رسولوللاهئن بیرچۇق عیبادتی هنۆز ایلگیلی قورئان آیتلری نازیل اۇلمادان أدا أتمەیە باشلاماسئ، ایشتە بو شکیلدە وە حض. ایبراهیمین دینینە /سۆننتینە تابیع اۇلماسئ سایەسیندە اۇلموشتور. یاعنی قورئانئن کندیسینە یۆکلەدیگی یوموشو یاپاراق وە اؤنجەکی رسوللرین یۇلونا (سۆننتینە /اؤنجەکی کیتابلارا) تابیع اۇلاراق عیبادت یاپیۇردو. شیمدی بو دورومو سۇموت باعضئ اؤرنکلرلە ایضاح أدەلیم:
1- نجی اؤرنک: زینا حاددی
رسولوللاهئن زینا حاددی اۇلاراق بیر وەیا ایکی کز ردیم جزاسئ تاطبیق أتتیگی بیلینمکتەدیر. آنجاق اۇ، بو اویغولامایئ “نور؛ ” آیتی نازیل اۇلمادان اؤنجە تاطبیق أتمیشتیر. چۆنکی تەوراتئن (اؤنجەکی شریعاتئن) بو قۇنوداکی حۆکمۆ بؤیلە ایدی. رسولوللاە هنۆز واحیین گلمەدیگی قۇنولاردا اؤنجەکی کیتابلارا اویمایئ ترجیح أدردی. حاتتا بو بیر ترجیح دگیل، زۇرونلولوقتو. لاکین داحا سۇنرا نازیل اۇلان “نور؛ 2” آیتی ایلە تەوراتتاکی زینا حاددی (رجیم جزاسئ) نسحەدیلمیش وە بو جزا حۆرلر ایچین یۆز قامچئ اۇلموشتور.
2- نجی اؤرنک: آبدست وە ناماز
آبدست آیتی (مائیدە؛ 6) هیجرتتن آلتئ یئل سۇنرا وە مدینە دؤنمیندە نازیل اۇلموشتور. آنجاق مککە دؤنمی داحیل هیچبیر دؤنمدە ناماز آبدستسیز قئلئنمامئشتئر. یاعنی رسولوللاە وە دیگر مۆسلۆمانلار “مائیدە؛ 6” آیتی نازیل اۇلمادان اؤنجە دە شریعاتتاکی دواملئلئق ایلکەسی گرگینجە اؤنجەکی ایلاهی کیتابلارا تابیع اۇلاراق آبدست آلدئلار وە نامازلارئنئ آبدستلی اۇلاراق قئلدئلار. حاتتا آصحابتان عالقامە بین فغرا’نئن بیلدیردیگینە گؤرە رسولوللاە، بو آیت گلمەدن اؤنجە سۆرکلی آندستلی اۇلمایا چالئشئر، بەول أتتیکتن سۇنرا ینی بیر آبدست آلانا قادار قۇنوشماز، سلام ورمز وە سلام آلمازدئ. نە زامان کی ناماز ایچین آبدستی أمرەدن بو آیت نازیل اۇلدو، آبدستین هر ایش ایچین دگیل، سادەجە ناماز ایچین شارط اۇلدوغونو آنلادئ وە بوندان سۇنرا سۆرکلی آبدستلی اۇلمایا چالئشمادئ. ایبن عابباستان ریوایت أدیلن شو حادیث، بو دورومو ایضاح أتمکتەدیر:
«رسولوللاە (ع) بیر گۆن حلادان چئقمئشتئ. همن کندیسینە بیر یەمک تاقدیم أدیلدی. (اۇ دا قابول بویوردو. آصحابتان باعضئلار:) “سیزە آبدست سویو گتیرمەیەلیم می؟” دەدیلر. اۇنلارا شؤیلە بویوردو: “بن سادەجە نامازا قالقئنجا آبدست آلماقلا أمرۇلوندوم.”»
یاعنی آبدست “مائیدە؛ 6” آیتی ایلە فارض قئلئنمادئ. بو آیت گلمەدن اؤنجە دە فارض ایدی. آما بو آیت ایلە آبدست أمری قورئانا گیرمیش وە قایئد آلتئنا آلئنمئش اۇلدو. آبدست ایچین سؤیلەدیگیمیز بو دوروم “نیسا؛ 43” ایلە أمرەدیلن غوسۆل وە تیەممۆم ایچین دە گچرلیدیر.
3- نجۆ اؤرنک: ناماز وە قئبلە
رسولوللاە قئبلەنین کاعبە اۇلدوغونو بیلدیرن باقارا سورەسینین 142-144-نجۆ آیتلری نازیل اۇلانا قادار یاعنی هیجری 2-نجی یئلا قادار (یاقلاشئق 15 یئل) قودۆسە یؤنلەرک ناماز قئلمئشتئر. چۆنکی اؤنجەکی شریعاتا گؤرە قئبلە قودۆستەکی بەیتۆل ماقدیس ایدی. “باقارا؛ 142-144” آیتلری ایلە بو حۆکۆم نسحۇلموش وە یرینە بیر بنزەری وەیا داحا حایئرلئ بیر حۆکۆم ایحداث أدیلمیشتیر. (قئبلەنین دگیشمەسی قۇنوسو داحا سۇنرا اؤزل اۇلاراق ایضاح أدیلەجکتیر.)
4- نجۆ اؤرنک: حاج
شریعاتین دواملئلئغئنا دائیر أن سۇموت اؤرنکلردن بیری دە حاج عیبادتیدیر. چۆنکی حاججئن عاصئرلاردئر مککەدە أدا أدیلەگلدیگی قورئان ایلە ثابیتتیر؛ “بیر زامانلار ایبراهیمە بەیتوللاهئن یرینی حاضئرلامئش وە: ‘بانا هیچبیر شەیی أش توتما؛ طاواف أدنلر، آیاقتا عیبادت أدنلر، رحکوع وە سجدەیە وارانلار ایچین أویمی تمیز توت. اینسانلار آراسئندا حاججئ ایعلان أت کی، گرک یایا اۇلاراق، گرکسە نیجە اوزاق یۇلدان گلن یۇرغون دوەلر اۆزەریندە سانا گلسینلر!”.
بو نیدنلە حاج، أسکیدن بری بیلینن وە عارابلار آراسئندا مشهور اۇلان بیر عیبادتتی. حاتتا مککە مۆشریکلرینین رسولوللاها قارشئ چئقئش نیدنلریندن بیری دە کاعبەنین کۇنترۇلۆنۆ قایبەتمەمک وە حاججئن ساغلادئغئ أکۇنۇمیک سالطاناتئ سۆردۆرمک ایدی. مککەلی اۇلوپ دا حاج یاپمایان همن همن هیچ کیمسە یۇقتو. بو باقئمدان رسولوللاهئن سادەجە بیر کز حاج یاپتئغئ بیلگیسی دۇغرو دگیلدیر. یاعنی رسولوللاهئن وفات أتتیگی یئل (10 /632) یاپتئغئ حاج، اۇنون ایلک حاججئ دگیلدیر. بو، اۇنون مدینەیە هیجرتیندن سۇنراکی ایلک وە سۇن حاججئدئر. آدئ اۆزەریندە؛ “وداع حاججئ”. آما تۇپلامدا بو رسولوللاهئن اۆچۆنجۆ حاججئدئر. چۆنکی رسولوللاە، ایکیسی هیجرتتن اؤنجە اۇلماق اۆزەرە تۇپلام اۆچ کز حاج یاپمئشتئر. حالبوکی قورئاندا حاججئن فارضییتینی أمرەدن “آلی عیمران؛ 97” آیتی هیجری 9-نجو یئلدا نازیل اۇلموشتور. دەمک کی رسولوللاە، ایلک ایکی حاججئنئ مککەدە ایکن وە اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇلاراق أدا أتمیشتیر. رسولوللاە بنزەر شکیلدە 3 وەیا 4 کز دە عومرە یاپمئشتئر.
5- نجی اؤرنک:اۇروچ
اۇروجون فارضییتینی بیلدیرن باقارا سورەسینین 183-نجۆ آیتی هیجرتتن بیر بوچوق یئل سۇنرا (شاعبان آیئنئن سۇنوندا) نازیل اۇلموشتور. یاعنی رسولوللاها ریسالتین تبلیغ أدیلمەسیندن یاقلاشئق 15 یئل سۇنرا. 15 یئل اۇروچ توتمایان بیر آللاهئن رسولۆ دۆشۆنۆلەبیلیر می؟ رسولوللاە وە مۆسلۆمانلار، “باقارا؛ 183” آیتی نازیل اۇلمادان اؤنجە دە اۇروچ توتموشلاردئر. چۆنکی اۇروچ حض. آدمدن بری فارض اۇلان بیر عیبادتتیر. نیتەکیم “باقارا؛ ” آیتیندە؛ 183″اۇروچ، سیزدن اؤنجەکیلرە فارض قئلئندئغئ گیبی، سیزە دە فارض قئلئندئ” بویرولور. ألمالئلئ حامدی یازئر، بو آیتی شؤیلە یۇروملار: “سیزدن اؤنجەکیلرە فارض قئلئندئغئ گیبی، اۇروچ سیزە دە فارض قئلئندئ… بوندان دۇلایئ اۇروچ مشاققاتینین سادەجە سیزە یۆکلندیگینی ظاننەدیپ دە غۇجونمایئن. اۇروچ، اؤتەدن بری تاطبیق أدیلەگلن ایلاهی بیر قانوندور. بونا، اینسانلئغئن تربیە وە دۆزن باقئمئندان بۆیۆک بیر ایحتیاجئ وە تاطبیقیندە حسابسئز منفاعاتی واردئر.”
دەمک کی رسولوللاە، قورئان ایلە فارض قئلئنمادان اؤنجە، اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇلاراق اۇروچ توتموشتور. “باقارا؛ 183” آیتی ایلە دە اۇروجون فارضییتی تەیید أدیلمیش وە قایئد آلتئنا آلئنمئشتئر.
6- نجئ اؤرنک: زکات
بنزەر شکیلدە زکات دا ایلگیلی آیتلر نازیل اۇلمادان اؤنجە رسولوللاهئن تاطبیقاتئندا وار اۇلان بیر عیبادتتی. زکاتئن فارضییتی قورئان ایلە هیجری 2-نجی یئلدا بیلدیریلمیشتیر. آما زکات اؤنجەکی شریعاتلاردا دائیما وار اۇلاگلن بیر عیبادت اۇلموشتور.
وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِنْدَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا ﴿۵۵﴾ (سورة مریم)
(ایسماعیل) حالقئنا ناماز وە زکاتئ أمرەدردی؛ راببی نزدیندە دە حۇشنودلوق قازانمئش بیر کیمسە ایدی. (مریەم سورەسی؛ 55)
وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لَا تَعْبُدُونَ إِلَّا اللَّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلَّا قَلِيلًا مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُونَ ﴿۸۳﴾ (سورة البقرة)
واقتییلە بیز، ایسرائیل اۇغوللارئندان؛ “یالنئزجا آللاها قوللوق أدەجکسینیز، آنا-بابایا، یاقئن آقرابایا، یتیملرە، یۇقسوللارا اییلیک أدەجکسینیز” دییە سؤز آلمئش وە؛ “اینسانلارا گۆزل سؤز سؤیلەیین، نامازئ قئلئن، زکاتئ ورین!” دییە دە أمرەتمیشتیک. سۇنوندا آزئنئز مۆستثنا، یۆز چەویرەرک دؤنۆپ گیتتینیز.” (باقارا سورەسی؛ 83)
وَجَعَلَنِي مُبَارَكًا أَيْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِي بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَيًّا ﴿۳۱﴾ (سورة مریم)
(عیسا:) “نەرەدە اۇلورسام اۇلایئم، اۇ بنی مۆبارک قئلدئ؛ یاشادئغئم سۆرەجە بانا نامازئ وە زکاتئ أمرەتتی.” (مریەم سورەسی؛ 31)
دەمک کی رسولوللاە، ایلگیلی قورئان آیتلری نازیل اۇلمادان اؤنجە ایسماعیل (ع) وە عیسایا (ع) واحیەدیلنلری کندیسینە دە واحیەدیلمیش قابول أدەرک زکاتئ أمرەتمیشتیر. بؤیلەجە کندیسینە “اؤنجەکی رسوللرین یۇلونا تابیع اۇل!” بویروغونا اویاراق اؤنجەکی شریعاتا تابیع اۇلموشتور.
7- نجی اؤرنک: قوربان
کذا قوربان دا حض. آدمدن بری وار اۇلان بیر عیبادتتیر. بو نیدنلە رسولوللاە، قوربان ایلە ایلگیلی آیتلر نازیل اۇلمادان (حاتتا ریسالتتن اؤنجە) قوربان کسمیشتیر. زیرا قوربان عیبادتی مککەدە ذاتن یایغئن اۇلاراق بیلینن وە یاپئلان بیر عیبادتتی. حاتتا مککە مۆشریکلری داحی قوربان کسردی. بو نیدنلەدیر کی، قوربان ایلە ایلگیلی ایلک نازیل اۇلان قورئان آیتی؛ “قوربان کسین!” شکلیندە دگیل، “کستیگینیز قوربانئ آللاە ایچین کسین!” شکلیندەدیر.
8- نجی اؤرنک: ناماز رۆکۆنلری
رسولوللاە طئبقئ اؤنجەکی اؤرنکلردە اۇلدوغو گیبی ایلک نامازلارئنئ دا هنۆز ناماز ایلە ایلگیلی آیتلر نازیل اۇلمادان اؤنجە قئلمایا باشلامئشتئر. پکی نەیە دایاناراق ناماز قئلمایا باشلامئش وە نامازئن رۆکۆنلرینی (قئلئنما بیچیمینی) ناسئل اؤگرنمیشتیر؟
