قورئانئ، غایرت أدن هرکس آنلار
قورئانئن نازیل اۇلدوغو دؤنمدە کافیرلر دە داحیل؛ “بیز بو قورئانئ آنلامئیۇروز” دیەن هیچ کیمسە چئقمادئ. یاعنی أبوبکیر دە أبوجهیل دە قورئانئ آنلادئ. آما أبوبکیر آنلادئ وە ایناندئ، أبوجهیل ایسە آنلادئ وە اینانمادئ. آراداکی فارق بودور. اینانان وەیا اینانمایانلارئن حپسی (مۆسلۆمان، یاهودی، حئریستیان، کافیر وە مۆشریکلرین تۆمۆ) قورئانئ آنلادئلار. حاتتا اۇ قادار نت آنلادئلار کی اینانمایانلار، رسولوللاها وە قورئانا قارشئ هر شەیی باهانە أتتیگی حالدە؛ “بیز بو قورئانئ آنلامئیۇروز” باهانەسینی ایلری سۆرەمەدیلر. رسولوللاها قارشئ موحتلیف ایفتیرالارا /یالانلارا سئغئندئغئ حالدە بؤیلە بیر یالانا سئغئنمادئلار.
کافیرلر، رسولوللاە ایچین “یالانجئ، مجنون، سیحیرباز، کاهین وە شاعیر” دەدیلر. “قورئانئ کندیسی اویدوریۇر” دەدیلر. حاتتا؛ “قورئانئ اۇنا شەیطانلار واحیەدیۇر،” بیلە دەدیلر. قورئان ایچین دە؛ “شیعیردیر، سیحیردیر، اؤنجەکیلرین ماثاللارئدئر،” دەدیلر. آما؛ “بیز قورئانئ آنلایامئیۇروز،” دیەمەدیلر. لاکین قورئان، اۇنلارئن تۆم بو ایفتیرالارئنئ ایقناع أدیجی بیر طارزدا جوابلایاراق چۆرۆتتۆ:
اۇنلارئن سانا گتیردیگی هیچبیر میثال یۇقتور کی، بیز (اۇنون قارشئلئغئندا) داحا دۇغروسونو وە داحا گۆزلینی سانا گتیرمیش اۇلمایالئم. (فورقان سورەسی؛ 33)
دەمک کی، نە قورئان عالەیهیندە هر تۆرلۆ فئرصاتئ قوللانمایا چالئشان أهلی کیتاب، نە دە هر تۆرلۆ یالانئ ایلری سۆرن مۆشریکلر، قورئان ایچین؛ “بو نە بیچیم بیر کیتاب، بیز بونو آنلایامئیۇروز،” دیەمەدیلر. یاعنی بؤیلە بیر باهانەیی اویدورامادئلار بیلە. چۆنکی قورئانئن سارغئتلارئ اۇ قادار آچئق وە نتتی کی بؤیلە بیر ایددیعایئ دیلە گتیرمک عاقئللارئنا بیلە گلمەدی. دینلەین وەیا اۇقویان هرکس قورئانئ آنلادئ. آما باعضئلارئ ایناندئ، باعضئلارئ اینانمادئ. لاکین ایمان أدن دە اینکار أدن دە بونو آنلایاراق یاپتئ.
اۇ دؤنمدە هیچ کیمسەنین؛ “بن بو قورئانئ آنلایامئیۇروم!” گرکچەسینە سارئلمادئغئنئ قورئاندان آنلئیۇروز. چۆنکی اۆرتیلن هر تۆرلۆ باهانەیی گۆندمە گتیرن وە بونلارا گرکلی جوابلارئ ورن قورئان، بؤیلە بیر ایددیعادان هیچ باحثەتمییۇر. عاکسینە قورئان بؤیلە بیر ایددیعانئن نیدن اۇلمادئغئنئ بیلدیریۇر:
أگر بیز اۇنو یابانجئ دیلدن بیر قورئان یاپسایدئق، دیەجکلردی کی؛ “آیتلری تافصیلاتلئ شکیلدە آچئقلانمالئ دگیل مییدی؟ عارابا یابانجئ دیلدن (کیتاب) اۇلور مو؟” (فوصصیلت سورەسی؛ 44)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە کافیرلر قورئانئن آنلاشئلماز اۇلدوغونو دیلە گتیرەمەدیلر. چۆنکی قورئان (یابانجئ بیر دیلدە دگیل) هم کندی دیلیندە همدە آیتلری تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلانمئش اۇلاراق ایندیریلمیشتی. اؤیلە اۇلماسایدئ، اۇنلار بو ایعتیراضئ یاپابیلیرلردی؛ آما یاپامادئلار. چۆنکی قورئانئن تۆم سارغئتلارئ آچئق وە نتتی. اۇنلار تۆم آیتلری آنلادئلار. حاتتا آنلادئغئ ایچیندیر کی رسولوللاەتان ایشلرینە گلمەین آیتلری دگیشتیرمەسینی ایستەدیلر.
اۇنلارا آپآچئق آیتلریمیز اۇقوندوغو زامان (اؤلدۆکتن سۇنرا) بیزە قاووشمایئ بکلەمەینلر: “یا بوندان باشقا بیر قورئان گتیر وەیا بونو دگیشتیر!” دەدیلر. دە کی: “اۇنو کندیلیگیمدن دگیشتیرمەم بنیم ایچین اۇلاجاق شەی دگیلدیر. بن، بانا واحیۇلوناندان باشقاسئنا اویمام. چۆنکی راببیمە عیصیان أدرسم، ألبتتە بۆیۆک گۆنۆن عاذابئندان قۇرقارئم. (یونوس سورەسی؛ 15)
دەمک کی أگیتیم سەویەسی نە اۇلورسا اۇلسون (اینانان-اینانمایان) هرکس قورئانئ آنلادئ. نە قورئانئن نازیل اۇلدوغو دؤنملردە نە دە سۇنراکی عاصئرلاردا بؤیلە بیر ایددیعایئ دیلە گتیرن کیمسە اۇلمادئ؛ کافیر وە مۆشریکلردن بیلە. بو قۇنودا قورئانئن وردیگی (وە یوقارئدا اؤزتلنن) بیلگیلر فاضلاسئیلا یترلیدیر. آما تاریحسل اۇلاراق آنلاتئلان شو بیلگیلر دە بو دورومو (قورئانئن هرکس طارافئندان آنلاشئلدئغئنئ) تەیید أتمکتەدیر.
حض. عؤمر بیر گۆن حوطبە اۇقورکن شونلارئ سؤیلەر؛ “قادئنلارا مهیر وریرکن آشئرئ گیتمەیین. أگر اۇنلارا چۇق مهیر ورمک دۆنیادا حایئر وە آللاە قاتئندا تاقوا گؤسترگەسی اۇلسایدئ، بونو سیزین أن اۆستۆنۆز اۇلان رسولوللاە یاپاردئ. اۇ ایسە نە قادئنلارئنا نە دە قئزلارئنا اۇن ایکی اوقیەدن (بیر اۇققا؛ 1282 گراملئق بیر اؤلچۆ بیریمی) فاضلا مهیر تاقدیر أتمەدی.
اۇ سئرادا بیر قادئن ایسە قالقئپ شونلارئ سؤیلەدی: “أی عؤمر، آللاە بیزە وریۇر، سن ایسە بیزە حارام قئلیۇرسون! یۆجە آللاە کیتابئندا شؤیلە بویورمویۇر مو: “اۇ قادئنلاردان بیرینە قانطار قانطار مهیر ورمیش دە اۇلسانئز، (بۇشاما دوروموندا) اۇندان هیچبیر شەی آلمایئن! (نیسا؛ 20) قادئنئن بو سؤزلری اۆزەرینە حض. عؤمر باشئنئ اؤنە أگەرک شونلارئ سؤیلەدی: “قادئن دۇغرو سؤیلەدی، عؤمر یانئلدئ. أی عؤمر، تۆم اینسانلار سندن داحا آنلایئشلئ!”
بو اۇلای دا گؤسترمکتەدیر کی، نە رسولوللاە دؤنمیندە نە دە ایلک حالیفەلر دؤنمیندە؛ “قورئانئن هرکس طارافئندان آنلاشئلامایاجاغئنئ، اۇنو آنجاق باعضئ کیمسەلرین آنلایابیلەجگینی” دیلە گتیرن هیچ کیمسە اۇلمامئشتئر. دیققات أدیلەجگی اۆزەرە هرحانگی بیر قادئن بیلە حالیفە عؤمرە قورئان آیتینی دلیل گؤسترەرک ایعتیراض أدەبیلمیش وە حض. عؤمر دە بونو غایت دۇغال قارشئلامئشتئر. داحاسئ قادئنئ (آصلئندا آیتی) حاقلئ وە کندیسینی حاقسئز ایعلان أتمیشتیر. باشتا حض. عؤمر اۇلماق اۆزەرە هیچ کیمسە بو قادئنا؛ “سن کیم اۇلیۇرسون دا مۆمینلرین أمیری عؤمرە ایعتیراض أدیۇرسون سن قورئانئ حالیفە عؤمردن داحا مئ ایی بیلەجکسین؟” دەمەمیشتیر. قورئان آیتلری قارشئسئندا تاقئنئلماسئ گرکن طاوئر (مۆمینلرین یاپماسئ گرکن) ایشتە بودور؛ یاعنی آیتلرلە یاپئلان بیر آچئقلاما اۇلونجا آچئقلامایئ یاپانا دگیل، آیتە باقماق. موحاطاب آرتئق اۇ شاحئص دگیل، آللاهئن کلامئ اۇلان قورئاندئر. بونا دیققات أدیلملیدیر.
دەمک کی “آنلاشئلماسئ زۇر بیر کیتاب اۇلدوغو ایچین، قورئانئن هرکس طارافئندان آنلاشئلامایاجاغئ” ایددیعاسئ، سۇنراکی دؤنملردە گۆندمە گتیریلن (آصئلسئز) بیر ایددیعادئر. قوشقوسوز بو ایددیعایئ سۇن عاصئرلاردا باتئلئ آراشتئرماجئلار (مۆستشریقلر /اۇریانتالیستلر) قاصئدلئ اۇلاراق فاضلاجا گۆندمدە توتموش وە ایشلەمیشلردیر. آنجاق بوگۆن بو ایددیعایئ؛ باتئلئلار، کافیرلر، یاهودیلر وە حئریستیانلاردان داحا چۆق نە یازئق کی (سؤزدە) مۆسلۆمانلار دیلە گتیرمکتەدیر. یازئق!
قورئانئ آنلامانئن قورئانی ایلکەلری
قورئان، بیز اؤگۆت آلالئم دییە بیذذات آللاە طارافئندان قۇلایلاشتئرئلمئش وە آچئقلانمئش اۇلان بیر کیتابتئر. بو نیدنلە تۆم اینسانلارا حیطاب أدر. آنجاق قورئانئن قۇلایلاشتئرئلمئش اۇلماسئ، قورئانئ آنلاما قۇنوسوندا غایرت گؤسترمەین اینسانلارئن دا قورئانئ آنلایابیلەجگی آنلامئنا گلمز. قورئانئ آنلاماق ایچین غایرت (جهد) أتمک گرکیر. آللاە، اوغروندا غایرت أدنلر ایچین یۇللارئن آچئلاجاغئنئ بویورماقتادئر:
بیزیم اوغروموزدا جیهاد (غایرت) أدنلر ألبتتە کندی یۇللارئمئزا أریشتیرەجگیز. هیچ شۆبهە یۇق کی، آللاە ایی داورانانانلارلا برابردیر. (عانکبوت سورەسی؛ 69)
اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین غایرت أتمک گرکتیگی گیبی گؤستریلەجک بو غایرتین دە اوصولۆنە اویغون اۇلماسئ گرکیر. زیرا قورئانئ آنلامانئن قورئانی ایلکەلری واردئر. بو ایلکەلر اویولمادئغئ تاقدیردە نە قادار چابا حارجانئرسا حارجانسئن، قورئان آنلاشئلاماز. اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین گرکلی اۇلانلار شونلاردئر:
- غایرت
- ریعایت (قورئانی ایلکەلرە)
قورئانئ آنلامانئن قورئانی ایلکەلری، تاعبیری جائیزسە ایچیندن وە دئشئندان شارطلار شکلیندە تاصنیف أدیلەبیلیر. ألبتتە کی قورئانئن بؤیلە بیر تاصنیفی یۇقتور. آنجاق آنلامایئ قۇلایلاشتئرماق ایچین بؤیلە بیر یاقلاشئم سرگیلنەبیلیر. قورئانئ اۇقومایا باشلامادان اؤنجە یرینە گتیریلمەسی گرکن ایلکەلرە “دئشئندان شارطلار” وە قورئانئ اۇقومایا باشلادئقتان سۇنرا یاعنی قورئانئ آنلاما چاباسئنا گیریلدیکتن سۇنرا یرینە گتیریلمەسی گرکن ایلکەلرە دە “ایچیندن شارطلار” دەنەبیلیر. لاکین بونلارئن کسکین سئنئرلارلا آیرئلمادئغئ، عاینئ ایلکە ایچیندە هم قورئانئ اۇقومایا باشلامادان اؤنجە هم دە اۇقومایا باشلادئقتان سۇنرا یاپئلماسئ گرکنلرین بولونابیلەجگی (وە حاتتا بولوندوغو) بیلینملیدیر. آیرئجا، هر آیتین قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین بیر ایلکە اۇلابیلەجگی قابول أدیلملیدیر. بو نیدنلە قورئانئ آنلامانئن “قورئانی ایلکەلری” سادەجە بورادا ذیکرەدیلەجکلرلە سئنئرلئ توتولمامالئدئر.
