایلە ایشیتتیگی بو سؤزلرین نبییە عائیدیەتی قۇنوسوندا شۆبهەسی یۇقتو. آما بونا راغمن بو سؤزۆ (واحیە دایالئ اۇلوپ اۇلمادئغئ قۇنوسوندا) تدقیق أدییۇرلاردئ. بیزیم ایسە نبییە ایسناد أدیلن بیر سؤزۆ هم نبییە عائیدیەتینی هم دە واحیە اویغونلوغونو تدقیق أتمەمیز گرکییۇر. یاعنی بو قۇنودا آصحابئن یاپماسئ گرکن بیر تانە ایش، بیزیم یاپمامئز گرکن ایکی تانە ایش یا دا یۆکۆملۆلۆک واردئر. حوجورات؛ 1-3 آیتلری آصحابا وە اۇنلارئن شاحصئندا حپیمیزە بو سۇروملولوغو یۆکلەمکتەدیر.
رسول، نبی وە اولولأمر موحاممد (ع)
قورئاندا اولولأمرە ایطاعات أمرینین بولوندوغونو بلیرتمیشتیک. آنجاق یالنئزجا بیر آیتتە یر آلان بو ایطاعات أمرینین موطلاق اۇلمادئغئ آیتین دوامئندان آنلاشئلماقتادئر:
أی ایمان أدنلر! آللاها ایطاعات أدین، رسولە دە ایطاعات أدین وە سیزدن اۇلان اولولأمرە دە ایطاعات أدین. أگر هرحانگی بیر شەیدە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز؛ آللاها وە آحیرت گۆنۆنە گرچکتن اینانئیۇرسانئز، اۇنو آللاها وە رسولۆنە عارض أدین. بو، هم داحا اییدیر هم سۇنوچ باقئمئندان داحا گۆزلدیر. (نیسا سورەسی؛ 59)
آیتتە؛ “أگر بیر ایحتیلاف چئقارسا، اۇنو آللاها وە رسولۆنە عارض أدین!” بویرولاراق هم اولولأمر ایلە آرامئزدا ایحتیلاف چئقابیلەجگی حابر وریلمیش هم دە اولولأمرە ایطاعاتین موطلاق اۇلمادئغئ بیلدیریلمیشتیر.
