- نبی أشلرینین داورانئشلارئ: نبی أشلرینین داورانئشلارئ: نبی سؤزلرینین موطلاق ایطاعات گرکتیرمەدیگی، نبی أشلرینین نبییە قارشئ تاقئندئغئ توتومدان دا آنلاشئلابیلیر. حاتتا آصحابئن داورانئشلارئ ایچیندە بو قۇنوداکی أن سۇموت اؤرنکلرین نبی أشلریندە گؤرۆلدۆگۆ سؤیلنەبیلیر. چۆنکی نبینین هر دەدیگینە أشلرینین “أوت!” دەمەدیگی ە نبینین أشلری ایلە باعضئ سۇرونلار یاشادئغئ، تاعبیری جائیزسە؛ ‘أشلرینین کاپریسلرینە قاتلانماق زۇروندا قالدئغئ’ قورئان ایلە ثابیتتیر. نیتەکیم تاحریم سورەسینین ایلک آیتلری شؤیلەدیر:
أی نبی! أشلرینین رئضاسئنئ گؤزتەرک آللاهئن سانا حلال قئلدئغئ شەیی نیچین کندینە حارام أدییۇرسون؟ آللاە چۇق باغئشلایان، چۇق أسیرگەیندیر. آللاە یمینلرینیزی بۇزمانئزئ سیزە مشروع قئلمئشتئر. سیزین یاردئمجئنئز آللاەتئر. اۇ بیلندیر، حیکمت صاحیبیدیر. نبی أشلریندن بیرینە گیزلیجە بیر سؤز سؤیلەمیشتی. فاقاط أشی، اۇ سؤزۆ باشقالارئنا حابر وریپ، آللاە دا بونو نبییە آچئقلایئنجا (نبی بونو اؤگرنینجە) بیر قئسمئنئ بیلدیرمیش بیر قئسمئندان دا وازگچمیشتی. نبی بونو، اۇنا حابر ورینجە أشی؛ “بونو سانا کیم بیلدیردی؟” دەدی. نبی؛ “بیلن وە هر شەیدن حابردار اۇلان آللاە بانا حابر وردی” دەدی. (تاحریم سورەسی؛ 1-3)
تفسیرلردە ذیکرەدیلن باعضئ ریوایتلرە گؤرە بو آیتلرین قۇنوسو “حافصا وە ماریە” والیدەلریمیز آراسئندا گرچکلشن بیر قئسقانچلئق حادیثەسیدیر. (بو ریوایتلرە گؤرە؛) نبی، حافصا والیدەمیز أودە یۇقکن ماریە والیدەمیزی اۇنون اۇداسئنا آلمئشتئ. حافصا والیدەمیز دە بوندان حابردار اۇلونجا اۆزۆنتۆسۆنۆ بلیرتمیش وە دارئلمئشتئ. نبی دە حافصا والیدەمیزە بوندان بؤیلە ماریە والیدەمیزی یاتاغئنا آلمایاجاغئنئ سؤیلەیەرک بونو گیزلی توتماسئنئ تنبیە أتمیشتی. حافصا والیدەمیز ایسە بو سئررئ عایشە والیدەمیزە دە آچئقلادئ. بوندان سۇنرا آیت نازیل اۇلدو.
بورادا بیزیم ایچین اؤنملی اۇلان حوصوص بو اۇلایئن دتایلارئ دگیل، نبی أشلرینین داورانئش مانطئغئدئر. اۇنلارئن نبییە قارشئ تاقئندئغئ طاوئرلاردئر. داحا دا اؤنملیسی اۇنلارئن بو داورانئشئ (تاعبیری جائیزسە کاپریسی) نەدنییلە نبینین بیر قارار آلماسئ وە آلدئغئ بو قارار نەدنییلە اویارئلمئش اۇلماسئدئر. اۇلایئن نەدنی وە /وەیا دتایئ نە اۇلورسا اۇلسون، نبی أشلرینین نبییە قارشئ باعضئ کاپریسلری اۇلموشتور. تۆم مۆمینلرین والیدەلری سایئلان نبی أشلرینین بو داورانئشلارئ قورئان ایلە ثابیتتیر. حاتتا نبینین أشلری ایلە بللی بیر سۆرە دارغئن قالدئغئ زامانلار بیلە اۇلموشتور. بو دوروم نبی أشلرینین نبینین هر دەدیگینی یاپمادئغئنئ گؤستریر.
دەمک کی نبی أشلری، نبی ایلە رسول آیرئمئنئ یاپئیۇر وە اۇنا گؤرە داورانئیۇردو. اۇنلار موحاممدین (ع) رسول اۇلاراق سؤیلەدیکلرینە (قورئانا) موطلاق اۇلاراق ایطاعات أدییۇردو. آما اۇنون سؤیلەدیکلری واحیە دایانمئیۇرسا یاعنی اۇ، بو سؤزلری رسول اۇلاراق سؤیلەمەمیشسە باعضن ایعتیراض أدییۇرلاردئ. اۇنلار بو داورانئشئ قورئانا دایاناراق (قورئاندان آلدئغئ اۇنایلا) یاپئیۇرلاردئ. چۆنکی قورئان اۇنلارئن کندیسینە (نبییە دگیل) رسولە ایطاعات أمرەتمیشتی.
أی نبی حانئملارئ!.. سیزدن کیم آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدر وە یارارلئ ایش یاپارسا اۇنا مۆکافاتئنئ ایکی قات وریریز… أی نبی حانئملارئ!.. نامازئ قئلئن، زکاتئ ورین وە آللاها وە رسولۆنە ایطاعات ژدین! (آحزاب سورەسی؛ 30-33)
قئساجا سؤیلەمک گرکیرسە نبی أشلرینین نبییە قارشئ داورانئشلارئ، تۆم قادئنلارئن أشلرینە قارشئ داورانئشلارئ گیبی اۇلموشتور. سیەر کیتابلارئندا نبی أشلرینین بو طارز داورانئشلارئنا باشقا اؤرنکلر دە وریلمیشتیر. آما قورئان آیتلری ایلە ثابیت اۇلان بو اۇلای، قۇنویو آنلامامئز ایچین یترلی اۇلمالئدئر. تۆم بونلار؛ اؤزل اۇلاراق نبی أشلرینین، گنل اۇلاراق دا آصحابئن (کی نبی أشلری دە آصحابتئر) نبییە قارشئ باعضئ ایعتیراضلارئنئن بولوندوغونو قورئان ایلە دە گؤسترمیش اۇلویۇر.
آنجاق یانلئش آنلامالارا یۇل آچماماق ایجین بورادا بلیرتمک ایستەریز کی، آصحابئن نبییە قارشئ ایعتیراضلارئ سۆرکلیلیک عارض أدن بیر دوروم دگیلدی. آصحابئن یاپتئغئ نبییە قارشئ بیر عیصیان دا دگیلدی. بیزیم یاپماق ایستەدیگیمیز؛ آصحابئن نبییە قارشئ اۇلان داورانئشئ ایلە رسولە قارشئ اۇلان داورانئشئنئن ناسئل فارقلئلاشتئغئنئ گؤسترمکتی. داحا دۇغروسو بیز شونو ایضاح أتمک ایستەدیک:
آصحاب، رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا موطلاق اۇلاراق ایطاعات أدردی. آما نبینین حادیثلرینە قارشئ بؤیلە بیر طاوئر سرگیلەمزدی. نبینین حادیثلرینی سۇرغولار وە گرکتیگیندە ایعتیراض أدەبیلیرلردی. آما اؤنجەلیکلە (“حوجورات؛ 1-3” آیتلری گرگینجە) موحاممدین (ع) آغزئندان چئقان بیر سؤزۆن؛ نبی سؤزۆ مۆ یۇقسا رسول سؤزۆ مۆ اۇلدوغونو آیئرت أدرلردی. بو قۇنودا حاسساس داورانئرلاردئ. چۆنکی قورئانئن اؤگۆدۆ بؤیلە ایدی. عاکسی حالدە نبی سۆزۆدۆر ظاننئ ایلە فارقئندا اۇلمادان رسول سؤزۆنە ایعتیراض أدر وە بؤیلەجە یاپتئغئ تۆم عامللری هبا اۇلوردو. آما گرکلی سۇرغولامایئ یاپتئقتان سۇنرا بو سؤزۆن واحیە دایانمادئغئنئ (رسول سؤزۆ اۇلمادئغئنئ) آنلادئغئندا ایش دگیشیردی. بو دورومدا گرکتیگیندە ایعتیراض أدەبیلیرلردی. اۆستەلیک بو ایعتیراضلار سادەجە گۆنلۆک مسئەلەلردە دگیل، ساواش ستراتژیسی گیبی چۇق جیددی قۇنولاردا بیلە اۇلوردو. نیتەکیم آصحابئن یاپتئغئ ایعتیراضلارئن اؤنملی بیر بؤلۆمۆ بو قۇنولارلا ایلگیلیدیر.
آصحابئن بو داورانئشئ، اؤزللیکلە دە نبینین بو ایعتیراضلارئ آنلایئشلا قارشئلاماسئ وە باعضن آصحابئ ایقناع أتمەیە جالئشماسئ سۇن درەجە اؤگرتیجیدیر. زیرا موحاممد (ع)، سادەجە رسول اۇلاراق دگیل، دەولت باشقانئ (اولولأمر) واصفئ ایلە دە ساواش ستراتژیسی بلیرلەیەبیلیر وە آصحابئنا بو ستراتژییە اویما تاعلیماتئ ورەبیلیردی. آصحاب ایچین بو تاعلیماتلار دا باغلایئجئ اۇلوردو. چۆنکی اولولأمرە ایطاعات أتمک دە قورئانئن بیر أمریدیر. آما نبی، بو قارارلارئنئ آصحابا دایاتمامئشتئر. حاتتا چۇغو کز آصحابئن ایعتیراضلارئنئ دیققاتە آلمئشتئر. اۇنلارئن دەدیگینی اویغولامئشتئر. باعضن دە آصحابئ ایقناع أتمەیە چالئشمئشتئر. آما هیچبیر زامان آصحابئن ایعتیراضلارئنئ قئنامامئشتئر. “بن نبیییم، سیز ناسئل اۇلور دا بانا ایعتیراض أدرسینیز!” دەمەمیشتیر. تام ترسینە چۇغو کز آصحابئن گؤرۆشلرینی دیققاتە آلمئش وە اۇنلارلا ایستیشارە أتمیشتیر. نتیجەدە آللاە دا نبینین بو داورانئشئنئ اۇنایلایاراق ایستیشارەیی تاوصیە أتمیشتیر:
سن (اۇ زامان) صئرف آللاهئن راحمتییلە اۇنلارا قارشئ یومشاق داوراندئن. أگر قابا، قاتئ یۆرکلی اۇلسایدئن، اۇنلار سنین أطرافئندان داغئلئپ گیدرلردی. آرتئق سن اۇنلارئ باغئشلا، اۇنلار ایچین آللاەتان ماغفیرت دیلە. (یاپاجاغئن) ایشلردە اۇنلارا دا دانئش، بیر کرە دە عازم أتتین می، آرتئق آللاها دایان. موحاققاق کی آللاە کندینە دایانئپ گۆوننلری سەور. (آلی عیمران سورەسی؛ 159)
نبینین آصحابئنا قارشئ سرگیلەدیگی بو طاوئر (آصحابئن ایعتیراضلارئنا تپکی گؤسترمەمەسی، اۇلومسوز سۇنوجا راغمن اۇنلارئ قئناماماسئ، اۇنلارلا ایستیشارە أتمەسی) بو آیتلرلە واحیین اۇنایئندان گچمیشتیر. بؤیلەجە نبینین واحیە دایالئ اۇلمایان بیر عاملی (حادیثی) رسولۆن واحیە دایالئ حادیثی (آیت) اۇلموشتور.
آصحابئن نبییە ایعتیراض أدەبیلمەسی (اۇنلارئن بونا جسارت أدەبیلمەسی) طابیعی کی، قورئانئن وردیگی بیر ایمکاندئر. عاکسی حالدە آصحابئن بؤیلە داورانماسئ وە /وەیا نبی-رسولۆن بو داورانئشا قایئدسئز قالماسئ مۆمکۆن اۇلاماز. قورئان بونا ایذین ورییۇردو. آما آصحاب دا قورئانئ جۆق ایی بیلییۇر وە بونو تاطبیق أدییۇردو. وە أن اؤنملیسی دە آصحابئن بو داورانئشلارئنا اۇنای ورن “دۆنیەوی ایشلردە سؤزلرینین باغلایئجئ اۇلمادئغئنئ سؤیلەین” نبینین بیذذات کندیسی ایدی.
دەمک کی آصحابئن باعضئ حاللردە نبییە ایعتیراض أتمەسی، باشتا قورئانا سۇنرا دا نبینین داورانئشلارئنا دایانئیۇردو. بونونلا بیرلیکتە آصحاب هر دائیم نبییە ایعتیراض أتمیش دگیلدیر. باعضن بیربیرینی ایقناع أتمەیە چالئشمئشلاردئر. آما قورال اۇلاراق (واحیە دایالئ بیر قۇنو دگیلسە) دائیما ایستیشارە أتمیشلردیر. بو دوروم بیزیم ایچین دە یؤنتیم، دانئشما، ایستیشارە وس. گیبی حوصوصلاردا اؤگرتیجی اۇلمالئدئر. نبینین آصحابئ ایلە ایستیشارە أتتیگی وە آصحابئن اؤنریلرینی دیققاتە آلدئغئ اۇلایلارا شو اؤرنکلری ورەبیلیریز:
- بدیر ساواشئندا ساعد بین موعاذ’ئن تکلیفی اۆزەرینە کندیسینین قۇرونماسئ ایچین جارداق یاپئلماسئنئ قابول أتمیشتیر.
- حندق ساواشئ اؤنجەسیندە مۆشریکلرین سالدئرئ ایچین گلمکتە اۇلدوغونو حابر آلان نبی آصحابلا ایستیشارە أتمیش وە سلمانی فاریسی اۆزەرینە دۆشمانلا مدینە آراسئندا حندق قازئلمئشتئر.
- اینسانلارئن چۇغالماسئ قارشئسئندا تمیمی داری’نین اؤنریسی اۆزەرینە کندیسینە مینبر أدینمیشتیر.
- قۇنشو اۆلکەلرە گؤندردیگی مکتوبلارئن مۆهۆرسۆز قابول أدیلمەیەجگی اویارئسئ نەدنی ایلە کندیسینە مۆهۆر یاپتئرمئشتئر.
- نامازا چاغرئ آراجئ اۇلاراق أذانئن ترجیح أدیلمەسی بیر آصحابئن گؤردۆگۆ رۆیا ایلە اۇلموشتور. آیرئجا بیلالی حابشینین صاباح نامازئ أذانئ ایچین أکلەدیگی “ناماز اویقودان داحا حایئرلئدئر” جۆملەسی نبینین ایقرارئ ایلە أذانا داحیل أدیلمیشتیر.
بونلار نبینین دیققاتە آلدئغئ اؤنریلردی. آما نبینین دیققاتە آلمادئغئ اؤنریلر دە اۇلموشتور. مثەلا نبی آصحابئن حودەیبیە آنلاشماسئ أثناسئنداکی توتومونو وە بدیر أسیرلری قۇنوسونداکی اؤنریلری دیققاتە آلمامئشتئر. حودەیبیە آنلاشماسئ یوقارئدا ایضاح أدیلمیشتی. بدیر أسیرلری قۇنوسو ایسە شؤیلە گلیشتی.
نبی، بدیر أسیرلری قۇنوسوندا آصحابئن چۇغونلوغو أسیرلرین اؤلدۆرۆلمەسینی ایستەدی. آما نبی بو اؤنرییی قابول أتمەدی. أسیرلر فیدیە قارشئلئغئندا سربست بئراقئلدئ. حض. أبوبکیر دە أسیرلرین سربست بئراقئلماسئنئ ایستەمیشتی. بونون اۆزەرینە نبینین آلدئغئ أن شیددتلی ایحطارئ ایچرن شو آیتلر نازیل اۇلدو:
هیچبیر نبی، ساواش مەیدانئندا دۆشمانئ اییجە یرە سرمەدن أسیر آلاماز. سیز همن ألە گچەجک دۆنیا مالئ ایستییۇرسونوز. آللاە ایسە سیزین ایچین آحیرتی /سۇنراسئنئ ایستییۇر. آللاە گۆچلۆدۆر، دۇغرو قارار وریر. (“ایسرا؛ 76-77” وە “روم؛ 2-4”) آللاهئن یازغئسئ بولونماسایدئ آلدئغئنئز (وە فیدیە قارشئلئغئندا سربست بئراقتئغئنئز بو ) أسیرلردن دۇلایئ سیزە آغئر بیر عاذاب دۇقوناجاقتئ. (أنفال؛ 68-67)
أرتەسی صاباح نبینین یانئنا گلن حض. عؤمر نبییی وە حض. أبوبکیری چۇق اۆزگۆن بیر واضعیەتتە بولدو. حض. عؤمرین هنۆز بو آیتلردن حابری اۇلمامئشتئ. مراقلا اۆزۆنتۆنۆن نەدنینی سۇردو. نبی؛ “أسیرلری فیدیە قارشئلئغئندا باغئشلامامئز قارشئلئغئندا نەرەدە ایسە هلاک اۇلاجاقتئق، فاقاط بو دورومدا سن قورتولاجاقتئن أن عؤمر!” دەدی.
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە نبییە یاپئلان ایعتیراضلاردا باعضن آصحاب باعضن نبی حاقلئ چئقمئشتئر. مثەلا بو سۇن اۇلایدا نبینین ایجتیهادئ حاطالئ حض. عؤمر وە ساعد بین موعاذ گیبی اؤنجۆلرین بولوندوغو آصحابئن ایجتیهادلارئ ایصابتلی چئقتئ. قورئان نبییی دگیل، اۇنلارئ تەیید أتتی. آما بو دورومون ترسی دە اۇلدو. مثەلا حودەیبیە آنلاشماسئندا حض. عؤمر باشتا اۇلماق اۆزەرە آصحابئن چۇغونلوغو نبییە ایعتیراض أتمیشتی. آما نبی بو ایعتیراضلارئ دیققاتە آلمادئ، قارارئندا دیرندی وە سۇنوندا دا نبینین حاقلئ اۇلدوغو گؤرۆلدۆ. چۆنکی نبینین ایمضالادئغئ بو آنلاشما سۇنراسئنداکی سۆرچ مۆمینلرین لهیندە گلیشتی. قئسا بیر سۆرە سۇنرا مککەنین فتحی (ظافر) ناصیب اۇلدو.
