گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان آیتلری، بو آیتلر اۆزەریندە دۆشۆننلر ایچین آیرئنتئلئ بیچیمدە آچئقلانمئشتئر. دۆشۆنمەینلر بو آچئقلامالارئ گؤرەمز. اۇ حالدە قورئان، بۆتۆن عاقلی وە فیکری یتەنکلرینی دەورەیە سۇقانلار ایچین آچئقلانمئش بیر کیتابتئر؛ عاقئلسئزلار ایچین دگیل، فیکیرسیزلر ایچین دگیل. قورئانئن آچئقلانمئش بیر کیتاب اۇلمادئغئنئ ایددیعا أدنلر، عاقئل وە فیکیرلرینی حارەکتە گچیرمەین (عاقئلسئز وە فیکیرسیز) کیمسەلردیر.
قورئان، آیتلر اۆزەریندە دۆشۆنمەینلرین قورئانئ آنلایامایاجاغئنئ وە حاتتا بؤیلە داورانانلارئن قالبلرینین کیلیدلی اۇلدوغونو بیلدیریر. آیتلر اۆزەریندە دۆشۆنمەینلر کندی قالبلرینە بیذذات کندیلری کیلید وورموش دەمکتیر. یوقارئداکی آیتلری هم تەیید أدن هم دە بو بؤلۆمۆ اؤزتلەین بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ وَمَا يَعْقِلُهَا إِلَّا الْعَالِمُونَ ﴿۴۳﴾ (سورة العنکبوت)
بیز (تۆم) بو میثاللری اینسانلارا وریۇروز (آما) بیلنلردن باشقاسئ بونلارئ عاقلەتمز. (عانکبوت سورەسی؛ 43)
بو آیت، موحتشم بیر سمانتیک اؤرگۆ ایلە شونو سؤیلەر.
آللاە آیتلرینی آچئقلاماق ایچین هر تۆرلۆ میثالی اینسانلار ایچین ورمیشتیر.
آما اینسانلار بو میثاللری عاقلەتمزلر.
بو میثاللری آنجاق عالیملر (بیلنلر) عاقلەدر.
2-10. آیتلرە /قورئانا بۆتۆنجۆل باقماق
قورئانئن دۇغرو آنلاشئلابیلمەسی ایچین مۆستاقیل اۇلاراق گرکلی اۇلان بو ایلکە عاینئ زاماندا دیگر ایلکەلرین دە ایلیشکیلی بولوندوغو (اویغولاما آلانئ اۇلدوغو) بیر ایلکەدیر. زیرا قورئانئن دۇغرو آنلاشئلماسئ قۇنوسوندا یاپئلان أن اؤنملی ایهماللردن بیری (بلکی دە أن اؤنملیسی) بو ایلکەنین اویغولانماماسئدئر.
قورئانا بۆتۆنجۆل بیر گؤزلە باقماق وە پارجاجئ بیر یاقلاشئم سرگیلەمەمک گرکیر. بو آماچلا هم اینجەلنن قۇنو ایلە ایلگیلی تۆم آیتلرە بیردن باقئلمالئ، هم دە هر آیتین اؤنجەسی وە سۇنراسئنا (سیاق-سیباقئنا) گؤز آتئلمالئدئر. شیمدی بو ایلکەنین اویغولانماسئنئ باعضئ اؤرنکلرلە ایضاح أتمک ایستییۇروز. کیتابئن ایکینجی بؤلۆمۆندە “هواسئندان قۇنوشمایان کیمدی؟” باشلئغئ آلتئندا دگیندیگیمیز؛ “اۇ هواسئندان قۇنوشماز، اۇنون قۇنوشتوغو آنجاق واحیدیر،” آیتی وە “نبی-رسولۆن قانون قۇیما یتکیسی یۇقتور” باشلئغئ آلتئندا دگیندیگیمیز؛ “رسول سیزە نەیی وردییسە اۇنو آلئن، سیزی نیدن نهیەتتی ایسە اۇندان ساقئنئن،” آیتی ایچین یاپتئغئمئز ایضاحلار، بو قۇنودا وریلمیش ایکی اؤرنک قابول أدیلەبیلیر. آنجاق اۆچۆنجۆ بیر اؤرنگی دە مۆستاقیلن بو بؤلۆمدە (“ایسرا؛ 79” آیتینین سیاق وە سیباقئنا باقئلاراق) ورمک ایستییۇروز:
وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا ﴿۷۹﴾ (سورة الإسراء)
گجەنین بیر قئسمئندا دا سادەجە سانا ماحصوص بیر نافیلە اۇلماق اۆزەرە اویقودان قالق، قورئان ایلە تهججۆد نامازئ قئل، راببینین سنی بیر ماقامئ ماحمودا (شفاعات ماقامئنا) گؤندرمەسی کسیندیر. (ایسرا سورەسی؛ 79)
بو آیتتە گچن “ماقامئ ماحمود” ایفادەسی گنللیکلە شفاعات ماقامئ اۇلاراق آنلاشئلمئش وە نەرەدەیسە تۆم تفسیرلردە یوقارئداکی گیبی مئال وریلمیشتیر. لاکین بو آیتین اؤنۆنە وە آرقاسئنا باقماق ایچین بؤلۆمۆن تۆمۆنۆ اۇقودوغوموز زامان قارشئمئزا چئقان متین (یینە عاینئ تفسیردن) شؤیلەدیر (بؤلۆمۆ بیر بۆتۆن اۇلاراق اۇقویالئم وە قۇنونون /باغلامئن نە اۇلدوغونو آنلامایا چالئشالئم):
(أی موحاممد!) آز قالسئن سنی بیلە، سانا واحیەتتیگیمیزدن باشقاسئنئ بیزە قارشئ ایفتیرا أدەسین دییە، فیتنەیە دۆشۆرەجکلردی وە اۇ یاقدیردە سنی دۇست أدینەجکلردی. أگر بیز سانا ثبات ورمەمیش اۇلسایدئق، نەرەدەیسە سن اۇنلارا بیرآزئجئق مەیلەدەجکتین. اۇ تاقدیردە موحاققاق حایاتئن دا، اؤلۆمۆن دە عاذابئنئ سانا قات قات تاتتئردئق. سۇنرا بیزە قارشئ کندین ایچین هیچبیر یاردئمجئ بولامازدئن. (أی موحاممد!) یاقئندا سنی یوردوندان چئقارماق ایچین، موحاققاق کی راحاتسئز أدەجکلر وە اۇ تاقدیردە اۇنلار دا سنین آردئندان پک آز قالاجاقلاردئر. بو، سندن اؤنجە گؤندردیگیمیز بۆتۆن پەیغامبرلریمیز حاققئنداکی سۆننتیمیزدیر. بیزیم سۆننتیمیزدە هرحانگی بیر دگیشمە گؤرەمزسین. گۆنشین باتئیا قایماسئندان، گجەنین قارانلئغئنا قادار (بلیرلی واقیتلردە) گرگی اۆزەرە نامازئ قئل، بیر دە صاباح نامازئنئ قئل. چۆنکی صاباح نامازئندا، گجە وە گۆندۆز ملکلری حاضئر بولونور. گجەنین بیر قئسمئندا دا سادەجە سانا ماحصوص بیر نافیلە اۇلماق اۆزەرە اویقودان قالق، قورئان ایلە تهججۆد نامازئ قئل، راببینین سنی بیر ماقامئ ماحمودا (شفاعات ماقامئنا) گؤندرمەسی کسیندیر. (أی موحاممد!) دە کی: “راببیم! بنی، تاقدیر أتتیگین یرە گؤنۆل راحاتلئغئ وە حوضور ایچیندە قۇی وە چئقاجاغئم یردن دە دۆرۆستلۆکلە وە سلامتلە چئقمامئ ساغلا. بانا قاتئندان یاردئم أدیجی بیر قووت ور!” (ایسرا؛ 73-80)
بو بؤلۆمدە (نبییە حیطابن) ذیکرەدیلنلری ماددەلر حالینە گتیرەلیم:
- (أی موحاممد!) مۆشریکلرین باسقئلارئ نیدنییلە نەرەدەیسە سن بیلە جیددی بیر حاطا یاپاجاق وە آز قالسئن واحیە یالان قاتاجاقتئن.
- أگر بؤیلە یاپسایدئن، مۆشریکلر سانا دۇست اۇلاجاقتئ. آما آللاهئن غاضابئنئ قازاناجاقتئن. آللاە ثبات ورمەمیش اۇلسایدئ نەرەدەیسە بو حاطایئ ایشلەیەجکتین. اۇ زامان دۆنیادا دا اؤلۆمدە دە عاذابئن قات قات آرتاردئ.
- فاقاط (بیل کی) مۆشریکلر راحات دورمایاجاق. باسقئلارئنئ آرتئراجاقلار وە یاقئندا سنی یوردوندان (مککەدن) چئقاراجاقلار. زیرا بو تۆم پەیغامبرلرین باشئنا گلن بیر سۆننتوللاەتئر. سن بونو دگیشتیرەمزسین.
- لاکین سنی چئقاردئقتان سۇنرا مۆشریکلر دە مککەدە فاضلا قالامایاجاقلار (ێاعنی مککە فتحەدیلەجک).
- سن گۆنۆن موحتلیف واقیتلریندە ناماز قئل. بیر دە گجە نامازئنئ قئل. بؤیلەجە راببین سنی “ماقامئ ماحمودا” اولاشتئراجاقتئر.
- وە شؤیلە دوعا أت: “راببیم! بنی تاقدیر أتتیگین یرە گؤنۆل راحاتلئغئ وە حوضور ایچیندە قۇی وە چئقاجاغئم یردن دە دۆرۆستلۆکلە وە سلامتلە چئقمامئ ساغلا. بانا قاتئندان یاردئم أدیجی بیر قووت ور!”
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو بؤلۆم، نبینین مککەدن مدینەیە هیجرتی اؤنجەسیندەکی تابلۇیو (آتمۇسفری) وە هیجرتتن سۇنراکی گلەجگی آنلاتیۇر. آیتتە گچن “ماقامئ ماحمود” ایفادەسی؛ “اؤوۆلمۆش یر /مکان” آنلامئنا گلیر. مدینە، قورئاندا ایسیم وریلمەدن آما هیجرت أدنلرین یرلشەجگی یر اۇلاراق اؤوۆلمۆش اۇلان بیر مکاندئر. شؤیلە کی:
وَالَّذِينَ هَاجَرُوا فِي اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا ظُلِمُوا لَنُبَوِّئَنَّهُمْ فِي الدُّنْيَا حَسَنَةً وَلَأَجْرُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ ﴿۴۱﴾ (سورة النحل)
ظولمە اوغرادئقتان سۇنرا آللاە یۇلوندا هیجرت أدنلری بو دۆنیادا موطلاقا گۆزل بیر یرە یرلشتیرەجگیز. آحیرتتەکی مۆکافاتلارئ ایسە داحا بۆیۆکتۆر. أگر بیلیرلرسە. (ناحل سورەسی؛ 41)
بو آیتتە ذیکرەدیلنلر ظولمە اوغرادئقتان سۇنرا رسولوللاە ایلە بیرلیکتە آللاە یۇلوندا هیجرت أدنلردیر. بونلارئن هیجرت أدەرک مدینەیە یرلشتیگی ایسە ماعلومدور. دۇلایئسئیلا بو آیتتەکی “گۆزل بیر یر” ایفادەسی “مدینەیی” قاصدەدیۇر اۇلمالئدئر. دەمک کی مدینە قورئاندا “اؤوۆلمۆش بیر مکاندئر”.
اۇ حالدە ایسرا سورەسینین 79-نجو آیتیندەکی “ماقامئ ماحمود” ایفادەسی مدینەیی قاصدەدیۇر اۇلماسئن؟ شیمدی بو بیلگیلر ائشئغئندا (وە باعضئ مۆداحالەلرلە) بؤلۆمە تکرار باقالئم:
وَإِنْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَكَ عَنِ الَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ لِتَفْتَرِيَ عَلَيْنَا غَيْرَهُ وَإِذًا لَاتَّخَذُوكَ خَلِيلًا ﴿۷۳﴾ وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا ﴿۷۴﴾ إِذًا لَأَذَقْنَاكَ ضِعْفَ الْحَيَاةِ وَضِعْفَ الْمَمَاتِ ثُمَّ لَا تَجِدُ لَكَ عَلَيْنَا نَصِيرًا ﴿۷۵﴾ وَإِنْ كَادُوا لَيَسْتَفِزُّونَكَ مِنَ الْأَرْضِ لِيُخْرِجُوكَ مِنْهَا وَإِذًا لَا يَلْبَثُونَ خِلَافَكَ إِلَّا قَلِيلًا ﴿۷۶﴾ سُنَّةَ مَنْ قَدْ أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنْ رُسُلِنَا وَلَا تَجِدُ لِسُنَّتِنَا تَحْوِيلًا ﴿۷۷﴾ أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا ﴿۷۸﴾ وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا ﴿۷۹﴾ وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا ﴿۸۰﴾ (سورة الإسراء)
(أی موحاممد!) مۆشریکلر، نەرەدەیسە سنی بیلە سانا واحیەتتیگیمیزدن باشقا بیر شەیی یالان یرە بیزە ایسناد أتمەن ایچین ساپتئراجاقلار وە آنجاق اۇ زامان سنی دۇست قابول أدەجکلردی. أگر بیز، سنی ثباتکار قئلماسایدئق، گرچکتن نەرەدەیسە اۇنلارا بیرآزئجئق مەیلەدەجکتین. اۇ زامان، هیچ شۆبهەسیز سانا حایاتئن وە اؤلۆمۆن سئقئنتئلارئنئ قات قات تاتتئردئق؛ سۇنرا بیزە قارشئ کندین ایچین بیر یاردئمجئ دا بولامازدئن. (أی موحاممد!) یاقئندا سنی یوردوندان (مککەدن) چئقارماق ایچین داحا دا راحاتسئز أدەجکلر (وە سنی یوردوندان چئقاراجاقلار). آما سنین آردئندان اۇنلار دا پک آز بیر سۆرە اۇرادا قالابیلەجکلر (مککە فتحۇلوناجاق). بو سندن اؤنجە گؤندردیگیمیز رسوللریمیز ایچین دە گچرلی اۇلان بیر سۆننتیمیزدیر (قانون). بیزیم سۆننتیمیزدە هیچبیر دگیشیکلیک بولامازسئن. (اۇ حالدە سن اۇنلارلا مۆجادلە أدەبیلمەن ایچین) گۆندۆزۆن گۆنش دؤنۆپ گجەنین قارانلئغئ باستئرئنجایا قادار (بللی واقیتلردە) ناماز قئل؛ بیر دە فجرین یۇغونلاشماسئندا (صاباح نامازئنئ). چۆنکی فجرین یۇغونلاشماسئ گؤزلە مۆشاهدە أدیلیر. (آیرئجا) گجەنین بیر قئسمئندا سانا ماحصوص بیر نافیلە اۇلاراق تهججۆد أت /ناماز قئل! (بؤیلەجە) راببینین سنی، اؤوۆلمۆش بیر مکانا (گۆزل بیر یرە، مدینەیە) اولاشتئراجاغئنئ اومابیلیرسین. وە شؤیلە دوعا أت: “راببیم! گیرەجگیم یرە (مدینەیە) دۆرۆستلۆکلە گیرمەمی ساغلا، چئقاجاغئم یردن دە (مککەدن) دۆرۆستلۆکلە چئقمامئ ساغلا. بانا طارافئندان، حاققئیلا یاردئم أدیجی بیر قووت ور!” (ایسرا سورەسی؛ 73-80)
بو مئالی وریرکن؛ 1) بؤلۆمۆن تۆمۆنۆ اۇقوماق، 2) بؤلۆمدە گچن باعضئ ایفادەلری دیگر آیتلر ائشئغئندا آنلاماق وە نیهایتیندە 3) قورئانا بۆتۆنجۆل باقماق دئشئندا یاپتئغئمئز بیر شەی اۇلمامئشتئر. زیرا بیز “ماقامئ ماحمود” ایفادەسینە ینی بیر مئال ورمیش دگیلیز. بو ایفادەنین “اؤوۆلمۆش ماقام /مکان” آنلامئنا گلدیگی، همن هر تفسیردە بلیرتیلمکتەدیر. آما یینە عاینئ تفسیرلردە نە حیکمتسە بونون “رسولوللاها وریلەجک شفاعات ماقامئ” اۇلدوغو دا ایفادە أدیلیر.
رسولوللاهئن اؤوۆلمۆش بیر ماقاما گتیریلەجگی وەیا گتیریلدیگی ألبتتە کی بو آیتتە گچن “ماقامئ ماحمود” ایفادەسینە دایاناراق دا سؤیلنەبیلیر. زیرا قورئان ذاتن هر نبی-رسولدن اؤوگۆ ایلە باحثەدر. بو دوروم طابیعی کی رسولوللاە ایچین دە گچرلیدیر. لاکین بیز سالت بیر آیتتەکی “ماقامئ ماحمود” ایفادەسینە اۇداقلاناراق بونون شفاعات ماقامئ اۇلدوغونو سؤیلەمەنین، قورئانا دایاناراق دگیل، ریوایتلرە دایاناراق یاپئلدئغئنئ وە جیددی بیر دلیلە دایانمادئغئنئ، آیتین اؤنۆنە وە آرقاسئنا باقتئغئمئزدا ایسە بونون فارقلئ آنلاملارا دا گلەبیلەجگینی گؤسترمەیە چالئشتئق. بو آماچلا هم مذکور آیتین اؤنجەسینە وە سۇنراسئنا باقتئق هم دە دیگر باعضئ قورئان آیتلرینی دیققاتە آلدئق. دیققاتە آلدئغئمئز بیر دیگر آیت دە شؤیلەدیر:
لَيْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائِمَةٌ يَتْلُونَ آيَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّيْلِ وَهُمْ يَسْجُدُونَ ﴿۱۱۳﴾ (سورة آل عمران)
اۇنلارئن (کیتاب أهلینین) حپسی بیر دگیلدیر. کیتاب أهلیندن اؤیلە بیر تۇپلولوق واردئر کی، گجە واقتیندە آیاقتا دوروپ آللاهئن آیتلرینی اۇقویاراق سجدەیە قاپانئرلار. (آلی عیمران سورەسی؛ 113)
