ب- موحاممد سورەسینین 20-نجی آیتی
موحاممد سورەسینین آیتیندە گچن “سورة محکمة” ایفادەسی، سورەنین بیر آنلام کۆمەسی اۇلدوغونو گؤسترییۇر اۇلابیلیر.
آیت شؤیلەدیر:
وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ ﴿۲۰﴾ (سورة محمد)
آللاها گۆونلری تام اۇلاندئر؛ “کشکە بیر سورە ایندیریلسە” دەرلر. آما ساواشتان سؤز أدیلن وە حۆکۆم ایچرن بیر سورە ایندیریلینجە، قالبلریندە حاستالئق اۇلانلارئن، اؤلۆم بایغئنلئغئ گچیرن کیمسەنین باقئشئ گیبی سانا باقتئقلارئنئ گؤرۆرسۆن. اۇنلارا یاقئشان دا بودور! (موحاممد سورەسی؛ 20)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە، مۆمینلر بیر سورە ایندیریلمەسینی آرزو أتمکتەلر. دوامئندا، بو آرزولارئنئن ساواش ایذنییلە ایلگیلی اۇلدوغو آنلاشئلماقتادئر. بکلەدیکلری سورەنین ایندیگینی “فإذا أنزلت سورة محکمة وذکر فیها القتال” ایفادەسیندن آنلئیۇروز. “موحکم بیر سورە” ایلە قاصدەدیلن، ایچریسیندە ساواشتان سؤز أدیلن آیتلردن اۇلوشان بیر قورئان، یاعنی آنلام کۆمەسی اۇلمالئدئر. آنلئیۇروز کی، مۆمینلر ساواشا ایذین ورن بیر سورەنین اینمەسینی آرزو أدییۇرلار. بو قۇنودان باحثەدن بیر سورە ایندیریلینجە دە قالبلریندە حاستالئق اۇلانلارئن بوندان هیچ حۇشنود اۇلمادئقلارئ بیلدیریلییۇر. قورئاندا باعضئ آیت کۆمەلری بو دورومدان باحثەتمکتەدیر.
مثەلا نیسا سورەسینین 74-نجۆ وە دوامئنداکی آیتلر شؤیلەدیر:
فَلْيُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يَشْرُونَ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا بِالْآخِرَةِ وَمَنْ يُقَاتِلْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَيُقْتَلْ أَوْ يَغْلِبْ فَسَوْفَ نُؤْتِيهِ أَجْرًا عَظِيمًا ﴿۷۴﴾ وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا ﴿۷۵﴾ الَّذِينَ آمَنُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ الطَّاغُوتِ فَقَاتِلُوا أَوْلِيَاءَ الشَّيْطَانِ إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطَانِ كَانَ ضَعِيفًا ﴿۷۶﴾ أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ قِيلَ لَهُمْ كُفُّوا أَيْدِيَكُمْ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ فَلَمَّا كُتِبَ عَلَيْهِمُ الْقِتَالُ إِذَا فَرِيقٌ مِنْهُمْ يَخْشَوْنَ النَّاسَ كَخَشْيَةِ اللَّهِ أَوْ أَشَدَّ خَشْيَةً وَقَالُوا رَبَّنَا لِمَ كَتَبْتَ عَلَيْنَا الْقِتَالَ لَوْلَا أَخَّرْتَنَا إِلَى أَجَلٍ قَرِيبٍ قُلْ مَتَاعُ الدُّنْيَا قَلِيلٌ وَالْآخِرَةُ خَيْرٌ لِمَنِ اتَّقَى وَلَا تُظْلَمُونَ فَتِيلًا ﴿۷۷﴾
74- بو دۆنیا حایاتئنئ اؤبۆر دۆنیایا قارشئلئق ساتانلار، آللاە یۇلوندا ساواشسئنلار! کیم آللاە یۇلوندا ساواشئر دا اؤلدۆرۆلۆر وەیا غالیب گلیرسە، آللاە اۇنا یاقئندا بۆیۆک بیر اؤدۆل ورەجکتیر.
75- آللاە یۇلوندا وە گۆچسۆز بئراقئلمئش چۇجوقلار، أرککلر وە قادئنلار اوغروندا ساواشماماق ایچین نە گرکچەنیز اۇلابیلیر؟ اۇنلار شؤیلە یالوارئپ دورورلار: “راببیمیز! حالقئ یانلئشلار ایچیندە اۇلان بو شهیردن بیزی چئقار، بیزە قاتئندان بیر لیدر گؤندر، بیزە قاتئندان بیر یاردئمجئ گؤندر!
76- اینانئپ گۆوننلر آللاهئن یۇلوندا ساواشئرلار، آیتلری گؤرمزدن گلنلر ایسە اۇ آزغئنلارئن یۇلوندا ساواشئرلار. اؤیلەیسە سیز، شەیطانئن دۇستلارئیلا ساواشئن! چۆنکی شەیطانئن حیلەسی ضایئفتئر.
77- هیچ گؤرمەدین می شو کیشیلری کی کندیلرینە: “أللرینیزی (ساواشتان) چکین، نامازئ تام قئلئن، زکاتئ ورین” دەنمیشتی. ساواش فارض قئلئنئنجا دا ایچلریندن بیرتاقئمئ آللاەتان قۇرقار گیبی اینسانلاردان قۇرقموش، حاتتا قۇرقولارئ داحا دا شیددتلنمیشتی. دەدیلر کی: “راببیمیز! بیزە ساواشئ نیچین فارض قئلدئن، آزئجئق داحا سۆرە تانئسایدئن اۇلماز مئیدئ؟” دە کی: “دۆنیا منفاعاتی پک آزدئر. آللاەتان چکینەرک قۇرونانلار ایچین آحیرت داحا حایئرلئدئر؛ سیزە قئل قادار حاقسئزلئق یاپئلمایاجاقتئر.” (نیسا سورەسی)
سۇن آیتتە “فلما کتب علیهم القتال = ساواش فارض قئلئنئنجا” شکلیندەکی ایفادە یوقارئدا، موحاممد سورەسیندە گچن “وذکر فیها القتال = ایچیندە ساواشتان سؤز أدیلن (سورە)” شکلیندەکی ایفادەیلە اؤرتۆشمکتەدیر.
قۇنویلا ایلگیلی بنزەر دوروم، سورە کلیمەسینین گچتیگی تەوبە سورەسینین 86-نجئ آیتیندە دە سؤز قۇنوسودور.
شیمدی بو آیتی گؤرەلیم:
ج- تەوبە سورەسینین 86-نجئ آیتی
وَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ أَنْ آمِنُوا بِاللَّهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَأْذَنَكَ أُولُو الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِدِينَ ﴿۸۶﴾ (سورة التوبة)
“آللاها اینانئپ گۆونین، ألچیسییلە برابر جیهاد أدین!” دییە بیر سورە ایندیریلسە اۇنلارئن وارلئقلئ اۇلانلارئ همن سندن ایذین ایستەر وە: “بئراق دا اۇتورانلارلا بیرلیکتە بیز دە قالالئم” دەرلر. (تەوبە سورەسی؛ 86)
آیتتە، سؤز قۇنوسو سورەنین آللاها اینانئپ گۆونمک وە ألچیسییلە برابر جیهاد أتمکتن باحثەتتیگی بلیرتیلییۇر. دەمک کی، پشپشە آیتلردن اۇلوشان آنلام کۆمەسینین قۇنوسو بو اۇلاجاق وە اۇ آنلام کۆمەسینین ایچیندە ماعذرتلر اویدوروپ ساواشتان قاچانلاردان دا باحثەدیلەجک. قورئاندا بو آنلام اؤرگۆسۆنە اویان، پشپشە آیتلردن اۇلوشان پک چۇق آنلام کۆمەسی بولماق مۆمکۆندۆر.
مثەلا تەوبە سورەسینین 38-نجی آیتی وە دوامئنداکی آیتلری قۇنویلا ایلگیلی گؤزۆکمکتەدیر.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا مَا لَكُمْ إِذَا قِيلَ لَكُمُ انْفِرُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ اثَّاقَلْتُمْ إِلَى الْأَرْضِ أَرَضِيتُمْ بِالْحَيَاةِ الدُّنْيَا مِنَ الْآخِرَةِ فَمَا مَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فِي الْآخِرَةِ إِلَّا قَلِيلٌ ﴿۳۸﴾ إِلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُمْ عَذَابًا أَلِيمًا وَيَسْتَبْدِلْ قَوْمًا غَيْرَكُمْ وَلَا تَضُرُّوهُ شَيْئًا وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ ﴿۳۹﴾ إِلَّا تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لَا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنَا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَكِينَتَهُ عَلَيْهِ وَأَيَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْهَا وَجَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِينَ كَفَرُوا السُّفْلَى وَكَلِمَةُ اللَّهِ هِيَ الْعُلْيَا وَاللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ ﴿۴۰﴾ انْفِرُوا خِفَافًا وَثِقَالًا وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِكُمْ وَأَنْفُسِكُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ﴿۴۱﴾ لَوْ كَانَ عَرَضًا قَرِيبًا وَسَفَرًا قَاصِدًا لَاتَّبَعُوكَ وَلَكِنْ بَعُدَتْ عَلَيْهِمُ الشُّقَّةُ وَسَيَحْلِفُونَ بِاللَّهِ لَوِ اسْتَطَعْنَا لَخَرَجْنَا مَعَكُمْ يُهْلِكُونَ أَنْفُسَهُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ ﴿۴۲﴾ عَفَا اللَّهُ عَنْكَ لِمَ أَذِنْتَ لَهُمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَتَعْلَمَ الْكَاذِبِينَ ﴿۴۳﴾ لَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ أَنْ يُجَاهِدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ وَاللَّهُ عَلِيمٌ بِالْمُتَّقِينَ ﴿۴۴﴾ إِنَّمَا يَسْتَأْذِنُكَ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَارْتَابَتْ قُلُوبُهُمْ فَهُمْ فِي رَيْبِهِمْ يَتَرَدَّدُونَ ﴿۴۵﴾ (سورة التوبة)
38- أی اینانئپ گۆوننلر! نەیینیز وار کی؛ “آللاە یۇلوندا ساواشا چئقئن!” دەنینجە، یرە چاقئلئپ قالدئنئز؟ آحیرت دگیل دە دۆنیا حایاتئ مئ حۇشونوزا گیدییۇر؟ دۆنیا حایاتئنئن منفاعاتلری آحیرتتەکینین یانئندا پک آزدئر.
39- أگر چئقمازسانئز، آللاە سیزی آجئقلئ بیر عاذابلا جزالاندئرئر وە یرینیزە باشقا بیر تۇپلولوغو گتیریر. اۇنا هیچبیر شکیلدە ضارار ورەمزسینیز. آللاە هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیار.
40- اۇنا یاردئم أتمزسنیز أتمەیین؛ آللاە یاردئمئنئ یاپماقتادئر. حانی بیر گۆن، کافیرلر اۇنو، آرقاداشئیلا بیرلیکتە مککەدن چئقماق زۇروندا بئراقمئشلاردئ دا ماغارادا آرقاداشئنا شؤیلە دەمیشتی: “اۆزۆلمە! آللاە بیزیملە برابردیر.” آللاە دا اۇنلارا راحاتلاتمئش، گؤرمەدیگینیز اۇردولارلا دستکلەمیش وە کافیرلرین سؤزۆنۆ یرە دۆشۆرمۆشتۆ. ذاتن یۆجە اۇلان سؤز، آللاهئن سؤزۆدۆر. اۆستۆن اۇلان وە دۇغرو قارارلار ورن آللاەتئر.
41- ایستەر قۇلای، ایستەرسە آغئر گلسین سیز چئقئن! آللاە یۇلوندا مالئنئزلا، جانئنئزلا مۆجادلە (جیهاد) أدین! سیزین ایچین حایئرلئ اۇلان بودور. بونو بیر بیلسنیز.
42- قۇلای بیر منفاعات یا دا آلئشئلمئش بیر یۇلجولوق اۇلسایدئ، آرقاندان گلیرلردی. آما بو زۇرلو یۇلجولوق اۇنلارا پک اوزون گلدی. “أگر گۆجۆمۆز یتسەیدی، ألبتتە سنینلە بیرلیکتە چئقاردئق” دییە آللاها آند ایچەجکلردیر. اۇنلار کندیلرینی تۆکتمکتەدیرلر. آللاە بیلییۇر کی، اۇنلار کسینلیکلە یالانجئدئر.
43- آللاە سنی عاففەتسین، کیمین اؤزۆ سؤزۆ دۇغرو اۇلدوغو سنین ایچین اییجە اۇرتایا چئقمادان وە کیمین دە یالانجئ اۇلدوغونو اییجە آنلامادان اۇنلارا نە دییە ایذین وردین؟
44- آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئپ گۆوننلر، ماللارئیلا وە جانلارئیلا آللاە یۇلوندا مۆجادلە (جیهاد) ایچین سندن ایذین ایستەمزلر. آللاە کندیسیندن چکینەرک قۇرونانلارئ بیلیر.
45- سندن ایذین ایستەینلر سادەجە آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانئپ گۆونمەینلردیر. اۇنلارئن ایجلری قوشقولودور. اۇنلار قوشقولارئ ایچیندە گیدیپ گلمکتەدیرلر. (تەوبە سورەسی)
گؤرۆلدۆگۆ گیبی ساواش أمری وە ساواشتان قاچانلارلا ایلگیلی پشپشە آیتلر گلمیشتیر. تەوبە سورەسینین 86-نجئ آیتیندە باحثەدیلن سورە بو وە بنزەری آردئشئق آیتلر اۇلابیلیر. سورەنین قوللانئملارئنئ گؤرمەیە دوام أدەلیم.
د- تەوبە سورەسینین 64-نجۆ آیتی
يَحْذَرُ الْمُنَافِقُونَ أَنْ تُنَزَّلَ عَلَيْهِمْ سُورَةٌ تُنَبِّئُهُمْ بِمَا فِي قُلُوبِهِمْ قُلِ اسْتَهْزِئُوا إِنَّ اللَّهَ مُخْرِجٌ مَا تَحْذَرُونَ ﴿۶۴﴾ (سورة التوبة)
مۆنافئقلار؛ ایچلریندەکینی کندیلرینە بیلدیرەجک بیر سورەنین ایندیریلمەسیندن أندیشە دویارلار. دە کی: “سیز حافیفە آلئن باقالئم. آللاە، أندیشەلندیگینیز هر شەیی اۇرتایا قۇیاجاقتئر.” (تەوبە سورەسی؛ 64)
مۆنافئقلار ایچلریندەکینی اۇرتایا قۇیان بیر سورە ایندیریلمەسیندن أندیشە أدییۇرلار. نیتەکیم اۇنلارئن ایچلریندەکینی اۇرتایا قۇیان پک چۇق آیت کۆمەسینە قورئاندا راستلاماقتایئز.
مثەلا مۆنافئقون سورەسی بو آچئدان اؤنملیدیر:
إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ قَالُوا نَشْهَدُ إِنَّكَ لَرَسُولُ اللَّهِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِنَّكَ لَرَسُولُهُ وَاللَّهُ يَشْهَدُ إِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَكَاذِبُونَ ﴿۱﴾ اتَّخَذُوا أَيْمَانَهُمْ جُنَّةً فَصَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ إِنَّهُمْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ ﴿۲﴾ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ آمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ ﴿۳﴾ وَإِذَا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسَامُهُمْ وَإِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ كَأَنَّهُمْ خُشُبٌ مُسَنَّدَةٌ يَحْسَبُونَ كُلَّ صَيْحَةٍ عَلَيْهِمْ هُمُ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُمْ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ أَنَّى يُؤْفَكُونَ ﴿۴﴾ وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللَّهِ لَوَّوْا رُءُوسَهُمْ وَرَأَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ ﴿۵﴾ سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ ﴿۶﴾ (سورة المنافقون)
1-مۆنافئقلار سانا گلدیکلریندە دەرلر کی: “بیز ساهیدیز؛ گرچکتن سن آللاهئن ألچیسیسین.” آللاە، ألبتتە سنین کندیسینین ألچیسی اۇلدوغونو بیلییۇر آما آللاە شاهید، مۆنافئقلار کسینلیکلە یالان سؤیلەرلر.
2- بو گیبی سؤزلری قالقان أدینیپ آللاهئن یۇلوندان چکیلیرلر. یاپئپ دوردوقلارئ شەی نە کؤتۆدۆر!
3- کؤتۆ اۇلان، اؤنجە اینانمالارئ سۇنرا آیتلری گؤرمزلیکتن گلمەلریدیر. آردئندان قالبلری اۆزریندە ینی بیر یاپئ اۇلوشور؛ آرتئق (نە حالە گلدیکلرینی) آنلامازلار.
4- اۇنلارئ گؤردۆگۆندە قئلئق قئیافتلری حۇشونا گیدر. قۇنوشورلارسا سؤزلرینە قولاق وریرسین. اۇیسا دووارا دایالئ کالاس گیبیدیرلر. هر گۆرۆلتۆیۆ عالەیهینە سانئرلار. آصئل دۆشمان اۇنلاردئر؛ اۇنلارا قارشئ دیققاتلی اۇل! آللاە جانلارئنئ آلسئن، ناسئل دا یالانا سۆرۆکلنییۇرلار!
5- “گلین، آللاهئن ألچیسی باغئشلانمانئز ایچین دوعا أتسین” دەنسە باشلارئنئ چەویریرلر. باقارسئن کی کیبیرلی بیر حالدە گری چکیلییۇرلار.
6- ایستەر باغئشلانمالارئنئ دیلە ایستەر دیلەمە، فارق أتمز؛ آللاە اۇنلارئ باغئشلایاجاق دگیلدیر. آللاە، یۇلدان چئقمئش دورومدا اۇلانلارئ یۇلا گتیرمز. (مۆنافئقون سورەسی)
أ- تەوبە سورەسینین 127-نجی آیتی
مۆنافئقلارئن، ایچلریندە اۇلانئ اۇرتایا چئقاران آیت گروبونون اینمەسی حوصوصوندا دویدوقلارئ أندیشە، قورئانئن پک چۇق آیت گروبوندا گرچکلشمکتەدیر. بو قۇنودا اینن هر ینی آنلام کۆمەسی یاعنی “سورە”، اۇنلارئ تدیرگین أدییۇر، ایفشا اۇلوپ اۇلمادئقلارئ حوصوصوندا تدیرگینلیکلر یاشئیۇر، بلکی دە اینن هر آیت گروبویلا بیر مۆددت اۇرتالئقتان چکیلییۇرلاردئ. “سورە” کلیمەسینین گچتیگی شو آیت بو دوروما ایشارت أدییۇر گیبیدیر:
وَإِذَا مَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ هَلْ يَرَاكُمْ مِنْ أَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ ﴿۱۲۷﴾ (سورة التوبة)
بیر سورە ایندیریلینجە بیربیرلرینە باقار؛ “آنلایان اۇلموش مودور؟” دەر وە سئوئشئر گیدرلر. آللاە اۇنلارئن قالبلرینی دؤندۆرۆر. چۆنکی اۇنلار آنلایئشسئز بیر تۇپلولوقتور. (تەوبە سورەسی؛ 127)
یوقارئداکی آیتتە گچن “سورە” کلیمەسی ایلە دە، هر حاانگی بیر قۇنودا، پشپشە اینن آیت گروبو قاصدەدیلمیش اۇلمالئدئر.
