گؤکلرین، یرین وە ایکیسی آراسئنداکیلرین یاراتئجئسئنئن آللاە اۇلدوغونا اینانان بیر مۆسلۆمان هیچبیر وارلئقتان مدد اومماز، اۇنلارئ قوتساماز؛ آیا، گۆنشە وس. تاپئنماز. بو جیسیملر آللاهئن آیتلریدیر وە بیزیم حیذمتیمیزدەدیر. یاپمامئز گرکن بو دەو سیستمی اینجەلەمک وە آللاهئن حیکمتی، عیلمی وە یۆجەلیگینە شاهیدلیک أتمکتیر:
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا ﴿۱۲﴾ (سورة الطلاق)
آللاە اۇدور کی؛ یدی گؤگۆ وە یردن دە اۇنلارئن بنزەرینی یاراتمئشتئر. أمیر /ایش وە اۇلوش، اۇنلار آراسئندا سۆرکلی اینر کی، آللاهئن هر شەیە قادیر اۇلدوغونو وە آللاهئن بیلگی باقئمئندان هر شەیی قوشاتتئغئنئ بیلەسینیز. (طالاق سورەسی؛ 12)
حایوانلارا تاپئنماق دا آیرئ بیر ساپقئنلئق اؤرنگیدیر. حایوانلارئ “اوغورلو-اوغورسوز”، “ایی-کؤتۆ” وس. آیرئما تابیع توتماق دۇغرو دگیلدیر. هر بیر حایوان، یۆجە آللاە طارافئندان آیرئ بیر واظیفەیلە یاراتئلمئشتئر. قورئاندا ایسیملرینی حایوانلاردان آلان سورەلر، اینجەلندیگیندە بو گرچک گؤرۆلەجکتیر.
تاریح ایچریسیندە ایسرائیل اۇغوللارئ گیبی بوزاغئیا تاپانلار اۇرتایا چئقتئغئ گیبی، ثمود قاومی گیبی حایوانلارا ایشکنجە أدنلر دە اۇلموشتور. حایوانلار حاققئندا اینسانلارئن ایفراط وە تفریطینە قورئان مۆداحالە أتمیش وە اینسانلئغئ اویارمئشتئر. حایوانلارا أذییت أتمک وە نسیللرینی یۇق أتمەیە چالئشماق حارام اۇلدوغو گیبی، اۇنلارئ تاپئلاجاق قادار یۆجلتمک دە حارامدئر. هر ایکی دوروم دا ظولۆمدۆر. هر یئل قوربان کسمەمیزین آنلامئ؛ حایوانلارئن، اینسانلارئن حیذمتینە سونولدوغونو گؤسترمک وە حایوانا تاپئنمایئ تشویق أدن ذیهنییتە تپکی گؤسترمکتیر.
قورئانئن بۆتۆن ایقاظلارئنا راغمن، حایوان قوتساما عادتی تۆم حئزئیلا سۆرمکتەدیر. اینگی قوتسال قابول أدن هیندو گلەنگی بونا اؤرنکتیر. حایوانلارا ظولۆم یاپما حاستالئغئ دا اینسانلئغئن قورتولامادئغئ حاستالئغئدئر، بۇغا گۆرشلری دە بونا اؤرنکتیر. آنجاق داحا ایلگینچ اؤرنکلری دە مەوجودتور. واحیدن حابرسیز جاهیلیەنین أگەمن اۇلدوغو دۆنیادا یوقارئداکی ظولۆملر ماعالأسف اۇلابیلیۇر. پکی، مۆسلۆمانلارئن ایچیندە حایوانلارئ قوتسایئپ تاپئنانلارا نە دەملی؟
“کؤپکلردن أولیا اۇلور مو؟” دەمەیین!
باعضئ تاصاووفچولار کؤپکلری اؤیلەسینە یۆجلتیرلر کی آرتئق “أن گۆزل اؤرنک” رسول موحاممد (ع) اۇلماسئ گرکیرکن، اۇنون یرینی کؤپکلر ماعالأسف آلمئشتئر. تاصاووفتا کؤپکلرین اؤرنک واصئفلارئ شونلاردئر:
- صاداقات: کؤپک، صاحیبینی ترک أتمز؛ قۇوسا دا بئراقماز، کۆسمز، حیذمت أدر.
- قاناعات: نە وریلیرسە راضئ اۇلو. سۇفرایا سۇقولماز، بولدوغو ایلە ایکتیفا أدر. یرینە بیری گلسە، اۇنو اۇرادان قۇوماز.
- تواضوع: یاتتئغئ وە گزدیگی یر، عاللعادە یرلردیر. کندی ایچین یۆکسک یر آراماز. نە یەدیریلیرسە یەر.
- توەککۆل: یارئنئ دۆشۆنمز، یرینی یرمز، أرزاق بیریکتیرمز.
- تسلیمییت: صاحیبینی بئراقماز. دؤوسە دە، آیاغئنئ قئرسا دا یینە چاغئرئنجا گلیر. (قویروغونو ساللایاراق) تسلیمییت گؤستریر. اییلیک أدنی بیلیر وە اونوتماز.
- زۆهد: کندیسینی عومومی ظوهوراتا بئراقمئشتئر. گلەجک ایچین بیر دۆشۆنجەسی وە حاضئرلئغئ وە أساسلئ بیر باقئمئ یۇقتور.
- میسکینلیک: هر یری دۇلاشئر. بیر شەی وریلیرسە آلئر، ورمزلرسە باقار گچر. کندینە دۇقونمازلارسا بیر شەی یاپماز، یۇلونا گیدر.
- اویانئقلئق: چۇق آز اویور. شهیرلرین، کؤیلرین سۇقاقلارئندا گجە بکچیسیدیر. حئرسئزلارئ تانئر. أولری، باغلارئ، باغچەلری، سۆرۆلری قۇرور.
- ایستیغنا: چکینگندیر. باشقالارئنئن ناصیبینە تجاوۆز أتمز. (کدی گیبی سۇفرالارا سۇقولماز) قاپئلارئ بولاشتئرماز.
- أدب: کؤپک حاددینی بیلیر. اینسانلار آراسئندا وە حایوان جینسلری ایچیندە اینسانلارا أن چۇق حیذمت أدندیر. أمرەدیلن ایشی توتار. تربیەیی قابول أدر.
بو اۇن گۆزل آحلاق کؤپکتە بولونماقتادئر. حالبوکی بونلار حالیص مۆمینلرین وە صادئق مۆریدلرین صئفاتلارئنداندئر.
یاعنی بیر کیمسە شەیحینە صادئق بیر مۆرید اۇلماق ایستییۇرسا، اؤنجەلیکلە اوسلو بیر کؤپک اۇلمالئدئر. حاتتا ایمام راببانییە گؤرە کمالاتا اولاشئپ بۆیۆیەبیلمک ایچین مۆرید کندیسینی اویوز کؤپکتن داحی آشاغئ گؤرملیدیر. آللاەتان قۇرقمادان بیر دە؛ “بونلار حالیص مۆمینلرین وە صادئق مۆریدلرین صئفاتلارئنداندئر.” دەنمکتەدیر. اۇیسا آللاە گرچک مۆمینلرین تانئمئنئ أنفال وە مۆمینون سورەلرینین باش طارافئندا یاپمامئش مئیدئ؟ بیز ناسئل مۆمین اۇلاجاغئمئزئ قورئاندان مئ اؤگرنەجگیز یۇقسا کؤپکلردن می؟ اینسانلارئ ایسلامدان سۇغوتماق ایچین داحا نە یاپئلمالئ دەرسینیز؟
فریدۆددین عاططار دا عاینئ ذیهنییتە صاحیبتیر. اۇنا گؤرە کیشینین کندیسینی کؤپکلردن اۆستۆن سایماسئ حارامدئر وە آصئل کؤپکلیک بودور:
واقتییلە صوفینین بیری، بیر یرە گیدرکن یۇل باشئنداکی بیر کؤپگە سۇپاسئیلا آنسئزئن ووردو. کؤپگە شیددتلیجە ووردوغوندان کؤپک فریادۆ فیغان أتمەیە باشلادئ. (کؤپک) قئزغئنلئقلا أبو ساعیدین حوضورونا قۇشتو، کینلە جۇشاراق اۇنا آیاغئنئ گؤستردی وە غافیل صوفییە قئصاص یاپئلماسئنئ ایستەدی.
شەیح، صوفییە دەدی کی: “أی وفاسئز! بو آغزئ وار، دیلی ؽۆق حایوانا بو جفایئ نیچین أتتین؟ باق، آیاغئنئ قئرمئشسئن.”
صوفی؛ “شەیحیم! قوصور بندە دگیل، کؤپکتە. ألبیسەمە سۆرۆندۆ. آرتئق اۇ ألبیسەیلە ناماز قئلامام. لاف اۇلسون دییە دگیل، بو یۆزدن بندن سۇپا یەدی،” دەدی. کؤپک اۇرادا فریاد أدیپ دوریۇردو.
شەیح، کؤپگە: “سن گؤنلۆنۆ حۇش توت،” دەدی. “آلدئرما! سن حانگی جزایئ ورمەمی دیلییۇرسان سؤیلە، بن اۇنون جزاسئنئ ورەییم. یالنئز بو جزایئ قئیامتە بئراقما. دیلەرسن اۇنو بن جزالاندئرایئم. یالنئز سنین قئزغئنلئغئنئ ایستەمم، حۇشنود اۇلمانئ دیلەریم.”
کؤپک، اۇ واقیت دەدی کی: “أی أشی بولونماز شەیح! اۇنون ألبیسەسینی صوفی ألبیسەسی گؤردۆم دە، بانا بیر ضارارئ دۇقونماز ساندئم. بنی بؤیلە هر یریمدن یاقئپ یاندئراجاغئنئ نەرەدن بیلیردیم! رسمی ألبیسەلر گیینمیش بیرینی گؤرسەیدیم یانئنا بیلە یاقلاشمازدئم. فاقاط سلامت أهلینین ألبیسەسینی گؤرۆنجە اۇنا گۆوندیم. اۇنا جزا ورەجکسن همن شیمدی ور! اۇنون اۆستۆندن صوفی ألبیسەسینی چئقار دا هرکس شرریندن قورتولسون. چۆنکی بؤیلە بیر زیانئ ریندلردن بیلە گؤرمەدیم بن. اۇندان سلامت أهلینین حئرقاسئنئ چئقار. بو جزا، قئیامتە قادار یتر اۇنا.”
سؤزدە قۇنوشان کؤپگین ناصیحاتئنئ سانکی تاریحی بیر حاقیقاتمئش گیبی یانسئتان بو ایفادەلر جیددن حایرت وریجی. بو ساطئرلارئ یازانلارئن پشیندن گیدیلمەسی داحا دا توحاف بیر دورومدور. کؤپک، رسمی ألبیسە گییەنلری، سلامت أهلینین دئشئندا توتماقتادئر. شیمدی کؤپگین عاقلئنا اویوپ رسمی ألبیسە گییەنلری جهننمە می یۇللایالئم؟ کیملرین سلامت أهلی اۇلدوغونا کؤپکلر می قارار وریۇر؟
بورایا قادار آنلاتئلانلارئ سانال وە میزاحی دیل قوللانئلاراق سارغئت وریلمک ایستنیۇر شکلیندە تەویل أتتیک دیەلیم. پکی، آشاغئداکی سۇنوجو ناسئل آنلایالئم؟
“أی قاردشیم! أگر بیر کؤپک بیلە آللاە تعالا قاتئندا بؤیلە بیر ماقاما صاحیبسە سنین کندینی کؤپکتن اۆستۆن سایمان حارامدئر. کندینی کؤپکتن اۆستۆن گؤریۇرسان، بیلمیش اۇل کی سنین کؤپکلیگیندندیر.”
آحمد قالقان، قاورام تفسیریندە شؤیلە سؤیلەمکتەدیر:
“تاصاووفتا، صوفی اۇلمادئغئ حالدە صوفیلرین آراسئندا بولونان کیمسەیە “قئطمیر” دەنیر. قئطمیر؛ آصحابئ کهفین کؤپگینین آدئ اۇلاراق مشهوردور. درویشلر وە مۆریدلر، بیر کؤپک صاداقاتئ ایلە شەیحلرینین قاپئسئندا بکلەمەیی وە اولومایئ أن بۆیۆک شرف بیلیرلر. ناقشیلیگین قوروجوسو باهائددین ناقشیبند، عابدولقادیر گەیلانینین تۆربەسینە شو عیبارەنین یازئلماسئنئ أمرەتتی: پیرلرین قاپئسئندا کؤپک اۇل، أگر حاققا یاقئن اۇلماق ایستەرسن. زیرا آسلانلاردان داحا شرفلیدیر. گەیلانینین قاپئسئنداکی کؤپک. باعضئ گؤزۆ یاشلئ حۇجالار، ایسمی قئطمیر دییە مشهور اۇلموش کؤپک اۇلمایئ آرزولادئغئنئ سئق سئق وورغولار.”
موحاممد اوستا عۇثماناۇغلو دا بنزەری بیر آنلایئشا صاحیبتیر. اۇندان دویولان حیکمتلی بیر سؤز (!) شؤیلەدیر:
“بیز آصحابئ کهفین کؤپکلرینە بنزەیەلیم، باشقا کؤپکلرە بنزەمەیەلیم. آصحابئ کهفین کؤپگی آللاە دۇستلارئندان آیرئلمادئ، بیز دە آیرئلمایالئم.”
تشبیە یۇلو ایلە بیر قۇنویو آنلاتماق صانعاتتئر، فاقاط بو صانعات اینسان اۇنورونو آیاقلار آلتئنا آلمایا دؤنۆشۆرسە، بونا صانعات دگیل، زئروا دەنیر. نیدن اۇنلارا دگیل دە کؤپکلرینە بنزەیەلیم کی؟ آللاە بیزدن بؤیلە بیر شەی ایستییۇر مو؟ موسانئن (ع) عاصاسئ دا اۇندان آیرئلمئیۇردو، شیمدی بیز دە اۇدونا مئ بنزەیەلیم؟ یۇقسا اۇ عاصا یئلانا دؤنۆشیۇر دییە یئلانا مئ بنزەیەلیم؟ آللاە بیزلری اینسانجا یاشایالئم دییە یاراتتئ، فاقاط –باعضئ- تاصاووفچولار، آللاهئن قوللارئنئ کؤپک سەویەسینە دۆشۆرمەیی اویغون گؤردۆلر. مۆسلۆمانلارا آدام اۇلمایئ، اینسان اۇلمایئ دگیل دە، کؤپکلرە بنزەمەیی روا گؤرن ذیهنییتین، ایسلام عالمینە قاتابیلەجک هیچبیر شەیی یۇقتور، اۇلاماز.
تاصاووفتا کؤپک آلغئسئنا دائیر تۆم پارچالار بیر آرایا گتیریلدیگیندە قارشئمئزا اۇنلارئ قوتساللاشتئران بیر آنلایئش چئقیۇر. داحا اۆزۆجۆ وە قۇرقونچ اۇلانئ ایسە کؤپگین ایلاهلاشتئرئلماسئدئر. ایبراهیم سارمئش، “تاصاووف وە ایسلام” ایسیملی أثریندە باعضئ تاصاووفچولارئن کؤپکلرە باقئشئ نۇقطاسئندا عیبرت دۇلو بیلگیلر وریر. سارمئش شونلارئ سؤیلەر:
“… قارانلئق دەویرلردە وە پوتپرست دؤنملریندە بیلە اینسانلئق کؤپکلری اؤرنک آلمامئش وە تاقدیس أتمەمیشکن، کیمی تاصاووفچولار کؤپکلری ولی وە مۆریدلر ایچین ایدئال اؤرنک سایاراق اۇنلارئ قوتساللاشتئرمئشتئر. آحلاق وە تسلیمییت باقئمئندان کؤپگین مۆریدلر ایچین اؤرنک آلئنماسئ تاوصیە أتمیشلردیر. حاتتا اۇنلارئ، آللاهئن یانئندا دوعالارئ ماقبول اۇلان بیر ولی درەجەسینە یۆکسلتمیشلردیر. باشقا یرلردە دە چارپئق اینانچ وە آنلایئشئنئ بۇل بۇل سرگیلەین أش-شارانی، بو قۇنودا دا أل-عاجمینین کرامتلرینی شؤیلە آنلاتئر: گؤزۆ بیر کؤپگە ایلیشتی. کؤپکلرین تۆمۆ اۇنا بۇیون أگدی. بۆتۆن اینسانلار ایحتیاجلارئنئن گیدریلمەسی ایچین اۇنا (کؤپگە) باش وورور اۇلدو. اۇ کؤپک حاستالانئنجا، أطرافئنا کؤپکلر تۇپلانئپ آغلادئلار. آللاە باعضئ اینسانلارا ایلهام أتتی دە اۇنو دفنەتتیلر. کؤپکلر اؤلۆنجەیە قادار اۇنون قابرینی زیارت أدیۇرلاردئ. کؤپگی بیر باقئش بو دوروما گتیریرسە، اینسانا یؤنلتینجە نەلر یاپماز کی؟!”
کؤپگین دفنەدیلمەسی ایچین گۆیا آللاەتان ایلهام گلمەسی، اۇنون ایچین تۆربە یاپئلماسئ وە ایحتیاجلارئن گیدریلمەسی ایچین کؤپگە دانئشئلماسئ؛ اۇنا تاپئجئلئق دگیلسە نەدیر؟ أش-شارانی، سؤزۆنۆ أتتیگی أل-عاجمینین حالوتیندن چئقارکن باقئشئ کیمە ایلیشیرسە گؤزۆنۆن سۇم آلتئنا دؤنۆشتۆگۆنۆ آقتارمایئ دا ایهمال أتمز. حاصئلئ ألیمیزدە قورئان اۇلماسئنا راغمن حایوانلارئ قوتساما ساپقئنلئغئندان تام اۇلاراق قورتولابیلمیش دگیلیز.
فهمی چچن ایلکای
