گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە نوحون (ع) قاومی ایچین شریعات /دین قئلئنانلارلا بیزیم ایچین شریعات /دین قئلئنانلار عاینئدئر. آللاە اؤنجەکی نبی-رسوللرە نەلری واحیەتتی /أمرەتتی ایسە، رسولوللاها دا عاینئلارئنئ أمرەتمیشتیر. یاعنی اؤنجەکی اۆممتلرە وریلن أمیرلر (حۆکۆملر) بیزە دە وریلمیشتیر. بو نیدنلە واحیین بۆتۆنلۆگۆ وە شریعاتئن دواملئلئغئ گرگینجە اؤنجەکی شریعاتئن آحکامئ (حایئرلئسئیلا نسحەدیلمەدیگی مۆددتچە) بیزیم ایچین دە گچرلیدیر. (شرع من قبلنا) دۇلایئسئیلا اؤنجەکی رسوللرە وریلن تۆم أمیرلر (اؤنجەکی کیتابلارئن حۆکۆملری) رسولوللاهئن شاحصئندا حپیمیزە وریلمیش دەمکتیر. زیرا موحاممدە (ع) واحیەدیلن قورئان، اؤنجەکی رسوللرە واحیەدیلنلردن باشقا بیر شەی دگیلدیر.
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا ﴿۱۶۳﴾ (سورة النساء)
موحاققاق بیز نوحا وە اۇندان سۇنرا گلن نبیلرە واحیەتتیگیمیز گیبی سانا دا واحیەتتیک (اۇنلارا نە واحیەتتیک ایسە سانا دا عاینئسئنئ واحیەتتیک). ایبراهیمە، ایسماعیلە، ایسحاقا، یاعقوبا، تۇونلارئنا، عیسایا، أییوبا، یونوسا، هارونا وە سۆلەیمانا دا واحیەتتیک. داوودا دا زبورو وردیک. (نیسا سورەسی؛ 163)
مَا يُقَالُ لَكَ إِلَّا مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِيمٍ ﴿۴۳﴾ (سورة فصلت)
(أی رسول!) “سانا سؤیلنن، سندن اؤنجەکی رسوللرە سؤیلنمیش اۇلاندان باشقا بیر شەی دگیلدیر. (فوصصیلت سورەسی؛ 43)
قورئان، کندیندن اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارئ رددەدن دگیل، اۇنلارئ تاصدیق أدن وە قۇرویان بیر کیتابتئر. اؤنجەکی کیتابلارئن اۆزەری اؤرتۆلن حاقیقاتلرینی بەیان أدر (آچئغا چئقارئر). اۇنلاردا یر آلان حۆکۆملرین بۆیۆک بیر قئسمئنئ تاصدیق أدرکن بونلارئن پک آز بیر قئسمئنئ بنزەری وەیا داحا حایئرلئسئ ایلە دگیشتیریر (نسحەدر). بؤیلەجە اؤنجەکی کیتابلارئ هم تاصدیق هم موحافاظا أتمیش اۇلور.
وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ الْكِتَابِ وَمُهَيْمِنًا عَلَيْهِ فَاحْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ عَمَّا جَاءَكَ مِنَ الْحَقِّ لِكُلٍّ جَعَلْنَا مِنْكُمْ شِرْعَةً وَمِنْهَاجًا وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ لِيَبْلُوَكُمْ فِي مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِيعًا فَيُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِيهِ تَخْتَلِفُونَ ﴿۴۸﴾ (سورة المائدة)
سانا دا بو کیتابئ حاق ایلە ایندیردیک کی، اؤنجەکی کیتابلارئ تاصدیق أتسین وە اۇنلارئ قۇللایئپ قۇروسون. (مائیدە سورەسی؛ 48)
ایشتە بو نیدنلەدیر کی رسولوللاە، بیرچۇق عیبادتی ایلگیلی آیتلر نازیل اۇلمادان اؤنجە (اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇلاراق) أدا أتمەیە باشلامئشتئر. چۆنکی بونلار ذاتن اؤنجەکی کیتابلارلا بیلدیریلمیش اۇلان حۆکۆملردیر. زامان ایچیندە کندیسینە بیلدیریلەجک (واحیەدیلەجک) اۇلانلار حۆکۆملر دە بونلاردئر. دۇلایئسئیلا بو حۆکۆملرین هر بیرینی اؤزل اۇلاراق بکلەمەسینە گرک یۇقتور. عاکسی حالدە پەیغامبر اۇلدوقتان سۇنرا بیلە بیرچۇق عیبادتی أدا أتمەمیش، ایلگیلی آیتلری بکلەمیش اۇلاجاقتئ. بو نیدنلەدیر کی، داحا اؤنجە دە ایفادە أتتیگیمیز گیبی آبدست، ناماز، زکات، حاج وە اۇروچ گیبی عیبادتلری، هنۆز بو عیبادتلرین فارضییتی قورئان ایلە بیلدیریلمەدن (اؤنجەکی رسوللرین یۇلونا اویاراق) أدا أتمەیە باشلامئشتئر. زیرا بو دوروم، اۇنون شاحصی بیر ترجیح دگیل، آللاە تعالانئن یۆکلەدیگی بیر یوموشتور.
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَالْمَيْسِرُ وَالْأَنْصَابُ وَالْأَزْلَامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّيْطَانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ ﴿۹۰﴾ (سورة الأنعام)
ایشتە اۇنلار (اؤنجەکی نبی-رسوللر)، آللاهئن هیدایت أتتیگی کیمسەلردیر. سن دە اۇنلارئن یۇلونا اوی! (أنعام سورەسی؛ 90)
قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ ﴿۹۵﴾ (سورة آل عمران)
دە کی: “آللاە دۇغرو سؤیلەمیشتیر. اؤیلە ایسە دۇسدۇغرو، آللاهئ بیرلەیجی اۇلاراق ایبراهیمین دینینە اویون. اۇ، مۆشریکلردن دگیلدی.” (آلی عیمران سورەسی؛ 95)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە واحیین ایلک یئللارئندا اینن بو آیتلر، رسولوللاها “اؤنجەکی پەیغامبرلرین یۇلونو تاعقیب أت، اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇل!” أمرینی وریۇر. بو آماچلا تۆم پەیغامبرلر ذیکرەدیلیۇر (“أنعام؛ 83-89″آراسئندا). آما قورئان، حض.ایبراهیمین دینینە اویمایئ وە اۇنو اؤرنک آلمایئ اؤزل اۇلاراق داحا چۇق وورغولویۇر. بونون نیدنی، حیجاز بؤلگەسیندە بولونان تۆم تۇپلولوقلارئن یاعنی حانیفلر، یاهودیلر، حئریستیانلار وە حاتتا پوتپرست مۆشریکلرین بیلە حض. ایبراهیمی بیلمەسی وە تۆم بو گۆروەلارئن ایبراهیمی تاعقیب أتتیگینی ایددیعا أتمەسی ایدی. قورئان بو ایددیعالارا قارشئ شؤیلە بویورموشتور:
إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِيُّ وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِيُّ الْمُؤْمِنِينَ ﴿۶۸﴾ (سورة آل عمران)
اینسانلارئن ایبراهیمە أن یاقئن اۇلانئ؛ اۇنا تابیع اۇلانلار، شو نبی (موحاممد) وە اۇنا ایمان أدنلردیر. آللاە مۆمینلرین دۇستودور. (آلی عیمران سورەسی؛ 68)
حض. ایبراهیمە یاقئن اۇلانلار بو آیتتە: “1) اۇنا تابیع اۇلانلار، 2) نبی (موحاممد)، 3) اۇ (نبییە) اینانانلار،” شکلیندە سئرالانمئشتئر. نبیدن اؤنجە سئرالانان “اۇنا تابیع اۇلانلار” ایفادەسی زامان سئرالانماسئ باقئمئندان (نبی موحاممدین گلیشیندن اؤنجە) حض. ایبراهیمە تابیع اۇلانلارئ ایفادە أدر. چۆنکی آیتتە؛ “شو نبی وە اۇنا ایمان أدنلر” ایفادەسی آیرئجا بلیرتیلمیشتیر. بو نیدنلە “اۇنا (ایبراهیمە) تابیع اۇلانلارئن”؛ “نبییە اویانلارئ” قاصدەتمەسی، حیکمتە اویغون دۆشمز.
دەمک کی حیجاز بؤلگەسیندە رسولوللاهئن گلیشیندن اؤنجە دە حض. ایبراهیمین دینینە اویان بیر تۇپلولوق واردئ. بو سایەدە حاج وە ناماز باشتا اۇلماق اۆزەرە ایسلامئن تمل عیبادتلری تا حض. ایبراهیم زامانئندان بری عاصئرلار بۇیونجا أدا أدیلمکتەیدی. بو عیبادتلرە شیرک بولاشتئرانلار اۇلدوغو گیبی بو عیبادتلری آصلئنا اویغون بیچیمدە أدا أدن حانیفلر دە مەوجودتو. حانیفلر تۆم بو عیبادتلری حض. ایبراهیم زامانئندان بری مۆسلۆمان اۇلاراق أدا أدیۇردو. حض. ایبراهیمین دینی /سۆننتی بو تۇپلولوق سایەسیندە صاف حالینی قۇروموشتو.
رسولوللاهئن بیرچۇق عیبادتی هنۆز ایلگیلی قورئان آیتلری نازیل اۇلمادان أدا أتمەیە باشلاماسئ، ایشتە بو شکیلدە وە حض. ایبراهیمین دینینە /سۆننتینە تابیع اۇلماسئ سایەسیندە اۇلموشتور. یاعنی قورئانئن کندیسینە یۆکلەدیگی یوموشو یاپاراق وە اؤنجەکی رسوللرین یۇلونا (سۆننتینە /اؤنجەکی کیتابلارا) تابیع اۇلاراق عیبادت یاپیۇردو. شیمدی بو دورومو سۇموت باعضئ اؤرنکلرلە ایضاح أدەلیم:
1- نجی اؤرنک: زینا حاددی
رسولوللاهئن زینا حاددی اۇلاراق بیر وەیا ایکی کز ردیم جزاسئ تاطبیق أتتیگی بیلینمکتەدیر. آنجاق اۇ، بو اویغولامایئ “نور؛ ” آیتی نازیل اۇلمادان اؤنجە تاطبیق أتمیشتیر. چۆنکی تەوراتئن (اؤنجەکی شریعاتئن) بو قۇنوداکی حۆکمۆ بؤیلە ایدی. رسولوللاە هنۆز واحیین گلمەدیگی قۇنولاردا اؤنجەکی کیتابلارا اویمایئ ترجیح أدردی. حاتتا بو بیر ترجیح دگیل، زۇرونلولوقتو. لاکین داحا سۇنرا نازیل اۇلان “نور؛ 2” آیتی ایلە تەوراتتاکی زینا حاددی (رجیم جزاسئ) نسحەدیلمیش وە بو جزا حۆرلر ایچین یۆز قامچئ اۇلموشتور.
2- نجی اؤرنک: آبدست وە ناماز
آبدست آیتی (مائیدە؛ 6) هیجرتتن آلتئ یئل سۇنرا وە مدینە دؤنمیندە نازیل اۇلموشتور. آنجاق مککە دؤنمی داحیل هیچبیر دؤنمدە ناماز آبدستسیز قئلئنمامئشتئر. یاعنی رسولوللاە وە دیگر مۆسلۆمانلار “مائیدە؛ 6” آیتی نازیل اۇلمادان اؤنجە دە شریعاتتاکی دواملئلئق ایلکەسی گرگینجە اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارا تابیع اۇلاراق آبدست آلدئلار وە نامازلارئنئ آبدستلی اۇلاراق قئلدئلار. حاتتا آصحابتان عالقامە بین فغرا’نئن بیلدیردیگینە گؤرە رسولوللاە، بو آیت گلمەدن اؤنجە سۆرکلی آندستلی اۇلمایا چالئشئر، بەول أتتیکتن سۇنرا ینی بیر آبدست آلانا قادار قۇنوشماز، سلام ورمز وە سلام آلمازدئ. نە زامان کی ناماز ایچین آبدستی أمرەدن بو آیت نازیل اۇلدو، آبدستین هر ایش ایچین دگیل، سادەجە ناماز ایچین شارط اۇلدوغونو آنلادئ وە بوندان سۇنرا سۆرکلی آبدستلی اۇلمایا چالئشمادئ. ایبن عابباستان ریوایت أدیلن شو حادیث، بو دورومو ایضاح أتمکتەدیر:
«رسولوللاە (ع) بیر گۆن حلادان چئقمئشتئ. همن کندیسینە بیر یەمک تاقدیم أدیلدی. (اۇ دا قابول بویوردو. آصحابتان باعضئلار:) “سیزە آبدست سویو گتیرمەیەلیم می؟” دەدیلر. اۇنلارا شؤیلە بویوردو: “بن سادەجە نامازا قالقئنجا آبدست آلماقلا أمرۇلوندوم.”»
