کلیمە آنلامئ
“السورة = سورە” کلیمەسینین کؤک حارفلری “س-و-ر“دیر. کلیمەنین فیعیل آنلامئندا “چەورەلەمک، یۆکسلمک” آنلامئ واردئر. “السور = سور” کلیمەسی “سورە” کلیمەسی ایلە عاینئ کؤکتن بیر ایسیمدیر وە “شهرین أطرافئنئ چەویرن دووار” آنلامئندا قوللانئلئر. “سور”؛ اۇ شهرین سئنئرلارئنئ بلیرلەر، چەورەلەر وە دیگرلرییلە آراسئنئ آیئرئر.
حادید سورەسینین 13-نجۆ آیتیندە کلیمەنین قوللانئمئ بونون قورئانی بیر اؤرنگینی اۇلوشتورور:
… فَضُرِبَ بَيْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بَابٌ بَاطِنُهُ فِيهِ الرَّحْمَةُ وَظَاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذَابُ ﴿۱۳﴾ (سورة الحدید)
… سۇنرا آرالارئنا گیریش قاپئسئ اۇلان بیر دووار چکیلیر. ایچ طارافئندا هر تۆرلۆ ایکرام، دئش طارافئندا دا عاذاب اۇلور. (حادید سورەسی؛ 13)
قۇلا تاقئلان بیلەزیکلر ایچین “أسورة” وە “أساور” کلیمەلری قوللانئلئر. ذاتن بیلەزیک، ایکی اوجو بیرلشمیش وە سئنئر ایفادە أدن یاپئدادئر. تفععول بابئندا فیعیلین قوللانئمئندا سئنئرئ آتلایئپ ایچری سئزماق آنلامئ واردئر.
کلیمەنین قورئانداکی قوللانئملارئ
بیری چۇغول (سور = سۆور) اۇلماق اۆزەرە اۇن یردە “سورة = سورە” کلیمەسی گچمکتەدیر. بیر کز “سور”، بیر کز “أسورة”، دؤرت کز دە “أساور” گچر. فیعیل اۇلاراق بیر کز تفععول بابئندا “تسؤروا” گچر.
قورئانداکی قوللانئملارئنا باقئلدئغئندا “سورە” ایلە آصئل قاصدەدیلنین هرحانگی بیر قۇنوداکی آردئشئق آیتلردن اۇلوشان بؤلۆملر اۇلدوغو دۆشۆنۆلەبیلیر.
بیلیندیگی اۆزەرە کیتابئن “قورئان” شکلیندە ایندیریلدیگی، “قورئان” شکلینە سۇقولدوغو، “قورئان” شکلیندە دتایلاندئرئلدئغئندان باحثەدیلیر. قورئان هرحانگی بیر قۇنوداکی آنلام کۆمەلریدیر. آنجاق بو کۆمەلری اۇلوشتورماق بیر اوصول وە غایرتی گرکتیرمکتەدیر. آللاە کیتابئندا باعضئ قۇنولارداکی آیتلری پش پشە سئرالایاراق آنلام کۆمەلرینی حاضئر اۇلاراق اۇلوشتورموش، بؤیلەجە کیتابتا هر قۇنویلا ایلگیلی وار اۇلان کۆمەلری تثبیت أدەبیلمەمیز ایچین اؤرنکلر اۇلوشتورموشتور.
مثەلا “فاتیحا” بیر سورەدیر. اۇنو سورە یاپان پش پشە سئرالانان آیتلرلە “قورئان” یاعنی آنلام کۆمەسی اۇلوشتورماسئدئر. حیجر سورەسینین 87-نجی آیتیندە فاتیحا سورەسی ایچین “قورئان” دەنمکتەدیر.
آیت شؤیلەدیر:
وَلَقَدْ آتَيْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِي وَالْقُرْآنَ الْعَظِيمَ ﴿۸۷﴾ (سورة الحجر)
سانا اۇ مثانیدن یدی تانەیی وە یۆجە قورئانئ وردیک. (حیجر سورەسی؛ 87)
یوقارئداکی آیتلە اؤرتۆشن ریوایتلر دە واردئر. بیری شؤیلەدیر:
نبی (ع)، أبو ساعید بین أل-موعاللایا: ‘سانا قورئانئن أن بۆیۆک سورەسینی اؤگرتەجگیم’ دەدیکتن سۇنرا؛ ‘اۇ سورە “الحمد للە رب العالمین“دیر. اۇ سورە “سبع المثانی“دیر’ بویوردو. (بوحاری)
کیتابئن هرحانگی بیر قۇنویلا ایلگیلی آیتلری ایچین “قورئان” ایفادەسینین أرکن دؤنملردە یایغئن بیر شکیلدە قوللانئلدئغئنئ حادیث کۆللیاتئندان دا آنلایابیلیریز. بیر اؤرنک شؤیلەدیر:
ایبنی عؤمر شؤیلە دییۇر: “اینسانلار قوبا مسجیدیندە صاباح نامازئنئ قئلارلارکن بیری گلیپ؛ ‘نبییە (ع)، کاعبەیە یؤنلمەیی أمرەدن بیر قورئان ایندی دە کاعبەیە دؤندۆلر’ دەدی. بونون اۆزەریندە اۇراداکیلر دە کاعبەیە یؤنلدیلر. (بوحاری)
بنزەر دوروم یوسوف سورەسی ایچین دە دۆشۆنۆلەبیلیر. سورەنین ایلک آیتلریندە قئصصالارئن أن گۆزلینین “قورئان” شکلیندە واحییندن سؤز أدیلیر. ایفادە شؤیلەدیر:
نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ هَذَا الْقُرْآنَ … ﴿۳﴾ (سورة یوسف)
سانا واحیەتتیگیمیز بو قورئانلا شیمدی حیکایەلرین أن گۆزلینی سانا آنلاتاجاغئز … (یوسوف سورەسی؛ 3)
یوسوف سورەسینین تامامئنئن عاینئ قۇنویلا ایلگیلی آیتلردن اۇلوشماسئ دیققات چکیجیدیر.
قورئانئن قئسا سورەلرینین چۇغو تک بیر سورە یاعنی پش پشە سئرالانان قورئانلار شکلیندەدیر. سورەنین آنلام کۆمەسی اۇلماسئنئن بیر دلیلی دە موحاممد سورەسینین 20-نجی آیتیندە گچن “سورة محکمة” ایفادەسیدیر. شیمدی بو گنل بیلگیلردن سۇنرا سورە کلیمەسینین گچتیگی آیتلری اینجەلەمەیە باشلایابیلیریز.
آ- نور سورەسینین 1-نجی آیتی
نور سورەسینین ایلک سورە قاورامئنئن آنلامئنا دائیر بیلگی ورمکتەدیر.
آیت شؤیلەدیر:
سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا وَأَنْزَلْنَا فِيهَا آيَاتٍ بَيِّنَاتٍ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ ﴿۱﴾ (سورة النور)
بو، ایندیردیگیمیز وە سئنئرلارئنئ بلیرلەدیگیمیز بیر سورەدیر. بلکی بیلگیلرینیزی قوللانئرسئنئز دییە اۇ سورەدە آچئق آیتلر ایندیرمیشیزدیر. (نور سورەسی؛ 1)
یوقارئداکی آیتتە، سورەنین بیر واصفئ اۇلاراق “اینزال (أنزلناها)” وە “فارض (وفرضناها)” کلیمەلری قوللانئلمئشتئر. یاعنی اینزال أدیلن وە فارض قئلئنان بیر سورەدن باحثەدیلمکتەدیر.
“اینزال“؛ اینن واحیین اینسان آچئسئندان آنلامئ وە ایشلەوینە ایشارت أدر. یاعنی اینن سورەنین هرحانگی بیر قۇنودا حۆکۆملر ایچردیگینە وورغو یاپئلماقتادئر. ذاتن سورەنین 2-نجی آیتیندن ایعتیبارن زینا وە قاذف سوچونا دائیر جزایی حۆکۆملردن باحثەدیلمکتەدیر.
“فارض“؛ بیر شەیین کسیلمەسی، سئنئرلارئنئن وە اؤلچۆسۆنۆن بلیرلنمەسی آنلامئنا گلیر. اۇ حالدە سورەنین ایکینجی بیر صئفاتئ اۇلاراق، سئنئرلارئ بلیرلنمیش بیر سورەدن باحثەدیلمکتەدیر. سورەنین سئنئرلارئنئن نە ایلە بلیرلندیگینە دائیر عاقلا گلەبیلەجک بیر سۇرو، جوابئنئ آیتین دوامئندا بولویۇر اۇلابیلیر: “وأنزلنا فیها آیات بینات لعلکم تذکرون = اۇ سورەدە آچئق آیتلر ایندیرمیشیزدیر.” اۇ حالدە هرحانگی بیر سورەنین سئنئرلارئ، هرحانگی بیر قۇنوداکی آحکام یاحود ماعلومات ایلە چیزیلمکتەدیر؛ وە بلکی دە آیتتە گچن “آیَاتٌ بَیِّنَات = آچئق آیتلر” شکلیندەکی ایفادە گرکچەسییلە بیر سورەنین أن آز اۆچ آیتتن اۇلوشاجاغئ دۆشۆنۆلەبیلیر. قورئانئن أن کۆچۆک سورەسینین اۆچ آیتتن اۇلوشتوغونا دائیر گنل قاناعات دە بونونلا اؤرتۆشۆر.
ب- موحاممد سورەسینین 20-نجی آیتی
موحاممد سورەسینین آیتیندە گچن “سُورَةٌ مُحکَمَةٌ” ایفادەسی، سورەنین بیر آنلام کۆمەسی اۇلدوغونو گؤسترییۇر اۇلابیلیر.
آیت شؤیلەدیر:
وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلَا نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنْزِلَتْ سُورَةٌ مُحْكَمَةٌ وَذُكِرَ فِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ يَنْظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ ﴿۲۰﴾ (سورة محمد)
آللاها گۆونلری تام اۇلاندئر؛ “کشکە بیر سورە ایندیریلسە” دەرلر. آما ساواشتان سؤز أدیلن وە حۆکۆم ایچرن بیر سورە ایندیریلینجە، قالبلریندە حاستالئق اۇلانلارئن، اؤلۆم بایغئنلئغئ گچیرن کیمسەنین باقئشئ گیبی سانا باقتئقلارئنئ گؤرۆرسۆن. اۇنلارا یاقئشان دا بودور! (موحاممد سورەسی؛ 20)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە، مۆمینلر بیر سورە ایندیریلمەسینی آرزو أتمکتەلر. دوامئندا، بو آرزولارئنئن ساواش ایذنییلە ایلگیلی اۇلدوغو آنلاشئلماقتادئر. بکلەدیکلری سورەنین ایندیگینی “فَإذَا أُنزِلَت سُورَةٌ مُحکَمَةٌ وَذِکرٌ فِیهَا القِتَال” ایفادەسیندن آنلئیۇروز. “موحکم بیر سورە” ایلە قاصدەدیلن، ایچریسیندە ساواشتان سؤز أدیلن آیتلردن اۇلوشان بیر قورئان، یاعنی آنلام کۆمەسی اۇلمالئدئر. آنلئیۇروز کی، مۆمینلر ساواشا ایذین ورن بیر سورەنین اینمەسینی آرزو أدییۇرلار. بو قۇنودان باحثەدن بیر سورە ایندیریلینجە دە قالبلریندە حاستالئق اۇلانلارئن بوندان هیچ حۇشنود اۇلمادئقلارئ بیلدیریلییۇر. قورئاندا باعضئ آیت کۆمەلری بو دورومدان باحثەتمکتەدیر.
