آ- جهننم آتشینین چەوریلمەسی
اینسانلار جهننم آتشیندن آللاهئن اۇنلارئ چەویرمەسییلە قورتولاجاقلاردئر. أنعام سورەسینین آیتیندە، حساب گۆنۆندە جهننم عاذابئندان چەوریلنلرین بو بۆیۆک اؤدۆلە آللاهئن کندیلرینە ایکرامدا بولونماسئیلا قاووشاجاقلارئ بیلدیریلیر. آیت شؤیلەدیر:
اۇ گۆن کیم اۇ عاذابتان چەوریلیرسە آللاە اۇنا ایکرام أتمیش اۇلور. بو، آچئق بیر قورتولوشتور. (أنعام سورەسی؛ )
بیر باشقا آیتتە، فورقان سورەسینین آیتیندە “راحمانئن قوللارئ” اۇلاراق واصئفلاندئرئلانلارئن، شؤیلە دوعا أتتیکلریندن باحثەدیلیر:
أی راببیمیز! جهننم عاذابئنئ بیزدن چەویر!.. (فورقان سورەسی؛ )
مۆشریکلر باعضئ کیشیلری آللاەلا کندی آرالارئنا یرلشتیریرلر آنجاق آرایا یرلشتیکلریندن باعضئلارئنئن بوندان حابری اۇلماز. بونلار کندیلرینین شیرکە آلت أدیلمەسینی حساب گۆنۆندە رددەدەجکلر. ایشتە بؤیلەسی بیر دورومدا حابرلری اۇلمادان شیرکە آلت أدیلنلرین، مۆشریکلردن عاذابئ چەویرەمەیەجگینی آللاە شؤیلە بیلدیریر:
(آللاە تعالا دیەجک کی:) “بونلار، آنلاتتئقلارئنئزئ یالان سایمئشلاردئ. بوگۆن بونلاردان نە عاذابئ چەویرەبیلیرسینیز، نە دە بونلارا یاردئم أدەبیلیرسینیز. سیزین ایچینیزدن کیم شیرکە دۆشمۆشسە اۇنا بۆیۆک بیر عاذاب تاتتئراجاغئز.” (فورقان سورەسی؛ )
“ص-ر-ف” فیعیلی، گؤرمزدن گلنلرین حاق أتتیکلری عاذابئن اۇنلاردان چەوریلمەیەجگی (لیس مصروفا عنهم)، بونلارئن، عاذابئ اۇنلاردان چەویرەجک بیرینی بولامایاجاقلارئ (ولم یجدوا عنها مصرفا) باغلامئندا دا ایسیم شکلییلە قورئاندا قوللانئلماقتادئر.
آ- ساواشانلارئن دۆشماندان چەوریلمەسی
آلی عیمران سورەسینین آیتیندە، اوحود ساواشئ سئراسئندا چارپئشان مۆسلۆمانلارئن یئپراتئجئ بیر ایمتیحاندان گچیریلمەلری ایچین وە طابیعی کندی ترجیحلری سببییلە ایلگیلرینین دۆشمانلا مۆجادلە أتمکتن دۆنیا مالئنا چەوریلمەسیندن باحثەدیلیر (ثم صرفکم عنهم لیبتلیکم). شاید توتوملارئنئ دگیشتیرمەسەیدیلر، ساواشتا یاپئلماسئ گرکنلری یاپمایا دوام أتسەیدیلر، مؤەلا باعضئلارئ گؤرەو یرلرینی ترک أتمەسەیدی ساواشئ قازاناجاقلاردئ. بکلنن سۇنوچ بویدو. ذاتن آیتین باشئندا بو دوروم بیلدیریلمکتەدیر:
باقئن! آللاە، وردیگی سؤزۆ توتتو؛ آنلاشمازلئغا دۆشۆپ داغئلئنجایا قادار اۇنون ایذنییلە کافیرلری قئرئپ گچیردینیز. ایستەدیگینیز ظافری گؤسترمەسیندن سۇنرا عیصیان أتتینیز. کیمینیز دۆنیایئ ایستییۇر، کیمینیز دە آحیرتی ایستییۇردو. (آلی عیمران سورەسی؛ )
آنجاق کندیترجیحلری سببییلە دۆشمانئ بئراقئپ غانیمتە یؤنلدیلر، بؤیلەجە دۆشماندان چەوریلمیش اۇلدولار.
آ- جینلرین چەوریلمەسی
آحقاف سورەسینین آیتیندە بیرقاچ جیننین قورئان دینلەمەسی ایچین موحاممدە (ع) چەوریلدیگی بیلدیریلیر (وإذ صرفنا إلیک نفرا من الجن یستمعون القرآن). أساسن جینلرین اینسانلارا تبلیغ أدیلمەسی گرکن بیر کیتابئ دینلەمەلری بکلنمزکن، راببیمیزین مۆداحالەسییلە یاعنی چەویرمەسییلە بو گرچکلشمیش اۇلمالئدئر.
آ- گؤزلرین چەوریلمەسی
آعراف سورەسینین آیتیندە، جننتە هنۆز گیرمەمیش اۇلانلارئن گؤزلرینین جهننملیکلرە چەوریلدیگیندن سؤز أدیلیر (وإذا صرفت أبصارهم). گؤزلرینین چەوریلمەسینە نەدن اۇلان بیر سس، بیر گۆرۆلتۆ، بیر اویارئ اۇلمالئدئر کی جننتە گیرمەمیش آما گیرمە اۆمیدی اۇلان بو کیشیلر جهننملیکلرە باقاجاقلاردئر.
ب- تاصریف (روباعی قالئب)
“تاصریف” کلیمەسی تفعیل بابئنداندئر. بو قالئبئن فیعیلی “صرف =صاررافە”دیر. چەویرمە آنلامئ بو قالئبتا دا واردئر. ثۆلاثی قالئبتان فارقئ، چەویرمەنین دواملئلئغئنا ایشارت أتمەسی اۇلمالئدئر.
ب- راحمت اۇلاراق یاغمور وە واحی
مثەلا فورقان سورەسینین آیتیندە سویون تاصریفیندن، جانلئلار آراسئنداکی دؤنگۆسۆندن سؤز أدیلمکتەدیر. قۇنو آیتتن ایعتیبارن شؤیلە آنلاتئلماقتادئر:
گؤکتن تمیز بیر سو ایندیرەرک یاپاجاغئ ایکرامدان اؤنجە بیر مۆژدەجی اۇلاراق رۆزگارلارئ گؤندرن اۇدور. بونو، اؤلۆ بیر بؤلگەیی جانلاندئرالئم، یاراتتئغئمئز أنعامئن (قۇیون، کچی، سئغئر وە دوەیی) وە بیرچۇق اینسانئن سو ایحتیاجئنئ قارشئلایالئم دییە یاپارئز. بیز اۇ سویو، بیلگیلرینی قوللانسئنلار دییە گؤزلری اؤنۆندە حالدن حالە چەویردیک. آما اینسانلارئن چۇغو نانکؤرلۆگۆ بیر تۆرلۆ بئراقماز. (فورقان سورەسی؛ )
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە راحمت اۇلاراق نیتەلنن یاغموردان اؤنجە رۆزگارلارئن گؤندریلمەسیندن، یاغمورلا اؤلۆ بؤلگەنین حایات بولدوغوندان باحثەدیلمکتەدیر. بیر باشقا آیتتە، باقارا سورەسینین آیتیندە رۆزگارلارئن وە بولوتلارئن تاصریفیندن شؤیلە سؤز أدیلمکتەدیر:
گؤکلرین وە یرین یاراتئلئشئندا، گجە ایلە گۆندۆزۆن آرد آردا گلیشیندە، اینسانلارا یارارلئ شەیلری دنیزدە تاشئیئپ گؤتۆرن گمیلردە، آللاهئن گؤکتن ایندیردیگی سودا، اۇ سو ایلە اؤلۆ تۇپراغئ دیریلتمەسیندە، قئپئردایان هر جانلئیئ یریۆزۆنە یایماسئندا، رۆزگارلارئن وە دە گؤک ایلە یر آراسئندا گؤرەولی بولوتلارئن تاصریفیندە (چەویریمیندە) عاقلئنئ قوللانان بیر تۇپلولوق ایچین گؤسترگەلر واردئر. (باقارا سورەسی؛ )
بنزەر آیتلر شؤیلەدیر:
اینانئپ گۆونەجکلر ایچین گؤکلردە وە یردە گؤسترگەلر (آیتلر) اۇلدوغو کسیندیر. سیزین یاراتئلئشئنئزدا وە جانلئلارئن داغئلئمئندا، ایقناع اۇلماق ایستەین بیر تۇپلولوق ایچین (آیتلر) واردئر. گجە ایلە گۆندۆزۆن فارقلئ اۇلماسئندا، آللاهئن گؤکتن ایندیردیگی رئزئق قایناغئندا، اۇنونلا اؤلۆمۆنۆن آردئندان تۇپراغئ دیریلتمەسیندە وە رۆزگارلارئن تاصریفیندە عاقلئنئ قوللانان بیر تۇپلولوق ایچین گؤسترگەلر (آیتلر) واردئر. (جاثیە سورەسی؛ )
طئبقئ یاغمور گیبی آللاهئن آیتلری دە اینسانلارئ حایاتا دؤندۆرمکتەدیر. آیتلردە یاغمور وە واحی آراسئنداکی ایلیشکییە یاعنی بیرینین دیگرینە چەوریلەرک آنلاتئلماسئنا عاطئفتا بولونولماقتادئر. ذاتن تاصریف قاورامئنئن قورئاندا کیتابی آیتلرلە کەونی آیتلرین برابرجە دیققاتە آلئناراق هرحانگی بیر مسئلەنین ایضاحئ باغلامئندا قوللانئلدئغئ گؤرۆلمکتەدیر. قاورامئن اؤزللیکلە أنعام سورەسیندە قوللانئملارئندا بو آچئقچا گؤرۆلمکتەدیر.
ب- کیتابی آیت-کەونی آیت دؤنگۆسۆ اۇلاراق
أنعام سورەسینین آیتیندە آللاهئن آیتلرینین، سادەجە اۇنا قولاق ورنلردە أتکی اۇلوشتوراجاغئ بیلدیریلمکتەدیر. آیتتە، نبیلردن موعجیزە طالبیندە بولونانلارا آللاهئن بو قۇنودا اؤلچۆسۆنۆن بولوندوغو، آنجاق اینسانلارئن چۇغونون بونو گؤرمەیە چالئشمادئقلارئ بیلدیریلیر. یاعنی کندیلرینە تبلیغ أدیلن واحیین کەونی پارجالارئنئ حایاتلارئنئن هر آنئندا آصلئندا گؤردۆکلرینی، بونون طالب أتتیکلری موعجیزەیە دنک اۇلدوغو آما بونا دیققات أتمەدیکلری بیلدیریلییۇر. نیتەکیم آیتتە یریۆزۆندەکی بۆتۆن جانلئلارئن، گؤکیۆزۆندە اوچان قوشلارئن، طئبقئ بیزیم گیبی تۇپلولوقلار اۇلدوغو، کیتابتا هیچبیر شەیین أکسیک بئراقئلمادئغئ بیلدیریلیر. آیتتە، آیتلر قارشئسئندا یالان یانلئش شەیلرە سارئلانلارئن، قارانلئغا گؤمۆلمۆش ساغئرلار وە دیلسیزلر اۇلدوغو بیلدیریلیر. دوام أدن آیتلردە، اینسانئن باشئهنا هرحانگی بیر اۇلومسوزلوق گلسە بونلارئ اۇندان کیمین قالدئراجاغئ سۇرولماقتا آیتتە دە شؤیلە دەنیلمکتەدیر:
باقسانا، بو آیتلری بیز ناسئل تاصریف أدییۇروز، سۇنرا اۇنلار ناسئل یۆز چەویرییۇرلار؟ (أنعام سورەسی؛ )
گؤرۆلدۆگۆ اۆزرە، اینسانئن دیققاتە کەونی آیتلرە چەوریلمکتە، دوامئندا دا بو آیتلرە دیققات چکن کیتابی آیتلرلە تاصریف یاپئلدئغئ بیلدیریلمکتەدیر.
بنزەر دوروم أنعام سورەسینین آیتلریندن ایعتیبارن دە گچرلیدیر. آیتتە شیرکین یاساقلاندئغئ، وە آیتلردە واحیە دایاناراق حارەکت أدیلمەسی گرکتیگی ، نبیدن ایستننلری یاپمایا اۇنون گۆجۆنۆن یتمەیەجگی، آیتتە غایبئ آللاهئن، قارادا وە دنیزدە اۇلان هر شەیی آللاهئن بیلدیگی، آیتتە گجە وە گۆندۆزدن، آیتتە اؤلۆم، آیتتە سۇن قارارئ آللاهئن ورەجگی، وە آیتلردە زۇردا قالان قوللارئ قورتارانئن آللاە اۇلدوغو بیلدیریلدیکتن سۇنرا آیت شؤیلە بیتمکتەدیر:
باقسانا، بو آیتلری بیز ناسئل تاصریف أدییۇروز، بلکی آنلارلار. ( (أنعام سورەسی؛ )
هر ایکی آیتتە دە “أنظر” ایفادەسی دیققات چکیجیدیر. پک چۇق آیتتە عاینئ ایفادەنین، اؤنجەکیلرین باشلارئنا گلنلردن درس چئقارماق ایچین قوللانئلماسئ، تاصریف ایفادەسیندە دە بنزەر دورومون گچرلی اۇلدوغونو گؤستریر.
