قورئانئ آنلامانئن قورئانی ایلکەلری
قورئان، بیز اؤگۆت آلالئم دییە بیذذات آللاە طارافئندان قۇلایلاشتئرئلمئش وە آچئقلانمئش اۇلان بیر کیتابتئر. بو نیدنلە تۆم اینسانلارا حیطاب أدر. آنجاق قورئانئن قۇلایلاشتئرئلمئش اۇلماسئ، قورئانئ آنلاما قۇنوسوندا غایرت گؤسترمەین اینسانلارئن دا قورئانئ آنلایابیلەجگی آنلامئنا گلمز. قورئانئ آنلاماق ایچین غایرت (جهد) أتمک گرکیر. آللاە، اوغروندا غایرت أدنلر ایچین یۇللارئن آچئلاجاغئنئ بویورماقتادئر:
بیزیم اوغروموزدا جیهاد (غایرت) أدنلر ألبتتە کندی یۇللارئمئزا أریشتیرەجگیز. هیچ شۆبهە یۇق کی، آللاە ایی داورانانانلارلا برابردیر. (عانکبوت سورەسی؛ 69)
اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین غایرت أتمک گرکتیگی گیبی گؤستریلەجک بو غایرتین دە اوصولۆنە اویغون اۇلماسئ گرکیر. زیرا قورئانئ آنلامانئن قورئانی ایلکەلری واردئر. بو ایلکەلر اویولمادئغئ تاقدیردە نە قادار چابا حارجانئرسا حارجانسئن، قورئان آنلاشئلاماز. اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین گرکلی اۇلانلار شونلاردئر:
- غایرت
- ریعایت (قورئانی ایلکەلرە)
قورئانئ آنلامانئن قورئانی ایلکەلری، تاعبیری جائیزسە ایچیندن وە دئشئندان شارطلار شکلیندە تاصنیف أدیلەبیلیر. ألبتتە کی قورئانئن بؤیلە بیر تاصنیفی یۇقتور. آنجاق آنلامایئ قۇلایلاشتئرماق ایچین بؤیلە بیر یاقلاشئم سرگیلنەبیلیر. قورئانئ اۇقومایا باشلامادان اؤنجە یرینە گتیریلمەسی گرکن ایلکەلرە “دئشئندان شارطلار” وە قورئانئ اۇقومایا باشلادئقتان سۇنرا یاعنی قورئانئ آنلاما چاباسئنا گیریلدیکتن سۇنرا یرینە گتیریلمەسی گرکن ایلکەلرە دە “ایچیندن شارطلار” دەنەبیلیر. لاکین بونلارئن کسکین سئنئرلارلا آیرئلمادئغئ، عاینئ ایلکە ایچیندە هم قورئانئ اۇقومایا باشلامادان اؤنجە هم دە اۇقومایا باشلادئقتان سۇنرا یاپئلماسئ گرکنلرین بولونابیلەجگی (وە حاتتا بولوندوغو) بیلینملیدیر. آیرئجا، هر آیتین قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین بیر ایلکە اۇلابیلەجگی قابول أدیلملیدیر. بو نیدنلە قورئانئ آنلامانئن “قورئانی ایلکەلری” سادەجە بورادا ذیکرەدیلەجکلرلە سئنئرلئ توتولمامالئدئر.
- قورئانئ آنلامانئن اؤن شارطلارئ (دئشئندان شارطلار)
1-1. قورئانئن تۆمۆنە ایمان أتمک
قورئانئ آللاهئن مورادئنا اویغون بیچیمدە آنلاماق ایچین اؤنجەلیکلە قورئانا گرچکتن ایمان أتمک گرکیر:
آند اۇلسون کی بیز، دۇغرو یۇلو گؤسترن وە راحمت اۇلان بیر کیتاب گؤندردیک وە اۇ کیتابئ بیلگی ایلە (عیلمە گؤرە) آچئقلادئق، ایمان أدنلر ایچین. (آعراف سورەسی؛ 52)
قورئانا ایمان قایئدسئز وە شارطسئز اۇلمالئدئر. آما، فاقاط، لاکین ایفادەلری ایلە آیتلرین آنلامئ ساغا سۇلا چکیشتیریلمەملیدیر. قورئان بو شکیلدە تاحریف أدیلمەملیدیر.
قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی شارطئ تۆم آیتلرینە گؤنۆلدن تسلیم اۇلابیلمکتیر. یاعنی قورئانا گرچکتن ایمان أتمکتیر. آما بونون ایچین کیتابئن بیر بؤلۆمۆنە اینانئپ بیر بؤلۆمۆنۆ اینکار أتمک دگیل، تۆمۆنە ایمان أتمک گرکیر:
یۇقسا سیز کیتابئن بیر قئسمئنا اینانئپ بیر قئسمئنئ اینکار مئ أدیۇرسونوز؟ (باقارا سورەسی؛ 85)
1-2. قورئانئن قۇلای اۇلدوغونا اینانماق
قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی ایلکەلریندن بیری دە قورئانئن بیذذات آللاە طارافئندان قۇلایلاشتئرئلمئش اۇلان بیر کیتاب اۇلدوغونا اینانماقتئر. زیرا آللاە بؤیلە بویورماقتادئر:
شو بیر گرچک کی، بیز بو قورئانئ اؤگۆت آلئنسئن دییە قۇلایلاشتئردئق؛ یۇق مو اؤگۆت آلان؟ (قامر سورەسی؛ 17)
بو آیت قورئانئن موعجیزەلریندن بیرینە ایشارت أدر. قورئان گرچکتن دە موعجیزەوی بیچیمدە قۇلایلاشتئرئلمئش اۇلان بیر کیتابتئر. قورئانئ اینجەلەین هرکس بو حاقیقاتی بیذذات کندیسی گؤرەبیلیر.
قورئانا ایمان أتتیگینی سؤیلەین هر اینسان قامر سورەسیندە 4 کز تکرارلانان بو آیتلرە دە ایمان أتمک زۇروندادئر. عاکسی حالدە قورئانا گرچکتن ایمان أتمیش اۇلامایاجاغئ گیبی قورئانئ آنلایاماز دا. زیرا قورئانئ آنلایابیلەجگینە (اۇنون قۇلای اۇلدوغونا) اینانمایان بیر اینسان قورئانئ ناسئل آنلایابیلیر کی؟
قورئانئن بو آچئق آیتلرینە راغمن؛ “أوت، بو آیت بؤیلە دییۇر آما قورئانئ آنلاماق قۇلای دگیلدیر وس.” دەمک هیچ کیمسەنین حاددی دگیلدیر. بو طارز ایفادەلری قوللاناراق أللی بین درەدن سو گتیرن وە بؤیلەجە اینسانلارئ قورئاندان اوزاقلاشتئرانلار، بونون حسابئنئ ورمکتە زۇرلاناجاقلاردئر. قورئانئن آنلاشئلماسئ زۇر بیر کیتاب اۇلدوغونو سؤیلەینلر عادتا شونو دەمیش اۇلیۇرلار (حاشا)؛ “آللاە، بن قورئانئ سیز اؤگۆت آلئن دییە قۇلایلاشتئردئم دییۇر، آما آللاهئن قورئانئ قۇلایلاشتئرمایا گۆجۆ یتمز”. قورئانا ایمان أتمک (بو آیتلر دە داحیل) تۆم قورئان آیتلرینین بویوردوغونو قایئدسئز وە شارطسئز قابول أتمکلە مۆمکۆندۆر. عاکسی حالدە قورئانا ایماندان باحثەدیلەمز.
قورئانئن سمانتیک یاپئسئ هم موحتشم بیر اؤرگۆیە صاحیبتیر، هم دە موعجیزەوی بیر قۇلایلئق ایچریر. آصلئندا بوندا شاشئلاجاق بیر دوروم دا یۇقتور. چۆنکی آللاە، بیز اؤگۆت آلالئم دییە قورئانئ قۇلایلاشتئرمئشتئر. قورئانئن أن بۆیۆک موعجیزەوی یؤنلریندن بیری دە بو اؤزللیگیدیر. تۆم سارغئتلارئنئ، هم موعاظظام بیر سمانتیک اؤرگۆ ایلە هم دە موحتشم بیر قۇلایلئق ایچیندە سونار. ألبتتە کی بو اؤیلەدیر. زیرا آللاهئن هر شەیە گۆجۆ یتر. بؤیلە بیر کیتابئ اۇلوشتورماق ألبتتە کی اینسان ایچین ایمکانسئزدئر. آما آللاە ایچین قۇلایدئر. بو دورومو اینسانا دگیل، آللاها نیسبتلە دۆشۆنملیییز. اۇ زامان قورئانئن نیچین وە ناسئل قۇلای اۇلدوغونو آنلایابیلیریز.
1-3. قورئانئن هرکسە حیطاب أتتیگینە اینانماق
قورئان، تۆم اینسانلئق عالمینە گؤندریلمیش اۇلان بیر کیتابتئر:
بو (قورئان) اینسانلار ایچین بیر بەیاندئر. (آلی عیمران سورەسی؛ 138)
موحاققاق کی بو (قورئان) تۆم عالملر ایچین بیر اؤگۆتتۆر. (صاد سورەسی؛ 87)
بو نیدنلەدیر کی، تۆم اینسانلار قورئان ایلە اویارئلمالئدئر:
بو قورئان بانا، اۇنونلا سیزی اۇنون اولاشتئغئ هرکسی اویارایئم دییە واحیۇلوندو. (أنعام سورەسی؛ 19)
اۇ حالدە، آللاها حساب ورمکلە یۆکۆملۆ (عاقیل بالیغ اۇلان) هرکس قورئانئ آنلایابیلیر. چۆنکی قورئانئن اولاشتئغئ هرکس قورئاندان حسابا چکیلەجکتیر. بو نیدنلەدیر کی قورئانئ آنلاماق کیمسەنین تکلیندە دگیلدیر. غایرت أدن هر اینسان قورئانئ آنلایابیلیر. عاکسی حالدە ایلاهی عادالتین وارلئغئ ساوونولاماز وە حاتتا قورئانئن تۆم اینسانلارا حیطاب أتتیگی سؤیلنەمز. قورئان، هر اینسانا حیطاب أتتیگینە گؤرە؛ اینسانلئق عالمینە منسوب اۇلان هر بیر فرد، عاقئل ساغلئغئ یریندە اۇلدوغو وە بو بؤلۆمدە ذیکرەدیلن قورئانی ایلکەلرە ریعایت أتتیگی تاقدیردە قورئانئ آنلایابیلیر.
1-4. قورئانئن أکسیک اۇلمادئغئنا اینانماق
قورئانئن “هر شەیی تافصیل أتتیگینی” بیلدیرن “یوسوف؛ 111” آیتی وە “کیتابئ تافصیل أدر” بویوران “یونوس؛ 37” آیتی داحا اؤنجە اینجەلنمیشتی. بنزەر بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
سانا بو کیتابئ هر شەیین بەیانئ وە دۇغرولوق رهبری وە راحمت قایناغئ وە مۆسلۆمانلارا مۆژدە اۇلسون دییە ایندیردیک. (ناحل سورەسی؛ 89)
