شؤیله بیر جۆمله قورالئم: “عۇثمانئن آراباسئندان داحا گۆزلینی می بولاجاقلار؛ هرکس اۇنو چۇق بگنیر.” بو جۆملەده هرکسین بگندیگی شەی عۇثمان مئدئر؛ یۇقسا عۇثمانئن آراباسئ مئ؟ آصلئندا بو سۇرونون سۇرولماسئ بیله عابثتیر. زیرا بو جۆملەدن عۇثمانئن آراباسئنئن بگنیلدیگی آچئقچا آنلاشئلماقتادئر. بلکی عۇثمانئ دا هرکس بگنییۇر اۇلابیلیر، آنجاق بللی کی آنلاتئلماق ایستنن اۇ دگیلدیر.
تۆرکچەمیزده بلیرتیلی ایسیم تاملاماسئ اۇلاراق بیلینن وه هر دیلده عاینئ شکیلده قوللانئلان بو ایفاده طارزئندا، قۇنو تاملایان دگیل تاملاناندئر. “عۇثمانئن آراباسئ” ایسیم تاملاماسئندا دا قۇنو عۇثمان دگیل، آرابادئر. “عۇثمانئن” کلیمەسی سادەجه هرحانگی بیر آرابادان دگیل، اؤزل بیر آرابادان باحثەدیلدیگینی گؤسترمک ایچین یاعنی ایفادەیی “تاملاماق” ایچین قوللانئلمئشتئر.
ایشته “آللاهئن کیتابئنئ” اۇقورکن ده بو باسیط ایفاده شکلینه دیققات أتمەمیز گرکیر:
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ (سورة آل عمران)
آللاهئن دینیندن باشقا بیر دین می آرئیۇرلار؟ اۇیسا گؤکلرده وه یرده کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک “اۇنا” تسلیم اۇلموشتور. حالبوکی “اۇنا” دؤندۆرۆلەجکلردیر. (آلی عیمران سورەسی؛ 83)
آیت “آللاهئن دینیندن” باحثەدییۇر وه دوامئنداکی جۆملەده ضامیر قوللانئلاراق «اۇنا تسلیم اۇلموشتور» ایفادەسینه یر وریلییۇر. آصلئندا مۆداحاله أدیلمەدیگی تاقدیرده هر اۇقویان “اۇ” ضامیرینین آللاها دگیل، “آللاهئن دینینه” گیتتیگینی گؤرەبیلەجککن، مئال «اۇنا تسلیم اۇلموشتور» شکلینده یازئلئرسا، آنلام بیر آندا دگیشییۇر. گرچکته تسلیم اۇلونان، “آللاهئن دینی” ایکن “اۇنا” شکلینده یازئلئنجا ضامیر “آللاهئ” گؤستریر حاله گلییوُر. پکی آللاها تسلیم اۇلان، ذاتن “آللاهئن دینینه” تسلیم اۇلموش اۇلماز مئ؟ بو آیتته هر ایکی شکیلده ده یازئلسا نه فارق أدر؟ بلکی ایلک باقئشتا بیر شەی فارق أتمز؛ آنجاق آرالارئندا موطلاقا اینجه ده اۇلسا بیر فارق اۇلمالئدئر. اۇ حالده بو سۇرولارا جواب آرامایا چالئشالئم:
1- گؤکلرده وه یرده هر کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک “آللاها” دگیل ده، “آللاهئن دینینه” تسلیم اۇلموش ایسه، اۇ زامان “آللاهئن دینینین” تۆم کائیناتتا گچرلی بیر قانون، بیر سیستم اۇلدوغونو آنلامامئز ایستنییۇر اۇلمالئدئر.
2- آیتین دوامئ قۇنونون “آللاها تسلیم اۇلماق” دییه آنلاشئلامایاجاغئنئ دا تەیید أتمکتەدیر: “اۇیسا گؤکلرده وه یرده کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک اۇنا تسلیم اۇلموشتور.” آیتتەکی “ایستەمەیەرک” قئسمئ، “آللاها تسلیمیتله” اؤرتۆشمەمکتەدیر. زیرا آللاها تسلیم اوُلماقتان، هرحالده آللاهئن بویروق وه یاساقلارئنا اویماق آنلاشئلاجاقتئر. پکی آللاهئن بویروقلارئنا “ایستەمەیەرک” تسلیم اۇلماق ناسئل اۇلویۇر؟ آللاه قوللارئنئ بویروقلارئنا تسلیم اۇلمایا زۇرلویۇر مو؟ آیتته، “گؤکلرده وه یرده کیم وارسا” ایفادەسینده ده گؤرۆلدۆگۆ اۆزره، عاقئللئ وارلئقلارئ ایچرن بیر عیباره قوللانئلمئش. (اۇریژینال متیندەکی عاقئللئ وه عاقئلسئز وارلئقلارئن بیر آرادا ذیکرەدیلدیگی جۆملەلرده قوللانئلان “مَن” باغلاجئ ایله)
دۇلایئسئیلا عاقئللئ وارلئقلارئ یاعنی ایرادەسی ایله آللاهئن بویروغونا تسلیم اۇلماما اؤزگۆرلۆگۆنه صاحیب وارلئقلارئ دا ایچرن بیر قۇنو حاکیمدیر. اۇیسا بیز آللاهئن بو وارلئقلارئ بویروقلارئنا اویمایا زۇرلامادئغئنئ، هم آیتلریندن هم ده یاشایاراق گؤرۆیۇروز، بیلییۇروز. (حاتتا فوصصیلت سورەسینین 11-نجی آیتینه گؤره بیزیم عاقئلسئز دەدیگیمیز وارلئقلار دا “ایستەیەرک” تسلیم اۇلموشلاردئر. یاعنی اۇنلار ایچین ده آللاهئن سیستمینین قوصورسوز اۇلاجاغئنا دائیر گۆوندن باحثەدیلەبیلیر.)
3- قۇنوموز اۇلان آلی عیمران سورەسی 83-نجۆ آیتته گچن ضامیر، “اۇنا” شکلینده دگیل ده، “اۇنا” بیچیمینده مئاللندیریلیرسه، آصلئندا راببیمیزین “دین قاورامئنئ“ تاعریف أتتیگی گؤرۆلەجکتیر. یاعنی آللاهئن تۆم أورنه قۇیدوغو وه هر آن هر شەیین ایستەر ایستەمز تۆم قوراللارئنا اویاراق ایچینده یاشادئغئ “سیستمدن” باحثەدیلدیگی، قۇلایجا آنلاشئلاجاقتئر. ایشته آنجاق بو آنلاشئلئرسا دوامئنداکی 85-نجی آیتته یینه دیندن باحثەدیلەرک “ایسلام” کلیمەسینین قوللانئلدئغئ فارق أدیلەبیلمکته وه آللاهئن کائیناتا قۇیدوغو سیستمله ایلیشکیسی قورولابیلمکتەدیر. یاعنی: “آللاهئن کائیناتا قۇیدوغو دۆزن /سیستم نه ایسه، ایسلام دا اۇدور” دەنیلمکتەدیر. “آللاهئن یاراتتئغئ ایله ایندیردیگی آیتلر” عاینئ سیستمی آنلاتئر، عاینئ سیستمه گؤره چالئشئرلار.
ایسلام بو یۆزدن آللاهئن تک دینیدیر.
أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ ﴿۸۳﴾ قُلْ آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ عَلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ عَلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَالنَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿۸۴﴾ وَمَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلَامِ دِينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَهُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴿۸۵﴾ (سورة آل عمران)
“آللاهئن دینیندن باشقا بیر دین می آرئیۇرلار؟ اۇیسا گؤکلرده وه یرده کیم وارسا، ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک اۇنا تسلیم اۇلموشتور. حالبوکی “اۇنا” دؤندۆرۆلەجکلردیر.” ده کی: “بیز آللاها ایناندئق وه گۆوندیک. بیزه ایندیریلنه، ایبراهیمه، ایسماعیله، ایسحاقا، یاعقوبا وه تۇرونلارئنا ایندیریلنه، موسایا وه عیسایا وریلنه؛ نبیلره کندی راببی طارافئندان نه وریلمیشسه حپسینه ایناندئق. هیچبیرینی دیگریندن آیئرمایئز. بیز “اۇنا” (تۆم نبیلره ایندیریلنه) تسلیم اۇلموش کیمسەلریز. کیم ایسلامدان باشقا بیر دین آرایئشئنا گیررسه آصلا قابول أدیلمز. اۇ، آحیرتته قایبەدنلردن اۇلاجاقتئر.” (آلی عیمران سورەسی؛ 85-83)
یوقارئداکی 84-نجۆ آیتته گچن “بیز اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز” ایفادەسینین اوُریژینالی “نَحنُ لَهُ مُسلِمُونَ” شکلیندەدیر. بوراداکی “لَهُ” کلیمەسیندەکی “ەُ” ضامیری ده آیتته باحثەدیلن “تۆم نبیلره ایندیریلن واحیە” (“مَا أُنزِلَ عَلَی” ایفادەسینه) گؤندریلەبیلملیدیر. زیرا هم گرامر باقئمئندان ضامیرین گیدەجگی أن یاقئن مرجیعی اوُدور، هم ده آیتین دوامئندا آدئ قوُنولان سیستم یاعنی “ایسلام” دا اوُدور. بونو آیتیمیزین مۆتشابیهی اوُلان شو آیتلرده داحا آچئق بیر شکیلده گؤرمکتەییز.
وَقَالُوا كُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَى تَهْتَدُوا قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۱۳۵﴾ قُولُوا آمَنَّا بِاللَّهِ وَمَا أُنْزِلَ إِلَيْنَا وَمَا أُنْزِلَ إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَمَا أُوتِيَ مُوسَى وَعِيسَى وَمَا أُوتِيَ النَّبِيُّونَ مِنْ رَبِّهِمْ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْهُمْ وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿۱۳۶﴾ (سورة البقرة)
(بیر طاراف:) “دۇغرو یۇلا گلمک ایچین یاهودی اۇلمالئسئنئز.” (دیگری:) “حئریستیان اۇلمالئسئنئز!” دەدیلر. ده کی: “حایئر، ایبراهیمین دوُسدوُغرو شریعاتئنا اویمالئسئنئز! اۇ مۆشریکلردن دگیلدی.” سیز شؤیله سؤیلەیین: “بیز آللاها اینانئپ گۆوندیک؛ بیزه ایندیریلنه، ایبراهیمه، ایسماعیله، ایسحاقا، یاعقوبا وه تۇرونلارئنا ایندیریلنه، موسایا وه عیسایا وریلنه، کندی راببی طارافئندان نبیلره وریلنه ایناندئق. هیچبیرینی دیگریندن آیئرمایئز و بیز اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز.” ( باقارا سورەسی؛ 136-135)
بو آیتلرده آچئقچا یاهودی وه حئریستیانلارا وریلنین، دیگر نبیلره وریلندن فارقلئ اۇلمادئغئ اۇرتایا قۇنماقتادئر. یاعنی واحیین ایچریک اۇلاراق تک بیر واحی اۇلدوغو وورغوسو آیت بۇیونجا حاکیمدیر. حاتتا نبیلر سایئلاراق ایندیریلنلردن باحثەدیلدیکتن سوُنرا آیرئجا بیر کز داحا “کندی راببی طارافئندان نبیلره وریلنە” (وَمَا اوُتِیَ النَّبِیُّونَ مِن رَبّهِم) دییه آچئقلاما گتیریلمکتەدیر. اۇ حالده بو ایفادەنین باشئنداکی “واو” دا “یاعنی” آنلامئندا دۆشۆنۆلەبیلیر. اؤزتله بو آیتین سۇنونداکی “بیز اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز” ایفادەسیندەکی “اۇ” ضامیری ده اؤنجەلیکله “واحیه” گیدییۇر اۇلمالئدئر.
دۇلایئسئیلا آنا آیتیمیز اۇلان آلی عیمران 84-نجۆ آیتته ده ضامیر، واحیی وه دۇلایئسئیلا “آللاهئن ایندیردیگی سیستمی” گؤسترییۇر اۇلمالئدئر. زیرا 83-نجۆ آیتین ده دلالتییله تسلیم اۇلونان آللاهئن قۇیدوغو سیستم یاعنی “آللاهئن دینیدیر“.
تسلیمیتین، آللاهئن دینینه دگیل ده، دۇغرودان “آللاها” عاطفەدیلدیگی دورومدا ایسه، “اۇنا” قوللوق أتمک یـاعنی “اۇندان باشـقا اۇتۇریته تانئماماق” آنلامئنا گلدیگینی شو آیتته گؤرەبیلییۇروز:
أَمْ كُنْتُمْ شُهَدَاءَ إِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ إِذْ قَالَ لِبَنِيهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْدِي قَالُوا نَعْبُدُ إِلَهَكَ وَإِلَهَ آبَائِكَ إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ إِلَهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ ﴿۱۳۳﴾ (سورة البقرة)
یاعقوبون اؤلمک اۆزره ایکن نه یاپتئغئنئ بیلییۇر موسونوز؟ اوُغوللارئنا: “بندن سۇنرا نەیه قول اۇلاجاقسئنئز؟” دییه سۇردو. اۇنلار: “سنین ایلاهئنا؛ آتالارئن ایبراهیم، ایسماعیل وه ایسحاقئن ایلاهئنا، اۇ بیر تک ایلاها قول اۇلاجاغئز. بیز ذاتن، اۇنا تسلیم اۇلموش کیمسەلریز!” دەدیلر. (باقارا سورەسی؛ 133)
بو آیتتەکی “تسلیمیت” سادەجە “آللاها قوللوق أتمکلە” ایلیشکیلندیریلمیش. زیرا سادەجە آللاها قوللوق أدن بیری اۇنا وە دۇلایئسئیلا اۇنون قۇیدوغو سیستمە (دینە) تسلیم اۇلموش دەمکتیر. آنجاق بورادا “ایستەمەیەرک قوللوق” یاعنی “زۇرونلو قوللوق” سؤز قۇنوسو أدیلمەمیش، سادەجە ایستەیەرک یاپئلان تسلیمیت یاعنی “گؤنۆللۆ قوللوغا” وورغو یاپئلمئشتئر.
اۇ حالدە “آللاهئن دینینە” یاعنی قوردوغو سیستمە تسلیم اۇلماقتان باحثەدرکن ایستنسە دە ایستنمەسە دە بونون یاپئلدئغئنئ، چۆنکی تۆم کائیناتئن بیر پارچاسئ اۇلدوغوموزو، “آللاها” تسلیم اۇلماق اۇلان سادەجە “اۇنا” قوللوغو ایسە، ایستەیەرک سچمەمیزین شارط اۇلدوغونو سؤیلەیەبیلیریز.
آللاها تسلیم اۇلمانئن، قوللوغو سادەجە اۇنا حاص قئلمایا یاعنی ایستەیەرک تسلیم اۇلمایا ایشارت أتتیگینی، حاج سورەسینین 34-نجۆ آیتیندە قوربان أدیلن حایوانلارئن اۆزرینە آللاهئن آدئنئن آنئلماسئ باغلامئندا، داحا آچئق بیر بیچیمدە گؤرمک دە مۆمکۆندۆر.
ذاتن “آللاهئن دینی” تاملاماسئ قورئاندا گچتیگی دیگر ایکی آیتتە دە آللاهئن قۇیدوغو “سیستم /قانون” آنلامئنا گلمکتەدیر.
بو آیتلردن ایلکی شؤیلەدیر:
الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلَا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَلْيَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۲﴾ (سورة النور)
زینا أدن قادئنلا زینا أدن أرککتن هر بیرینە یۆز قامچئ وورون. أگر آللاها وە سۇن گۆنە اینانئیۇرسانئز، “آللاهئن دینینی” (وردیگی جزایئ) یرینە گتیریرکن اۇنلارا قارشئ یوموشامایئن. اینانئپ گۆوننلردن (مۆمینلردن) بیرتاقئمئ دا اۇنلارا یاپئلان عاذابئ گؤزلرییلە گؤرسۆن. (نور سورەسی؛ 2)
بو آیتتە دە “آللاهئن دینی” تاملاماسئ، آللاهئن قۇنو أدیلن سوچا دائیر قۇیدوغو “قانونو یاعنی جزایئ” ایفادە أتمک ایچین قوللانئلمئشتئر. یاعنی بو قانونون گنل گچر، أورنسل بیر یاسا اۇلدوغونا وورغو یاپئلماقتادئر. دۇلایئسئیلا جزایئ حاق أدن “ایستەمەسە” دە اویغولانئر. تاملامانئن گچتیگی سۇن آیت ایسە، ناصر سورەسیندەدیر:
إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ ﴿۱﴾ وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا ﴿۲﴾ فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا ﴿۳﴾ (سورة النصر)
آللاهئن یاردئمئ گلیپ اؤنۆن آچئلدئغئندا، اینسانلارئن دالغا دالغا “آللاهئن دینینە” گیردیگینی گؤردۆگۆندە، هر شەیی گۆزل یاپتئغئندان دۇلایئ راببینە یؤنل وە باغئشلانما دیلە! چۆنکی اۇ کندینە یؤنلنلری (تەوبەلری) قابول أدر. (ناصر سورەسی؛ 3-1)
بورادا دا یینە آللاهئن قۇیدوغو سیستمین اۆستۆنلۆگۆنۆن قابول أدیلدیگی، نبیمیزین قازاندئغئ ینگینین آردئندان اینسانلارئن کیتلەلر حالیندە آللاهئن قۇیدوغو سیستمە داحیل اۇلدوقلارئ آچئقچا گؤرۆلمکتەدیر. تسلیمیت یرینە “داحیل اۇلماقتان” باحثەدیلمەسی مۆسلۆمان اۇلماسا دا؛ دیگر بیر دەییشلە، ایستنمەسە دە آللاهئن ایندیردیگی سۇسیال قانونون اۆستۆنلۆگۆنۆن گؤرۆلدۆگۆنۆ وە بو سببلە ترجیح أدیلدیگینی بلیرتییۇر اۇلسا گرکتیر. یاعنی قابول أتمک ایشلرینە گلمەسە دە سیستمین مۆکممل اۇلدوغونو اینکار أدەمەینلرین وارلئغئندان سؤز أتمک مۆمکۆندۆر.
قئساجاسئ هر زامان دیلە گتیردیگیمیز وە دینی “فئطرات” اۇلاراق تاعریف أدن روم سورەسینین 30-نجو آیتیندە اۇلدوغو گیبی، آلی عیمران سورەسینین 83-نجۆ آیتیندە دە دینین تۆم کائیناتتا گچرلی اۇلان یاسالار آنلامئنداکی “سیستم /دۆزن” اۇلدوغونو گؤرمەمیز گرکیر. بونو نت اۇلاراق گؤرمەدن، ایستەمەدن تسلیم اۇلمانئن نە دەمک اۇلدوغونو دا آنلامامئز مۆمکۆن دگیلدیر. زیرا ایرادەلی وارلئقلارئن ایستەمەدن دە اۇلسا تسلیم اۇلدوقلارئ سیستمین صاحیبینە، ایستەیەرک قول اۇلمالارئ زۇرونلودور.
دیگر بیر دەییشلە آللاهئ تک اۇتۇریتە قابول أتمەینلر، ایستەمەدن دە اۇلسا آللاهئن قۇیدوغو یاسالارا گؤرە یاشارلار (آللاهئن دینینە تسلیمدیرلر) آنجاق ایستەیەرک دە تسلیم اۇلماق ایچین (آللاها تسلیم اۇلماق ایچین) عاینئ یاسالارئ قۇیان طارافئندان ایندیریلن “واحیە“ اویماق گرکیر. (عیبادت)
بو سببلە آلی عیمران؛ 83-نجۆ آیتتە ایستەیەرک وەیا ایستەمەیەرک تسلیمیت سؤز قۇنوسو أدیلدیگیندە “آللاهئن دینی” ایفادەسینی، 84-نجۆ آیتتە ایسە “مۆسلیم یاعنی ایستەیەرک تسلیم اۇلابیلمک ایچین” اویولماسئ گرکن، “نبیلرە ایندیریلمیش واحیی” گؤرمکتەییز. آنجاق آصئل اؤنملی اۇلان هر ایکیسینین دە “ایسلام” اۇلدوغونو گؤرەبیلمەمیزدیر.
أردم اویغان
