ایسلام دۆنیاسئ تۇپلوملارئ، مۇدرن تاریح بۇیونجا، دۆشۆنسل، کۆلتۆرل، پۇلیتیک، أکۇنۇمیک بیر دایاتمایلا قارشئ قارشئیا گلدیلر. بو دایاتما حالن کسینتیسیز بیر بیچیمدە سۆردۆرۆلۆیۇر. تۇپلوملارئمئز هر دورومدا دئشارئدان، سؤمۆرگەجی یؤنتملرلە بلیرلنییۇر، شکیللندیریلییۇر.
بۆتۆن قاورام وە قوروملار، آوروپا مرکزجی بیر مانطئق دۇغرولتوسوندا یاپئلاندئرئلئیۇر. دئشارئدان بلیرلنن بیرەیلرین، تۇپلوملارئن وە کۆلتۆرلرین اؤزگۆرلۆکلریندن هیچبیر شکیلدە سؤز أدیلەمەیەجگینی قایدەتمک گرکییۇر.
مۇدرن-سکۆلر کۆلتۆر، تک کۆلتۆر بیچیمیندە أورنسللشتیریلەرک بۆتۆن دۆنیایا دایاتئلئنجا، ایسلام کۆلتۆرۆ دە دۇغال اۇلاراق دیگر کۆلتۆرلر گیبی فۇلکلۇریک بیر کۆلتۆرە ایندیرگندی. گۆنۆمۆزدە أنتلکتۆئل بیر دۆنیادان سؤز أتمک مۆمکۆن اۇلسایدئ، سیاست وە دین ایلیشکیلری قۇنوسوندا کیمی دگرلندیرمەلر یاپئلابیلیردی. آنجاق بوگۆن، یالنئزجا پازارئن وە تکنۇلۇژینین حاکیم اۇلدوغو بیر دۆنیادان سؤز أدەبیلییۇروز.
مۇدرن زامانلار بۇیونجا، اؤزللیکلە دە آوروپا آیدئنلانماسئیلا بیرلیکتە هر آلاندا مشروعیەت ایچین بیلیم وە سکۆلر دۆشۆنجە رفرانس اۇلاراق آلئندئ. دۆنیا، مۇدرن-سکۆلر عاقئلجئلئغئن دۆنیاسئ حالینە گلدی. دیندار اۇلان ایلە سکۆلر اۇلان آراسئندا سۆرکلی بیر گریلیم وە چاتئشما وار.
سکۆلریزمین، عاقلئن پوتلاشتئرئلماسئیلا دۇغرودان ایلگیلی بیر قۇنو اۇلدوغونو حاطئرلاماق گرکیر. بوگۆن بۆتۆن دۆنیا، سکۆلر کۇزمۇلۇژی طارافئندان تانئملانئیۇر. دینی دۆنیا گؤرۆشۆ وە حایات تاصاوورو، سکۆلر کوُزموُلوُژینین سیستماتیک سالدئرئلارئنا ماعروض قالئیۇر. بو سالدئرئلار نەدنییلە دین، قئسمی بیر گرچکلیگە دؤنۆشتۆرۆلۆیۇر، بیرەیسل بیلینجین بیر بۇیوتو حالینە گتیریلییۇر.
“عاقلئن پوتلاشتئرئلماسئ”، عاقلئن ایماندان آرئندئرئلماسئ آنلامئنا گلییۇر. گنلدە بۆتۆن دینلرین، اؤزللیکلە دە ایسلامئن بۆتۆنجۆل بیر دۆنیا گؤرۆشۆ وە حایات طارزئ اۇلماقتان چئقارئلاراق، میستیک یا دا سکۆلر، ایچسل بیر دیندارلئغا دؤنۆشتۆرۆلمەسی، اینسانی اۇلمایان بیر دۆنیانئن اۇرتایا چئقماسئیلا سۇنوچلاندئ.
اؤزللیکلە مۇدرن زامانلاردا باتئدا، ایسلام دۆنیاسئ تۇپلوملارئندا دا سیاست، پراگماتیک نەدنلرلە دینی آراچساللاشتئردئ. اولوس-دەولتلر چاغئندا دا، اولوس-دەولتین چئقارلارئ دۇغرولتوسوندا، اولوس-دەولت طارافئندان ایجاد أدیلمیش بولونان ساحتە قوتساللارا حیذمت اؤزرە یاپئلاندئرئلدئ.
مۇدرن زامانلار، سکۆلر وە ایدئۇلۇژیک ترؤرۆن، عئرقچئ ترؤرۆن أتکیلی وە تاعیین أدیجی اۇلدوغو زامانلاردئر. بو دؤنمدە “بیلیمجیلیک ترؤرۆ” آراجئلئغئیلا دینی دگر سیستملرینە، دۆنیا گؤرۆشلرینە قارشئ چۇق بۆیۆک وە چۇق آشاغئلایئجئ مەیدان اۇقومالار گرچکلشتیریلمیشتیر. دینی دگر سیستملرینە قارشئ ساواشلار، بۆتۆن دۆنیادا کۆلتۆرل، روحسال، آحلاقی راحاتسئزلئقلارا یۇل آچتئ. یارار ایلکەسی دئشئندا هیچبیر ایلکەیە حایات حاققئ تانئنمادئ. ایسلام دۆنیاسئ تۇپلوملارئ، گلەنکلر ایچریسیندە کیلیدلی قالدئقلارئ ایچین، سیاست-دین ایلیشکیلری قۇنوسوندا اۇرونون، کۇنفۇرمیزمین، موحافاظاکارلئغئن سئنئرلارئ اؤلچۆتلری ایچریسیندە قالمایئ سچتیلر.
بوگۆنۆن دۆنیاسئندا هیچبیر آلاندا آحلاقی نۇرملار، کۆلتۆرل یارغئلار گچرلی دگیلدیر. أگیتیمین سکۆلرلشمەسی هم اوفقوموزو، هم دە اوموتلارئمئزئ قئسئتلامئشتئر. بۆتۆن دۆنیا، پیاسا ایلیشکیلرینین، سکۆلر دۆنیا گؤرۆشۆنۆن دنتیمی آلتئندادئر. کۆرەسللشمە بۆتۆن آحلاقی، پۇلیتیک، کۆلتۆرل، تاریحسل، جۇغرافی وە أکۇنۇمیک سئنئرلارئ تامامن هیچە سایئیۇر، یۇق سایئیۇر.
بو دوروم قارشئسئندا کۆرەسل اؤلچکتە أتکی اویاندئرابیلەجک بیر دیل، سؤیلم وەیا أیلم اۇلوشتورامئیۇروز. گلەنکسل یرلشیک یاقلاشئملارئن سئنئرلارئنئ آشامئیۇروز. پراتیک دنەییمە دایالئ راسیۇنل دۆزنلر هر شەیین اؤلچۆلەبیلیر، حسابلانابیلیر اۇلدوغو ماتماتیکسل بیر حایات /دۆنیا اۇلوشتورویۇر.
بو تۆر بیر دۆنیادا دینی ایلگیلر، اوغراشلار دا، کندیلرینی راسیۇنالیزە أتمەیە چالئشئیۇر. بو شارطلار ایچریسیندە سیاست، دینین قاتقئلارئنا ایحتیاج دویمادئغئ گیبی، دینی گلەنکلر دە سیاسال آنلامدا ایچریک اۆرتەمییۇر. ایسلامئ بۆتۆن بۇیوتلارئیلا، اؤزگۆن بیر بۆتۆنلۆک ایچریسیندە تمثیل أتمە یتەنگینە، بیلینجینە صاحیب اۇلامادئغئمئز ایچین، تک بۇیوتلو دۆشۆنجەلر، تک بۇیوتلو حایاتلار یاشئیۇروز. أورنسل بیلینچ اینسانلارئ، کادرۇلارئ اۇلمادئغئ تاقدیردە، أورنسل بیلینچ بۆتۆنلۆگۆ دە اۇلمایاجاق.
أورنسل بیلینچ اینسانئ اۇلماق، یرل /اؤزگۆن آنلاملارئ دا ایچرن بیر دویارلئغا صاحیب اۇلمایئ گرکتیریر.
مۇدرن تاریح، اۆتۇپیاجئ پرۇژەلر تاریحیدیر. هر پرۇژە دینین گرچکلیگینی رددەتمکلە بیرلیکتە، هر زامان دیندن باغئمسئزلاشمایئ دا باشارامامئشتئر. هر اۆتۇپیاجئ پرۇژە، بیلیم یۇلویلا تمللندیریلمەیە چالئشئلمئشتئر. آیدئنلانماجئ پرۇژە، بۆتۆن دۆنیایا حاچلئ سفرلری مانطئغئیلا ایحراج أدیلمیش، لیبرالیزم دە بۆیۆک بیر میسیۇنرلیک روحویلا پازارلانمئشتئر. لیبرالیزمین، راقیب اینانچلارئن بیر آرادا یاشایابیلەجگی ایددیعاسئنئن دا ایناندئرئجئ وە ایقناع أدیجی بیر یانئ یۇقتور. زیرا بوگۆن تۆرکیە دە داحیل اۇلماق اۆزرە، ایسلام دۆنیاسئ تۇپلوملارئ، نئۇلیبرال میسیۇنرلیک طارافئندان ایستیقرارسئزلاشتئرئلئیۇر. بیر دیگر طارافتا نئۇکۇنسرواتیف أورنسل دمۇکراسی پرۇژەسی دە قانلئ ساواشلار، عاسکری ایشغاللر، عاسکری داربەلر یۇلویلا سۆردۆرۆلۆیۇر.
تۇپلوملارئمئزدا، اولوس-دەولتلرلە بیرلیکتە، لائیک سیویل دین اویغولامالارئنا گچیلینجە، دین بۆتۆن بۇیوتلارئیلا پۇلیتیک کۇنترۇل آلتئنا آلئندئ. هر ایقتیدار لائیکلیک یۇلویلا کندیسینی مشروعلاشتئرمایا چالئشتئ. باغئمسئز دینی مشروعیەتە صاحیب اۇلماسئ گرکن عولما، پۇلیتیک ایقتیدارلارئن کۇنترۇلۆ آلتئنا گیردی. ایسلام دۆنیاسئ تۇپلوملارئنئن، مۇدرنلشتیریلمک اۆزرە سؤمۆرگەلشتیریلمەسی ایلە بیرلیکتە، پۇلیتیکا بۆتۆنۆیلە سکۆلرلشتیریلدی.
مۇدرن-سکۆلر زامانلاردا، اینسانئ اینسان یاپان، ایلاهی دگرلرین أرۇزیۇنا اوغراتئلماسئیلا بیرلیکتە، تۇپلوملار کیتلە کۆلتۆرۆ یۇلویلا، أگلنجە کۆلتۆرۆ یۇلویلا تک تیپلشتیریلدیلر، سیاسال بیلینچتن دە، دین بیلینجیندن دە یۇقسون حالە گتیریلدیلر.
آتاسۇی مۆفتۆاۇغلو – دۆشۆنۆر / یازار
