بورادا بیر پرۇبلم یۇق مو؟ تاحتا وە تاشلاردان یاپئلمئش جانسئز پوتلار اینسانلارلا بیرلیکتە نیچین دیریلتیلسینلر کی؟ قورئاندا بو پوتلارئن دیریلتیلیپ قۇنوشتورولاجاغئنا دائیر هرحانگی بیر آیت وار مئ؟
حالبوکی قوراللارا اویولاراق تۆم “مَن” کلیمەسینە “کیم” وەیا “کیمسە” آنلامئ وریلسەیدی آیتین مئالی شؤیلە اۇلوردو (کی آیتین دۇغرو مئالی بؤیلەدیر):
وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ ﴿۵﴾ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ ﴿۶﴾ (سورة الأحقاف)
آللاهئن یاقئنئندان قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک کیمسەلری یاردئما چاغئراندان داحا ساپئق کیمدیر؟ اۇیسا کی بونلار اۇنلارئن چاغرئسئنئن فارقئندا دگیللردیر. اینسانلار حاشرۇلوندوغو زامان بونلار اۇنلارا دۆشمان کسیلیر وە قوللوغونو اینکار أدرلر. (آحقاف سورەسی؛ 5-6)
دەمک کی هم دوعا أدن (یاعنی تاپان) کیمسە، هم دە دوعا أدیلن (یاعنی تاپئلان) کیمسە؛ “اینسانمئش”. اۇ حالدە بونلارئن قئیامت گۆنۆ قارشئ قارشئیا گلیپ حسابلاشمالارئ مۆمکۆندۆر. آما تاش وە تاحتالاردان اۇلوشان پوتلارلا حسابلاشئلاماز.
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قوراللارا ریعایت أدیلەرک وریلن مئالدە هرحانگی بیر چلیشکی قالمامئشتئر. دەمک کی عارابچا بیلمک قورئانئ آنلاماق ایچین گرکلیدیر، آما یترلی دگیلدیر. بیلینن عارابچا قوراللارئنئن قوللانئلماسئ دا گرکیر. زیرا بو قوراللار قورئانئ آنلامایا یؤنەلیک عیلاوە ایمکانلار سونار.
قورئانئ آنلامانئن شارطلارئ (ایچیندن شارطلارئ)
2-1. قورئانئ اؤن یارغئسئز اۇقوماق
قورئان، اؤن یارغئسئز بیچیمدە اۇقونمالئدئر. بونون ایچین دە هر تۆرلۆ شەیطانی وسوسەلردن وە حورافەلردن آرئناراق قورئان اۇقومایا باشلامالئدئر:
فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ ﴿۹۸﴾ (سورة النحل)
قورئان اۇقودوغون زامان، اؤنجە اۇ قۇوولموش شەیطاندان آللاها سئغئن. (ناحل سورەسی؛ 98)
بیز مۆمینلر، قورئان اۇقومایا باشلارکن بو آیتە اویاراق؛ “أعُوذُ بِاللەِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ = قۇوولموش شەیطاندان آللاها سئغئنئرئم” دەریز. لاکین سؤیلەدیگیمیز بو لافظئن ایچینی دۇلدورمالئ وە بەینیمیزی ایشغال أدن تۆم وسوسە وە حورافەلردن قورتولمالئیئز. گۆنجل بیر ایفادە وە بیلگیسایار دیلی ایلە سؤیلەرسک؛ “بەینیمیزی ریستلەملی، اۇنو قاپاتئپ ایچیندەکی ویرۆسلری آیئقلادئقتان سۇنرا ینیدن آچمالئ، حاتتا اۇلمویۇرسا بەینیمیزە فۇرمات آتمالئیئز.” برراق بیر بەیینلە وە اؤن یارغئسئز بیچیمدە (باشقا بیر کیتابئن أتکیسی آلتئندا اۇلمادان، اۆممی اۇلاراق) قورئان اۇقومالئیئز. اۇقودوغوموز آیتین بویوردوغو ایلە قافامئزداکی بیلگی اوشمویۇرسا، آیتی دگیل، قافامئزداکی بیلگییی چؤپە آتمالئیئز. عاکسی حالدە قورئانئ ناسئل آنلایابیلیریز کی؟ حاتتا اۇنا ناسئل ایمان أتمیش اۇلابیلیریز کی؟
2-2. قورئانئ آنلاماق ایچین اۇقوماق
بیر کیتابئ آنلامانئن ألبتتە کی تمل شارطلارئندان بیری اؤنجەلیکلە اۇنو اۇقوماقتئر:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ﴿۱﴾ (سورة العلق)
اۇقو! یاراتان راببینین آدئیلا (اۇقو!). (عالاق سورەسی؛ 1)
أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا ﴿۴﴾ (سورة المزمل)
یا دا بونو بیرآز چۇغالت وە قورئانئ تانە تانە اۇقو! (مۆززممیل سورەسی؛ 4)
“ترتیل”؛ “کلیمەلری آغئزدان دۇغرو وە دۆزگۆن شکیلدە چئقاراراق تلاففوظ أتمک، کلامئ یرلی یریندە، گۆزل وە اویغون بیر نیظامئ لاطیف اۆزەرە تلفیف وە ترتیب أیلەمک”، “قئرائات أتمک” ایسە؛ “ترتیل أثناسئندا حارفلری وە کلیمەلری بیربیرینە أکلەمک، قاتماق” آنلامئنا گلیر. اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین اۇنو ترتیل اۆزەرە وە یاواش یاواش اۇقوماق گرکیر:
وَقُرْآنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلَى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْزِيلًا ﴿۱۰۶﴾ (سورة الإسراء)
بیز اۇنو قورئان حالیندە (کۆمە کۆمە) آیئردئق کی اینسانلارا آرالئقلارلا اۇقویوپ اؤگرتەسین. اۇنو قئسئم قئسئم ایندیردیک. (ایسرا سورەسی؛ 106)
2-3. قورئانئ آچئقلامایا دگیل، آنلامایا چالئشماق
قورئانئن أن اؤنملی مانیفستۇلارئندان بیری نیتەلیگیندەکی شو آیتی تکرار حاطئرلایالئم:
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿۱﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿۲﴾ (سورة هود)
ألیف-لام-را! بو اؤیلە بیر کیتابتئر کی، آیتلری موحکم قئلئنمئش، سۇنرا دا هر شەیدن حابردار وە حیکمت صاحیبی اۇلان (آللاە) طارافئندان آیتلری آیرئنتئلئ /تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلانمئشتئر. (کی) آللاەتان باشقاسئنا قوللوق أتمەیەسینیز (دییە). بن (ایسە) اۇنون طارافئندان سیزە گؤندریلمیش بیر مۆژدەجی وە اویارئجئیئم. (هود سورەسی؛ 1-2)
داحا اؤنجە اینجەلەدیگیمیز بو آیتتەکی بویروقلار، قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی ایلکەلریندن بیریدیر. حاتتا بلکی دە أن اؤنملیسیدیر. بو آیتە گؤرە قورئان، هیچبیر اینسان طارافئندان آچئقلاناماز. آنجاق آللاهئن آیتلرینی آچئقلاماق اۆزەرە یاپتئغئ تافصیلاتا باقاراق آنلاشئلابیلیر. قورئانئ آنلامانئن ایلک تمل ایلکەسی، ایشتە بو قورئانی ایلکەدیر. بنزەر نیتەلیکلی دیگر آیتلر شؤیلەدیر:
لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَى وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۱۱۱﴾ (سورة یوسف)
آند اۇلسون، اۇنلارئن قئصصالارئندا تمیز عاقئل صاحیبلری ایچین عیبرتلر واردئر. (بو قورئان) دۆزۆپ اویدورولاجاق بیر سؤز دگیلدیر، آنجاق کندیندن اؤنجەکیلرین دۇغرولایئجئسئ، ایمان أدن بیر تۇپلولوق ایچین هر شەیین تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلاماسئ، هیدایت وە راحمتتیر. (یوسوف سورەسی؛ 111)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان، آچئقلانمایا ایحتیاجئ اۇلان بیر کیتاب دگیل، عاکسینە کندیسی هر شەیی آچئقلایان بیر کیتابتئر. هم هر شەیی ایچرمکتە هم دە ایچردیگی هر شەی آیرئنتئلئ بیچیمدە تافصیل أدیلمکتەدیر.
2-4. کلیمەلرە قورئانئن یۆکلەدیگی آنلامئ ورمک
قورئان، کلیمە وە قاوراملارئن ایچینی بیذذات کندیسی دۇلدوران بیر کیتابتئر. بو نیدنلە آیتلردەکی کلیمەلر اؤنجەلیکلە قورئانئن یۆکلەدیگی آنلاملار باغلامئندا آنلاشئلمالئدئر. قورئان بیر کلیمەیە فارقلئ آیتلردە فارقلئ آنلاملارئ یۆکلەدیگی گیبی، باعضئ حاللردە بیر کلیمەنین لۆغات آنلامئنئن تام ترسی بیر آنلامئ بیلە یۆکلەیەبیلیر. بو دوروما دیققات أدیلملیدیر. بو قۇنویا بیر اؤرنک ایلە ایضاح أتمەیە چالئشالئم:
مثەلا “جاهیل (ج-ه-ل)” کلیمەسینین لۆغاتتەکی تمل آنلامئ؛ “نفسین، عاقلئن بیلگیدن یۇقسون اۇلماسئدئر”. آما قورئانئن بو کلیمەلرە یۆکلەدیگی آنلام شو آیتلردە فارقلئدئر:
وَإِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكَ إِعْرَاضُهُمْ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تَبْتَغِيَ نَفَقًا فِي الْأَرْضِ أَوْ سُلَّمًا فِي السَّمَاءِ فَتَأْتِيَهُمْ بِآيَةٍ وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَمَعَهُمْ عَلَى الْهُدَى فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴿۳۵﴾ (سورة الأنعام)
(أی نبی!) أگر اۇنلارئن یۆز چەویرمەسی سانا آغئر گلدی ایسە، یاپابیلیرسن یرین ایچینە اینەبیلەجگین بیر تۆنل یا دا گؤگە چئقابیلەجگین بیر مردیون آرا کی، اۇنلارا بیر موعجیزە گتیرەسین! آللاە دیلەسەیدی، ألبتتە اۇنلارئ هیدایت اۆزەریندە تۇپلایئپ بیرلشتیریردی، اۇ حالدە ساقئن جاهیللردن اۇلما! (أنعام سورەسی؛ 35)
قورئانئن “جاهیل” کلیمەسینە بو آیتتە یۆکلەدیگی آنلام “ألدە أدیلمەسی دۇغال اۇلاراق ایمکانسئز اۇلان شەیلری ایستەمک وە صابئر گرکتیرن شەیلردە صابئرسئزلانماق” شکلیندەدیر.
قَالَ رَبِّ السِّجْنُ أَحَبُّ إِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَنِي إِلَيْهِ وَإِلَّا تَصْرِفْ عَنِّي كَيْدَهُنَّ أَصْبُ إِلَيْهِنَّ وَأَكُنْ مِنَ الْجَاهِلِينَ ﴿۳۳﴾ (سورة یوسف)
(یوسوف:) “راببیم! بانا زیندان، بو قادئنلارئن بندن ایستەدیکلریندن داحا اییدیر. أگر اۇنلارئن حیلەلرینی بندن چەویرمزسن، اۇنلارا مەیلەدر وە جاهیللردن اۇلوروم،” دەدی. (یوسوف سورەسی؛ 33)
قورئانئن جاهیل کلیمەسینە بو آیتتە یۆکلەدیگی آنلام ایسە “بیلگیدن یۇقسون اۇلماق” دگیل، تام ترسینە بیلەرک بیر گۆناهئ ایشلەمک؛ “نفسینین آرزولارئنا قۇلایلئقلا تابیع اۇلماق وە دۇغرویو بیلدیگی حالدە یانلئشئ ایشلەمک” شکلیندەدیر. گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئانئن “جاهیل” کلیمەسینە یۆکلەدیگی آنلاملار، فارقلئ وە حاتتا لۆغات آنلامئنئن تام ترسی بیلە اۇلابیلمکتەدیر. بونا بنزەر اؤرنکلری چۇغالتماق مۆمکۆندۆر.
2-5. آیتلری دیگر لافظی آیتلر ائشئغئندا آنلاماق
قورئان آیتلرینین بیذذات آللاە طارافئندان تافصیل أدیلمیش اۇلدوغونو “هود؛ 1-3” آیتلری ایلە اؤنجەکی بؤلۆملردە ایضاح أتمیشتیک. بنزەر بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
وَمَا كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۳۷﴾ (سورة یونس)
بو قورئان، آللاەتان باشقاسئ طارافئندان اویدورولاماز، لاکین کندیندن اؤنجەکیلری تاصدیق وە کیتابئ تافصیل أدر (آیرئنتئلئ بیچیمدە آچئقلار). اۇندا شۆبهە أدیلەجک هیچبیر شەی یۇقتور. عالملرین راببی طارافئندان ایندیریلمیشتیر. (یونوس سورەسی؛ 37)
بو آیتتە گچن “کیتابئ تافصیل أدر” ایفادەسیندەکی کیتابئن نە اۇلدوغو مۆفسسیرلر طارافئندان تارتئشئلمئش وە “قورئاندان اؤنجەکی ایلاهی کیتابلار”، “قورئان ایچیندەکی حۆکۆملر” وەیا تۆم ایلاهی کیتابلارئن آنا قایناغئ اۇلاراق “لەوحی ماحفوظ” اۇلدوغو سؤیلنمیشتیر. “یوسوف؛ 111” وە “یونوس؛ 37” آیتلری، بیرلیکتە دۆشۆنۆلدۆگۆندە، قورئانئن آچئقلادئغئ بو کیتابئن کندیندن اؤنجەکی کیتابلار وە /وەیا کندیسی داحیل، تۆم بو کیتابلارئن ایچیندەکی حۆکۆملر اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر. لاکین قورئانئن هر حالۆکاردا آچئقلانان دگیل، آچئقلایان (تافصیل أدن) بیر کیتاب اۇلدوغو آچئقتئر. چۆنکی “کیتابئ تافصیل أدر” بویرولماقتادئر.
