“اؤلچۆلۆ اۇلماق أن بۆیۆک أردمدیر.”
هراکلیتۇس
قورئانئ کریمدە موحاممد اۆممتی ایچین قوللانئلان بیر تاعریف واردئر: “بؤیلەجە سیزی واساط بیر اۆممت قئلدئق کی، اینسانلارا قارشئ شاهیدلر اۇلاسئنئز. پەیغامبر دە سیزین اۆزەرینیزە شاهید اۇلسون.” (باقارا سورەسی؛ 143)
واساط؛ بۆتۆنۆن هر طارافئ أشیت وە دنک اۇلماسئندان دۇلایئ عادیل وە حایئرلئ دەمکتیر. ایکی طارافئ اۇلان شەیین اۇرتاسئدئر. واساط؛ یۇلون آشئرئ اوچلاردان اوزاق اۇلان اۇرتا چیزگیسیدیر.
اۆممتین واساط اۆممت اۇلماسئ، دین نامئنا ایجاد أدیلن آشئرئلئقلاردان اوزاق، اۇرتا یۇل اۆزەرە اۇلماسئنداندئر. بو دوروم حادیثی شریفلردە ایسە شؤیلە ایفادە أدیلیر:
“نفیسلرینیزە ظولمەتمەیین. اؤیلە بیر گروپ اینسان نفیسلرینی زۇرلامئش وە آللاە دا بونو زۇرلاشتئرمئشتئر. اۇنلارئن قالئنتئلارئنئ کیلیسە وە ماناستئرلاردا گؤرۆرسۆن.” (أبو داوود)
روهبانلئغئن ایسلاما آیقئرئ بیر داورانئش اۇلدوغو وە حاق دینە نیسبت أدیلەمەیەجگینە دلیل اۇلان آیتتە ایسە راببیمیز شؤیلە بویورور:
سۇنرا بونلارئن پشیندن آردئ آردئنا پەیغامبرلریمیزی گؤندردیک. آرقالارئندان مریەم اۇغلو عیسایئ گؤندردیک؛ اۇنا اینجیلی وردیک وە اۇنا اویانلارئن قالبلرینە شفقات وە راحمت (دویغوسو) قۇیدوق. ایجاد أتتیکلری روهبانلئغئ، بیز اۇنلارا یازمامئشتئق، یالنئز آللاهئن رئضاسئنئ قازانماق ایچین (اۇنو کندیلری ایجاد أتتی) فاقاط اۇنا گرگی گیبی دە اویمادئلار. بیز دە اۇنلاردان ایمان أدنلرە مۆکافاتلارئنئ وردیک. فاقاط اۇنلاردان بیرچۇغو دا یۇلدان چئقمئشلاردئر. (حادید سورەسی؛ 27)
پەیغامبریمیز دە روهبانلئغئ یاساقلامئشتئر. بونون یرینە دین یۇلوندا چالئشمایئ أمرەتمیشتیر:
“هر اۆممتین بیر روهبانلئغئ واردئر، بنیم اۆممتیمین روهبانلئغئ ایسە آللاە یۇلوندا جیهاد أتمکدیر.”
یاعنی بو اۆممتین روحانی گلیشیمی دۆنیایئ ترک أتمکلە دگیل، آللاە یۇلوندا جیهاد أتمکلە مۆمکۆندۆر.
جیهادئن بیر چشیدی دە اینسانلئغئ گۆزلە وە موتلولوغا، حوضورا گؤتۆرن أنگللری آشماق، یۇللارئ آچماقتئر. موتلولوغون وە حوضورون گرچک آدرسینی گؤسترمکتیر.
حض. پەیغامبرین ساغلئغئندا صاحابەدن باعضئلارئ، اۆزەرینە فارض وەیا سۆننت قئلئنانلارئن دئشئندا کندیلیکلریندن ینی سۇروملولوقلار یۆکلنمەیی آرزولارلار. ایستکلری دە داحا چۇق ناماز قئلماق، اۇروچ توتماق وەیا بکار حایاتئ یاشایئپ حانئملارئندان اوزاقلاشماق بیچیمیندەدیر.
بونو کندیلیگیندن اویغولامایا چالئشان أبو دردا گیبی صاحابەلر اۇلدوغو گیبی، بو تۆر کیشیسل اویغولامالار ایچین رسولوللاەتان (ص) ایذین ایستەینلر دە اۇلور.
“بن باعضن اۇروچ توتار، باعضن ایفطار أدریم. باعضن گجە نامازئ قئلار، باعضن دە یاتار اویارئم. قادئنلارلا دا أولنیریم. بنیم سۆننتیم بودور. کیم سۆننتیمدن یۆز چەویریرسە بندن دگیلدیر. (بوحاری)
صاحابەدن دیگر باعضئلارئ دا بنزەر ایستکلرە أک اۇلاراق أت، یاغ یەمەمک، یۆن ألبیسە گییمەمک، آنجاق یاشایاجاق قادار غئدا آلماق گیبی قارارلار آلئرلار. اۇنلارئ بو دورومونا جواب سادەجە رسولوللاهئن ایحطارئیلا قالماز، آیت اینمەسینە دە یۇل آچار…
أی اینانانلار! آللاهئن سیزە حلال قئلدئغئ گۆزل وە تمیز شەیلری حارام أتمەیین. سئنئرئ آشمایئن. چۆنکی آللاە سئنئرئ آشانلارئ سەومز. آللاهئن سیزە وردیگی رئزئقلاردان حلال وە تمیز اۇلاراق یەیین وە ایناندئغئنئز آللاەتان قۇرقون. (مائیدە سورەسی؛ 88-87)
تۆم قوراللار آللاە طارافئندان بلیرلنمیشتیر. هیچ کیمسەنین قوللوغو وەیا قوللوغون بیچیمینی دگیشتیرمەیە حاققئ وە یتکیسی یۇقتور.
ناصلاردان آچئقچا بلیرتیلییۇر کی، نە اینسان فارض عیبادتلری کۆچۆمسەیەبیلیر (تفریط)، نە دە داحا فاضلا عیبادت قۇیابیلیر (ایفراط). هر ایکیسی دە آصئل قوللوق بیچیمینی بۇزما أگیلیمیدیر.
آللاهئن نبیسی بونو بیر بنزتمەیلە آچئقلار:
“بو دین چۇق ساغلامدئر. اۇنون ایجابلارئنئ قۇلایجا یرینە گتیرین. (نفیسلرینیزی آللاهئن عیبادتیندن اوساندئرمایئن) چۆنکی بینیت حایوانئ گیبی درماندان کسیلمیش کیمسە، نە بیر یر قاطەدر نە دە بینەجک بیر سئرت بئراقئر.” (مۆسند)
“کیم بو دینی گۆچلشتیریرسە، اۇنو دین ماغلوب أدر. فاقاط سیز قۇلایلاشتئرئنئز وە موعتدیل اۇلونوز.” (نسایی)
