2.ب- کیتابی آیت-کەونی آیت دؤنگۆسۆ اۇلاراق
أنعام سورەسینین 36-نجئ آیتیندە آللاهئن آیتلرینین، سادەجە اۇنا قولاق ورنلردە أتکی اۇلوشتوراجاغئ بیلدیریلمکتەدیر. 37-نجی آیتتە، نبیلردن موعجیزە طالبیندە بولونانلارا آللاهئن بو قۇنودا اؤلچۆسۆنۆن بولوندوغو، آنجاق اینسانلارئن چۇغونون بونو گؤرمەیە چالئشمادئقلارئ بیلدیریلیر. یاعنی کندیلرینە تبلیغ أدیلن واحیین کەونی پارچالارئنئ حایاتلارئنئن هر آنئندا آصلئندا گؤردۆکلرینی، بونون طالب أتتیکلری موعجیزەیە دنک اۇلدوغو آما بونا دیققات أتمەدیکلری بیلدیریلییۇر. نیتەکیم 38-نجی آیتتە یریۆزۆندەکی بۆتۆن جانلئلارئن، گؤکیۆزۆندە اوچان قوشلارئن، طئبقئ بیزیم گیبی تۇپلولوقلار اۇلدوغو، کیتابتا هیچبیر شەیین أکسیک بئراقئلمادئغئ بیلدیریلیر. 39-نجو آیتتە، آیتلر قارشئسئندا یالان یانلئش شەیلرە سارئلانلارئن، قارانلئغا گؤمۆلمۆش ساغئرلار وە دیلسیزلر اۇلدوغو بیلدیریلیر. دوام أدن آیتلردە، اینسانئن باشئنا هرحانگی بیر اۇلومسوزلوق گلسە بونلارئ اۇندان کیمین قالدئراجاغئ سۇرولماقتا 46-نجئ آیتتە دە شؤیلە دەنیلمکتەدیر:
… انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ ثُمَّ هُمْ يَصْدِفُونَ ﴿۴۶﴾ (سورة الأنعام)
… باق باقالئم، آیتلری دگیشیک آچئلاردان ناسئل آچئقلئیۇروز (تاصریف أدییۇروز)، سۇنرا اۇنلار ناسئل کنارا چکیلییۇرلار؟ (أنعام سورەسی؛ 46)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە، اینسانئن دیققاتە کەونی آیتلرە چەوریلمکتە، دوامئندا دا بو آیتلرە دیققات چکن کیتابی آیتلرلە تاصریف یاپئلدئغئ بیلدیریلمکتەدیر.
بنزەر دوروم أنعام سورەسینین 56-نجئ آیتلریندن ایعتیبارن دە گچرلیدیر. 56-نجئ آیتتە شیرکین یاساقلاندئغئ، 57 وە 58-نجی آیتلردە واحیە دایاناراق حارەکت أدیلمەسی گرکتیگی ، نبیدن ایستننلری یاپمایا اۇنون گۆجۆنۆن یتمەیەجگی، 59-نجو آیتتە غایبئ آللاهئن، قارادا وە دنیزدە اۇلان هر شەیی آللاهئن بیلدیگی، 60-نجئ آیتتە گجە وە گۆندۆزدن، 61-نجی آیتتە اؤلۆم، 62-نجی آیتتە سۇن قارارئ آللاهئن ورەجگی، وە آیتلردە زۇردا قالان قوللارئ قورتارانئن آللاە اۇلدوغو بیلدیریلدیکتن سۇنرا 65-نجی آیت شؤیلە بیتمکتەدیر:
… انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ ﴿۶۵﴾ (سورة الأنعام)
… باقسانا، آنلاسئنلار دییە آیتلریمیزی دگیشیک شکیللردە ناسئل آچئقلئیۇروز (تاصریف أدییۇروز). (أنعام سورەسی؛ 65)
هر ایکی آیتتە دە “أُنظُر” ایفادەسی دیققات چکیجیدیر. پک چۇق آیتتە عاینئ ایفادەنین، اؤنجەکیلرین باشلارئنا گلنلردن درس چئقارماق ایچین قوللانئلماسئ، تاصریف ایفادەسیندە دە بنزەر دورومون گچرلی اۇلدوغونو گؤستریر.
آعراف سورەسینین 54-نجۆ آیتیندن ایعتیبارن دە عاینئ دوروم گؤرۆلمکتەدیر. 54-نجۆ آیتتن ایعتیبارن یاراتئلئشتان، رۆزگار وە یاغموردان، یاغموردان سۇنرا حایات بولان تۇپراقتان باحثەدیلمکتە آردئندان تکرار دیریلیشین دە بؤیلە اۇلاجاغئ بیلدیریلدیکتن سۇنرا آیتتە دە آیتلرین تاصریفیندن باحثەدیلمکتەدیر. دیققات چکیجی بیر حوصوص دا 59-نجو آیتتن ایعتیبارن نوح، هود، صالیح، لوط، شوعایب وە موسانئن قاویملرینە گؤندریلمەسیندن باحثەدیلمکتەدیر. یاغمورون اؤلۆ تۇپراغا حایات ورمەسی گیبی واحیی تبلیغ أدن رسوللر دە اینسانلارا حایات ورمکتەدیر.
بنزەر بیر دوروم، کەونی آیتلرلە کیتابی آیتلر آراسئنداکی اؤرگۆ آحقاف سورەسینین 21-نجی وە دوامئنداکی آیتلردە دە گؤرۆلمکتەدیر. هودون (ع) آحقاف قاومینی اویاردئغئندان، سۇنراسئندا دا باشلارئنا گلنلردن باحثەدیلمکتە، اۇنلارئن دا دؤنۆش یاپمالارئ ایچین تاصریف یاپئلدئغئ بیلدیریلمکتەدیر (وَصَرَّفنَا الآیَاتِ لَعَلَّهُم یَرجَعُونَ). بنزەر شەیین قورئانئن موحاطابلارئ ایچین دە گچرلی اۇلدوغونا ایشارت أدیلمکتەدیر.
رسوللرین تبلیغ أتتیکلری واحیین، کەونی آیتلرلە اؤرتۆشمەسی، یاعنی تاصریفین گرچکلشمەسی اۇنلارا گۆچ قاتماقتادئر. أنعام سورەسینین 105-نجی آیتی شؤیلەدیر:
وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۱۰۵﴾ (سورة الأنعام)
ایشتە آیتلریمیزی بؤیلە دگیشیک آچئلاردان آنلاتئرئز (تاصریف أدریز). سۇنوچتا؛ “سن بیریندن اؤگرنمیشسین!” دیەجکلردیر. آما بؤیلە یاپمامئزئن سببی، سانا اؤگرتتیگیمیزی، بیلن بیر تۇپلولوق ایچین دە اۇرتایا قۇیماقتئر. (أنعام سورەسی؛ 105)
یوقارئداکی آیتلرین اؤنجەسیندە کەونی آیتلرە عاطئفتا بولونولماقتادئر. بو آیتلری دویانلار ذاتن تجرۆبە أتتیکلری گرچکلرلە کندیلرینە تبلیغ أدیلن آیتلر آراسئنداکی اؤرتۆشمەیی یاعنی تاصریفی گؤرۆنجە رسوللرین حاقلئلئغئنئ وە گۆجۆنۆ ایعتیراف أدییۇرلار.
3.ب- دۇغرو بیلگییە اولاشمادا بیر یؤنتم اۇلاراق تاصریف
“تاصریف”، بیلگییە اولاشمادا بۆیۆک رۇل اۇینار. قۇنولارئن آنلاشئلماسئنئ قۇلایلاشتئرئر. شو آیت بو آچئدان اؤنم عارض أتمکتەدیر:
وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنَا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا ﴿۱۱۳﴾ (سورة طە)
بؤیلەجە بونو (کیتابئ)، عارابچا قورئانلار (آیت کۆمەلری) حالیندە ایندیردیک. تهدیدلری دە اۇنون ایچیندە، دگیشیک بیچیملردە آنلاتتئق (تاصریف یاپتئق) کی یانلئشلاردان ساقئنسئنلار یا دا قورئان اۇنلار ایچین بیر بیلگی (ذیکیر) اۇلوشتورسون. (طاها سورەسی؛ 113)
“واعیدە” دائیر تاصریفین یاپئلدئغئ بیلدیرمکتەدیر. “وَعِید”، “یَومُ الوَعِید” اۇلمالئدئر.
بیر آیت شؤیلەدیر:
وَنُفِخَ فِي الصُّورِ ذَلِكَ يَوْمُ الْوَعِيدِ ﴿۲۰﴾ (سورة ق)
(مزاردان قالقئش گۆنۆ) صورا اۆفلنیر؛ “ایشتە بو دا تهدید أدیلدیگین گۆندۆر.” (قاف سورەسی؛ 20)
عاینئ سورەنین 28-نجی آیتی دە قۇنویلا ایلگیلیدیر:
قَالَ لَا تَخْتَصِمُوا لَدَيَّ وَقَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمْ بِالْوَعِيدِ ﴿۲۸﴾ (سورة ق)
آللاە دەر کی: “حوضورومدا چکیشمەیین؛ سیزە بو تهدیدی (جهننمە گیدەجگینیز تهدیدینی) اؤنجەدن یاپمئشتئم.” (قاف سورەسی؛ 28)
بو واعیدە قولاق ورنلرین قورئان ایلە اویارئلاجاغئ دا یینە عاینئ سورەنین 45-نجی آیتی ایلە بیلدیریلمکتەدیر.
… فَذَكِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ يَخَافُ وَعِيدِ ﴿۴۵﴾ (سورة ق)
… اؤیلەیسە تهدیدیمدن قۇرقانلارئ قورئان ایلە بیلگیلندیر! (قاف سورەسی؛ 45)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە حساب گۆنۆنۆن ووقوع بولاجاغئنا دائیر قاطعی بیلگییە تاصریف ایلە اولاشئلابیلەجگینە ایشارت أدیلمیشتیر. یاغمورون اؤلۆ تۇپراغئ دیریلتتیگی ناسئل تجرۆبە أدیلییۇرسا اینسانلارئن دا تکرار دیریلتیلەجگی بیلگیسینە اولاشئلابیلەجگینە دیققات چکیلمکتەدیر. بو، کەونی وە کیتابی آیتلر آراسئنداکی تاصریف آنلامئنا گلمکتەدیر.
ایسرا سورەسینین 41-نجی آیتیندە شو ایفادە گچر:
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا … ﴿۴۱﴾ (سورة الإسراء)
بو قورئاندا آنلاتئمئ دگیشیک شکیللردە یاپتئق (تاصریف أتتیک) کی عاقئللارئندا توتمالارئ گرکن دۇغرو بیر بیلگی أدینسینلر … (ایسرا سورەسی؛ 41)
تاصریفی یاپئلان قۇنو، بیر اؤنجەکی آیتتە گچن شو مسئلە اۇلمالئدئر:
أَفَأَصْفَاكُمْ رَبُّكُمْ بِالْبَنِينَ وَاتَّخَذَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ إِنَاثًا إِنَّكُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلًا عَظِيمًا ﴿۴۰﴾ (سورة الإسراء)
راببینیز، اۇغوللارئ سیزە آیئردئ دا کندیسی ملکلردن قئزلار مئ أدیندی؟ سیز گرچکتن چۇق بۆیۆک لافلار أدییۇرسونوز. (ایسرا سورەسی؛ 40)
تاصریفتن باحثەدیلدیگینە گؤرە قورئاندا بو قۇنویلا ایلگیلی آنلاتئلانلارئن کەونی آیتلردە دە قارشئلئغئ اۇلمالئدئر. داحاسئ قورئاندا هر قۇنونون اؤرنگینین وریلدیگینی بیلدیرن شو ایکی آیت قۇنوموز آچئسئندان چۇق اؤنملیدیر:
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ فَأَبَى أَكْثَرُ النَّاسِ إِلَّا كُفُورًا ﴿۸۹﴾ (سورة الإسراء)
بو قورئاندا اینسانلار ایچین هر اؤرنگی دگیشیک شکیللردە وردیک. آما اینسانلارئن چۇغو، آیتلری گیزلەمە دئشئندا هر شەیە دیرنچ گؤستریر. (ایسرا سورەسی؛ 89)
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ وَكَانَ الْإِنْسَانُ أَكْثَرَ شَيْءٍ جَدَلًا ﴿۵۴﴾ (سورة الکهف)
بیز بو قورئاندا اینسانلار ایچین هر اؤرنگی، دگیشیک بیچیملردە وردیک (کی اؤگۆت آلسئنلار). آما اینسان أن چۇق تارتئشان (جدللشن) بیر وارلئقتئر! (کهف سورەسی؛ 54)
قورئاندا آنلاتئلان هر شەیین کەونی آیتلردە قارشئلئغئ اۇلمالئدئر. کیتابی آیتلرلە کەونی آیتلر آراسئندا تام بیر اؤرتۆشمە واردئر. هر بیری دیگرینە گؤتۆرۆر. بو، دؤنگۆ یاعنی “تاصریفتیر”.
هر ایکی تۆر آیتە وورغو یاپان شو آیت چۇق آنلاملئدئر:
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۵۳﴾ (سورة الفصلت)
اۇنلارا، چەورەلریندە وە کندیلریندە اۇلان آیتلریمیزی گؤسترەجگیز. سۇنوندا اۇنون (قورئانئن) تۆمۆیلە گرچک اۇلدوغو، اۇنلار ایچین نت اۇلاراق اۇرتایا چئقاجاقتئر. (اۇنلار ایعتیراف أتمەسەلر دە) راببینین هر شەیە شاهید اۇلماسئ یتمز می؟ (فوصصیلت سورەسی؛ 53)
4.ب- تاصریف-مثل ایلیشکیسی
آللاهئن پک چۇق قۇنودا اؤرنکلر وردیگینە دائیر آیتلر بو یؤنۆیلە دیققات چکیجیدیر. بو باغلامدا قارشئمئزا “ضرب مثلا” قالئبئ چئقماقتادئر.
بو آیت شؤیلەدیر:
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ … ﴿۵۸﴾ (سورة الروم)
بو قورئاندا اینسانلار ایچین هر تۆرلۆ اؤرنگی وردیک… (روم سورەسی؛ 58)
شو آیتلە تاصریفین سۇنوجونون تذککۆر اۇلدوغونو گؤرمکتەییز:
وَلَقَدْ صَرَّفْنَا فِي هَذَا الْقُرْآنِ لِيَذَّكَّرُوا … ﴿۴۱﴾ (سورة الإسراء)
بو قورئاندا آنلاتئمئ دگیشیک شکیللردە یاپتئق (تاصریف أتتیک) کی عاقئللارئندا توتمالارئ گرکن دۇغرو بیر بیلگی أدینسینلر … (ایسرا سورەسی؛ 41)
بنزەر دوروم قورئاندا هر اؤرنگین وریلدیگینی بیلدیرن شو آیتتە دە مەوجودتور:
وَلَقَدْ ضَرَبْنَا لِلنَّاسِ فِي هَذَا الْقُرْآنِ مِنْ كُلِّ مَثَلٍ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ ﴿۲۷﴾ (سورة الزمر)
شۆبهەسیز بیز، بو قورئاندا اینسانلار ایچین هر تۆرلۆ اؤرنگی وردیک، بلکی دۇغرو بیلگیلری قوللانئرلار. (زۆمر سورەسی؛ 27)
اؤرنکلندیرمەنین قورئان یاعنی آنلام کۆمەسی شکلیندە یاپئلدئغئنئ دوامئنداکی شو آیتتن آنلئیۇروز:
قُرْآنًا عَرَبِيًّا غَيْرَ ذِي عِوَجٍ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ ﴿۲۸﴾ (سورة الزمر)
(اؤرنکلری) ایچیندە بیر أگریلیک اۇلمایان عارابچا قورئانلار (آیتلر کۆمەلری) حالیندە وردیک، بلکی یانلئشلاردان ساقئنئرلار. (زۆمر سورەسی؛ 28)
بو بیزە داحا اؤنجە ذیکری گچن وە تاصریفین دە قورئان شکلیندە اۇلدوغونو گؤسترن شو آیتی حاطئرلاتماقتادئر:
وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنَا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا ﴿۱۱۳﴾ (سورة طە)
بؤیلەجە بونو (قورئانئ)، عارابچا قورئانلار (آیت کۆمەلری) حالیندە ایندیردیک. تهدیدلر دە اۇنون ایچیندە، دگیشیک بیچیملردە آنلاتتئق (تاصریف یاپتئق) کی یانلئشلاردان ساقئنسئنلار یا دا قورئان اۇنلار ایچین بیر بیلگی (ذیکیر) اۇلوشتورسون. (طاها سورەسی؛ 113)
زۆمر سورەسینین 29-نجو آیتی بیر میثالین اؤرنگیدیر:
ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلٍ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۲۹﴾ (سورة الزمر)
آللاە بیربیرییلە ضئدلاشئپ دوران بیرقاچ ۇرتاغئن أمری آلتئنداکی آدام ایلە تک بیر کیشییە باغلئ اۇلان آدامئ اؤرنک ورییۇر. هیچ بو ایکیسینین دورومو عاینئ اۇلور مو؟ هر شەیی مۆکممل یاپماق آللاها اؤزگۆدۆر فاقاط اۇنلارئن چۇغو بونو بیلمز. (زۆمر سورەسی؛ 29)
بو تۆم اینسانلارئن حایاتئندا دا تجرۆبە أتتیکلری بیر دوروم اۇلدوغو ایچین بو تاصریفین دە اؤرنگیدیر. نیتەکیم شو آیت بونو گؤسترمکتەدیر:
ضَرَبَ لَكُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِكُمْ هَلْ لَكُمْ مِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ شُرَكَاءَ فِي مَا رَزَقْنَاكُمْ فَأَنْتُمْ فِيهِ سَوَاءٌ تَخَافُونَهُمْ كَخِيفَتِكُمْ أَنْفُسَكُمْ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۲۸﴾ (سورة الروم)
آللاە سیزە کندینیزدن اؤرنک ورییۇر: حاکیمیەتینیز آلتئنداکیلردن سیزە وردیگیمیز رئزئقلاردا، سیزە اۇرتاق اۇلوپ دا سیزینلە أشیت دورومدا اۇلان وار مئ؟ اۇنلار ایچین دویدوغونوز قایغئ، عاینئ کندینیز ایچین دویدوغونوز قایغئ گیبی میدیر؟ آیتلریمیزی، عاقلئنئ قوللانان بیر تۇپلولوق ایچین ایشتە بؤیلە آیرئنتئلئ اۇلاراق آچئقلارئز. (روم سورەسی؛ 28)
یوقارئداکی آیتین بیر اؤنجەسیندە اؤرنگین أن گۆزلینی آللاهئن وردیگی بیلدیریلیر:
وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۲۷﴾ (سورة الروم)
باشلانغئچتا یاراتمایئ یاپان، سۇنرا اۇنو آحیرتتە تکرارلایاجاق اۇلان آللاەتئر. بو (یاراتمایئ تکرارلاماق) اۇنون ایچین داحا قۇلایدئر. گؤکلردە وە یردە أن اۆستۆن اؤرنکلر اۇنا عائیدتیر. اۇ دائیما اۆستۆن وە بۆتۆن قارارلارئ دۇغرو اۇلاندئر. (روم سورەسی؛ 27)
سۇنوچ
قورئاندا دینین فئطرات اۇلاراق تانئملاندئغئنئ، فئطراتئن دا آللاهئن یاراتئش اؤلچۆلری اۇلدوغونو بیلمکتەییز. آللاە یاراتتئغئ هر شەیە اؤلچۆ قۇیدوغو ایچین کیتابی آیتلر ایلە کەونی آیتلر آراسئندا اؤرتۆشمە اۇلماسئ زۇرونلولوقتور. کیتابی آیتلر آراسئنداکی، هر قۇنویا دائیر دتای ورن اؤرگۆ، کەونی وە کیتابی آیتلری آراسئندا دا بولونماقتادئر. بو ایلیشکی، ألیمیزدەکی کیتابئن آللاهئن کیتابئ اۇلدوغونون دلیللریندن بیریدیر. آللاهئن کەونی آیتلرینی اۇقویان اینسانلارئن اۇنون کیتابی آیتلرییلە قارشئلاشتئقلارئندا تام بیر تسلیمیەت گؤسترمەلری بکلنیر. بکلنیلدیگی اۆزەرە، کیتابی آیتلری قاورایانلار دا کەونی آیتلری آنلامایا وە قاورامایا حاضئردئرلار.
دوروم بؤیلەیکن آللاهئن دینی ایلە بیلیمین آراسئنئ آیئرمایا قالقانلار، دینی کیلیسە آغزئیلا ایفادە أدرسک؛ “اینانئرسئن یا دا اینانمازسئن” شکلیندەکی قئسئر دؤنگۆیە ماحکوم أدنلرین نە بۆیۆک بیر یانلئش ایچیندە اۇلدوقلارئ اۇرتادادئر. قورئاندا گچن تاصریف قاورامئنئن کیتابی وە کەونی آیتلر آراسئنداکی ایلیشکییە وورغو یاپئیۇر اۇلماسئ، قورئاندا آللاهئن دینینین دیندارلارئ ایچین بۆیۆک هدفلرین چیزیلدیگینی گؤسترمکتەدیر.
