رسولوللاە، ایشتە قورئانئن بو أمرینی یرینە گتیرمک ایچین نامازدا ایکن أللرینی اؤندن باغلامئش وە بؤیلەجە راببیمیزین قارشئسئندا سایغئ ایلە قئیام أتمیشتیر. چۆنکی آیاقتا ایکن أللری اؤندن باغلاماق (أل پنچە دورماق) تۆم تۇپلوملاردا سایغئ گؤسترگەسی اۇلاراق قابول أدیلیر.
بنزەر شکیلدە رۆکوع وە سجدە أثناسئندا یاپتئغئمئز تسبیحلر دە قورئانئن شو أمیرلرینی یرینە گتیرمک ایچیندیر:
سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى ﴿۱﴾ (سورة الأعلی)
راببینین یۆجە ایسمینی تسبیح أت! (آعلا سورەسی؛ 1)
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ ﴿۹۶﴾ (سورة الواقعة)
راببینی یۆجە ایسمی ایلە تسبیح أت! (واقئعا سورەسی؛ 96)
ایشتە بیز، رۆکوع وە سجدە أثناسئندا بو (وە بنزەر دیگر) آیتلرە دایاناراق “سبحان ربی العظیم” وە “سبحان ربی الأعلی” دییۇروز. رۆکوعدان دۇغرولورکن وە دۇغرولونجا سؤیلەدیگیمیز “سمع اللە لمن حمدە” وە “ربنا لک الحمد” ایفادەلرینی دە شو آیتین أمرینی یرینە گتیرمک ایچین اۇقوروز:
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَكُنْ مِنَ السَّاجِدِينَ ﴿۹۸﴾ (سورة الحجر)
راببینی حامد ایلە تسبیع أت وە سجدە أدنلردن اۇل! (حیجر سورەسی؛ 98)
بو آیت قاپسامئندا رۆکوعدان دۇغرولونجا راببیمیزی حامد ایلە تسبیح أدر وە آردئندان دا سجدەیە گیدریز. یاعنی طئبقئ آیتتە بویرولدوغو گیبی اؤنجە راببیمیزی تسبیع أدر، آردئندان دا سجدەیە گیدریز. آما بونلارئ فارقئندا اۇلمادان (بو آیتلری تاطبیق أتتیگیمیزی بیلمەدن) یاپارئز. چۆنکی بیزلر نامازلارئمئزئ مۆتواتیر تاطبیقاتا تابیع اۇلاراق قئلیۇروز. دۇلایئسئیلا تۆم بو اویغولامالار نسیلدن نسیلە اینتیقال أدر. بو نیدنلە دە رسولوللاهئن قئلدئغئ نامازلار ایلە بیزیم قئلدئغئمئز نامازلار آراسئندا (شکیل باقئمئندان) هیچبیر فارقلئلئق بولونماز. بو، ایلاهی قۇروما آلتئنداکی قورئان سایەسیندە بؤیلە اۇلور. زیرا قورئان گیبی قورئانئن تاطبیقاتئ اۇلان نامازلارئن قئلئنما بیچیمی دە ایلاهی قۇروما ایلە (مۆتواتیرن) اینتیقال أدر.
بیز رسولوللاهئن اویغولاماسئ ایلە بیزیم اویغولامامئز آراسئندا نیدن هرحانگی بیر فارقلئلئغئن بولونمادئغئنئ، سادەجە ناماز اؤرنگی اۆزەریندن دگیل، باشقا اؤرنکلر اۆزەریندن دە ایضاح أتمک وە قۇنویو “واحیین بۆتۆنلۆگۆ وە شریعاتتاکی دواملئلئق ایلکەسی” باغلامئندا دتایلاندئرماق ایستییۇروز.
واحیین بۆتۆنلۆگۆ وە شریعاتتا دواملئلئق ایلکەسی
واحیین بۆتۆنلۆگۆ وە اؤنجەکی شریعاتلارئن ایلکەسی دیققاتە آلئنمادئغئ ایچین بیرچۇق قۇنو یانلئش آنلاشئلمئشتئر. سانکی رسولوللاە ایلک ایسلام پەیغامبری، بیزلر دە ایلک ایسلام پەیغامبری، بیزلر دە ایلک مۆسلۆمان اۆممتی ایمیشیز گیبی دۆشۆنۆلمۆش وە ایسلامئن 14 عاصئر اؤنجە صئفئردان اۇرتایا چئقان بیر دین اۇلدوغو، تۆم شریعاتئن ایلک کز قورئان ایلە ایندیریلدیگی ظاننەدیلمیشتیر. بو دۇغرو اۇلان بیر آلغئ دگیلدیر.
ایسلام، آللاهئن گؤندردیگی ایلک دین دگیل، أزلی وە أبدی تک دیندیر. موحاممد (ع) گؤندریلن ایلک مۆسلۆمان نبی-رسول دگیل، سۇن نبی-رسولدۆر. اۇندان اؤنجە دە بیرچۇق مۆسلۆمان نبی-رسوللر گؤندریلمیشتیر. بیزلر دە ایلک دگیل، سۇن مۆسلۆمان اۆممتیز. چۆنکی اؤنجەکی نبی-رسوللرە تابیع اۇلانلار دا مۆسلۆماندئ.
بو دوروم دیققاتە آلئنمادئغئ ایچین؛ آبدست، ناماز، زکات، حاج وە اۇروچ گیبی تمل عیبادتلرین سانکی ایلک کز قورئان ایلە فارض قئلئندئغئ ظاننەدیلمیشتیر. حالبوکی بو عیبادتلر ایلک کز قورئان ایلە فارض قئلئنمئش دگیلدیر. قورئان، بو عایبادتلرلە ایلگیلی آحکامئ زامان ایچیندە قایئد آلتئنا آلمئشتئر. آما بو عیبادتلر قورئاندان اؤنجە باشلامئشتئر. رسولوللاە تۆم بو عیبادتلری، ایلگیلی قورئان آیتلری نازیل اۇلمادان اؤنجە (اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇلاراق) أدا أتمەیە باشلامئشتئر. یاعنی رسولوللاە بو عیبادتلری، قورئان دئشئ واحیی بیلگیلرە (واحیی غایرئ متلووا) دایاناراق دگیل، اؤنجەکی واحیین /شریعاتئن آحکامئنا اویاراق تاطبیق أتمەیە باشلامئشتئر.
موسا جاروللاە بیگیەڤ؛ “ناماز، آبدست، تیەممۆم، حاج، اۇروچ وە زکات گیبی تمل عیبادتلرین ایلک اۇلاراق قورئان ایلە فارض قئلئنمادئغئنئ، بونلارئن داحا اؤنجە اویغولامایا باشلادئغئنئ، چۆنکی بونلارئن سۆننت ایلە تثبیت أدیلدیگینی وە دۇلایئسئیلا دیندە آصئل قایناغئن سۆننت اۇلدوغونو، قورئانئن ایسە بونلارلا ایلگیلی حۆکۆملری داحا سۇنرا قایئد آلتئنا آلدئغئنئ” ساوونور. بیگیەڤ’ین بو تثبیتی (بو عیبادتلرین قورئاندان اؤنجە باشلادئغئ) ألبتتە کی دۇغرودور. آما بیگیەڤ’ین (دیندە آصئل قایناغئن سۆننت اۇلدوغو) یۇرومو یانلئشتئر. چۆنکی دینین آصئل قایناغئ سۆننت دگیل، “کیتابتئر”. “کیتاب” ایفادەسینین سادەجە قورئانئ دگیل، اؤنجەکی کیتابلارئ دا ایحتیوا أتتیگی بیلینملیدیر.
رسولوللاە تۆم بو عیبادتلری کندیسینە گلن قورئان دئشئ واحیلرلە دگیل، اؤنجەکی کیتابلارئن /شریعاتئن حۆکۆملرینە (اؤنجەکی رسوللرین سۆننتینە) تابیع اۇلاراق أدا أتمیشتیر. زیرا بو، اۇنون کیشیسل بیر ترجیحی دگیل کندیسینە أمرەدیلن وە یاپئلماسئ زۇرونلو اۇلان بیر یوموشتو. آما أگر قورئاندان اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارئن عاصئرلار بۇیونجا اویغولاناگلن حۆکۆملرینە (حض. ایبراهیمین دینینە) “مۆتواتیر سۆننت” آنلامئندا “سۆننت” دیەجک ایسک أوت، بو آنلامداکی “سۆننتە” دینین آصئل قایناغئ وەیا داحا دۇغرو بیر ایفادە ایلە “دینی عامللرین تاطبیقاتئنئ اینتیقال أتتیرن آصئل قایناق” دیەبیلیریز. آما بؤیلە بیر سۆننتین، بیگیەڤ’ین قاصدەتتیگی بیر سۆننت اۇلمادئغئ یاعنی بونلارئن “قورئان دئشئ گلن واحیلر” اۇلمادئغئ آچئقتئر. بونلار اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارئن آحکامئ وە بو آحکامئن مۆتواتیر تاطبیقاتئدئر. طئبقئ رسولوللاهئن سۆننتی اۇلان قورئان آحکامئنئن مۆتواتیر تاطبیقاتئ گیبی.
دۇلایئسئیلا رسولوللاهئن ایلک بیلگی قایناغئ اؤنجەکی رسوللرین مۆتواتیر سۆننتی اۇلموشتور. بو سۆننت، واحیین بۆتۆنلۆگۆ وە شریعاتئن دواملئلئغئ سایەسیندە کسینتیسیز اۇلاراق عاصئرلار اؤنجەسیندن بری اینتیقال أتمیشتیر. اؤنجەکی رسوللردن رسولوللاها، رسولوللاەتان دا بیزلرە دۇغرو. رسولوللاهئن بو شکیلدە أدا أتمەیە باشلادئغئ عیبادتلرین آحکامئ، داحا سۇنرا نازیل اۇلان آیتلرلە قورئانا گیرمیش وە بو شکیلدە قایئد آلتئنا آلئنمئشتئر. شیمدی بو قۇنویو تملدن ایضاح أتمەیە باشلایالئم:
سۇن نبی-رسول موحاممدە واحیەدیلنلرلە اؤنجەکی نبی-رسوللرە واحیەدیلنلر آراسئندا (نسحەدیلن حۆکۆملر حاریج) هیچبیر فارق یۇقتور. آللاە تعالا اؤنجەکی اۆممتلرە شریعات قئلدئغئ سەیلری بیزە دە شریعات /دین قئلمئشتئر.
شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا … ﴿۱۳﴾ (سورة الشوری)
(آللاە) نوحا بویوردوغو شەیلری سیزین ایچین دە دین /شریعات بویورموشتور. ایبراهیمە، موسایا وە عیسایا أمرەتتیکلریمیزی سانا دا واحیەتتیک (اۇنلارا نەلری أمرەتتییسک سانا دا عاینئسئنئ أمرەتتیک). “دینی آیاغا قالدئرئن، اۇندا آیرئلئغا دۆشمەیین!” (دەدیک)… (شورا سورەسی؛ 13)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە نوحون (ع) قاومی ایچین شریعات /دین قئلئنانلارلا بیزیم ایچین شریعات /دین قئلئنانلار عاینئدئر. آللاە اؤنجەکی نبی-رسوللرە نەلری واحیەتتی /أمرەتتی ایسە، رسولوللاها دا عاینئلارئنئ أمرەتمیشتیر. یاعنی اؤنجەکی اۆممتلرە وریلن أمیرلر (حۆکۆملر) بیزە دە وریلمیشتیر. بو نیدنلە واحیین بۆتۆنلۆگۆ وە شریعاتئن دواملئلئغئ گرگینجە اؤنجەکی شریعاتئن آحکامئ (حایئرلئسئیلا نسحەدیلمەدیگی مۆددتچە) بیزیم ایچین دە گچرلیدیر. (شرع من قبلنا) دۇلایئسئیلا اؤنجەکی رسوللرە وریلن تۆم أمیرلر (اؤنجەکی کیتابلارئن حۆکۆملری) رسولوللاهئن شاحصئندا حپیمیزە وریلمیش دەمکتیر. زیرا موحاممدە (ع) واحیەدیلن قورئان، اؤنجەکی رسوللرە واحیەدیلنلردن باشقا بیر شەی دگیلدیر.
إِنَّا أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ كَمَا أَوْحَيْنَا إِلَى نُوحٍ وَالنَّبِيِّينَ مِنْ بَعْدِهِ وَأَوْحَيْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ وَإِسْحَاقَ وَيَعْقُوبَ وَالْأَسْبَاطِ وَعِيسَى وَأَيُّوبَ وَيُونُسَ وَهَارُونَ وَسُلَيْمَانَ وَآتَيْنَا دَاوُودَ زَبُورًا ﴿۱۶۳﴾ (سورة النساء)
موحاققاق بیز نوحا وە اۇندان سۇنرا گلن نبیلرە واحیەتتیگیمیز گیبی سانا دا واحیەتتیک (اۇنلارا نە واحیەتتیک ایسە سانا دا عاینئسئنئ واحیەتتیک). ایبراهیمە، ایسماعیلە، ایسحاقا، یاعقوبا، تۇونلارئنا، عیسایا، أییوبا، یونوسا، هارونا وە سۆلەیمانا دا واحیەتتیک. داوودا دا زبورو وردیک. (نیسا سورەسی؛ 163)
مَا يُقَالُ لَكَ إِلَّا مَا قَدْ قِيلَ لِلرُّسُلِ مِنْ قَبْلِكَ إِنَّ رَبَّكَ لَذُو مَغْفِرَةٍ وَذُو عِقَابٍ أَلِيمٍ ﴿۴۳﴾ (سورة فصلت)
(أی رسول!) “سانا سؤیلنن، سندن اؤنجەکی رسوللرە سؤیلنمیش اۇلاندان باشقا بیر شەی دگیلدیر. (فوصصیلت سورەسی؛ 43)
