اۇ حالدە، آللاها حساب ورمکلە یۆکۆملۆ (عاقیل بالیغ اۇلان) هرکس قورئانئ آنلایابیلیر. چۆنکی قورئانئن اولاشتئغئ هرکس قورئاندان حسابا چکیلەجکتیر. بو نیدنلەدیر کی قورئانئ آنلاماق کیمسەنین تکلیندە دگیلدیر. غایرت أدن هر اینسان قورئانئ آنلایابیلیر. عاکسی حالدە ایلاهی عادالتین وارلئغئ ساوونولاماز. وە حاتتا قورئانئن تۆم اینسانلارا حیطاب أتتیگی سؤیلنەمز. قورئان، هر اینسانا حیطاب أتتیگینە گؤرە؛ اینسانلئق عالمینە منسوب اۇلان هر بیر فرد، عاقئل ساغلئغئ یریندە اۇلدوغو وە بو بؤلۆمدە ذیکرەدیلن قورئانی ایلکەلرە ریعایت أتتیگی تاقدیردە قورئانئ آنلایابیلیر.
1-4. قورئانئن أکسیک اۇلمادئغئنا اینانماق
قورئانئن “هر شەیی تافصیل أتتیگینی” بیلدیرن “یوسوف؛ 111” آیتی وە “کیتابئ تافصیل أدر” بویوران “یونوس؛ 37” آیتی داحا اؤنجە اینجەلنمیشتی. بنزەر بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
… وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ ﴿۸۹﴾ (سورة النحل)
… سانا بو کیتابئ هر شەیین بەیانئ وە دۇغرولوق رهبری وە راحمت قایناغئ وە مۆسلۆمانلارا مۆژدە اۇلسون دییە ایندیردیک. (ناحل سورەسی؛ 89)
قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی شارطلارئندان بیری قورئانئن مۆمینلر ایچین گرکلی اۇلان تۆم بیلگیلری ایحتیوا أتتیگینە ایمان أتمک وە قورئانا بونا گؤرە یاقلاشماقتئر. عاکسی حالدە ایحتیاج دویولان بیلگی قورئاندا آرانماز. آرانمادئغئ ایچین دە بولوناماز. آما قورئانئن تام اۇلدوغونا اینانماق، هنۆز واقئف اۇلاماساق بیلە بیزە گرکلی اۇلان تۆم بیلگیلرین قورئاندا وار اۇلدوغونو بیلمک دەمکتیر. اۇ حالدە ایحتیاج دویدوغوموز بو بیلگییی آرار وە بولوروز.
قورئانئن تام اۇلمادئغئنا (باعضئ بیلگیلرین قورئاندا تافصیل أدیلمەدیگینە اینانماق) نە یازئق کی، مۆسلۆمانلارئن باش بلالارئندان بیریدیر. بو یۆزدن بیزە لازئم اۇلان بیلگیلری قورئاندا آرامادئغئمئز گیبی، گؤزۆمۆزۆن ایچینە گیرن آیتلردەکی بیلگیلری دە فارق أتمییۇروز. چۆنکی بو قۇنودا قورئاندا هرحانگی بیر بیلگینین اۇلمادئغئنا ایناندئرئلمئشئزدئر. بو دوروما ناماز قۇنوسونو اؤرنک ورەبیلیریز. بیزلر، ناماز ایلە ایلگیلی بیلگیلرین (نامازئن رۆکۆنلری، واقیتلری وە اؤزللیکلە رکعات سایئلارئ ایلە ایلگیلی بیلگیلرین) قورئاندا اۇلمادئغئنا ایناندئرئلمئش اۇلدوغوموز ایچین بو بیلگیلرین قورئاندا بولونمادئغئنئ ظاننەدردیک. اۇیسا بو بیلگیلر قورئاندا واردئ. اۆستەلیک حپیمیزین أزبریندە اۇلان آیتلرین ایچیندە. آما بو بیلگیلرین قورئاندا بولونمادئغئنئ دۆشۆندۆگۆمۆز وە قورئانئ دۆشۆنمەدن اۇقودوغوموز ایچین، آیتلردەکی بیلگیلری فارق أدەمەمیشتیک. (بو قۇنو، ناماز اؤرنگی اۆزەریندن بیر سۇنراکی بؤلۆمدە دتایلئ بیچیمدە ایضاح أدیلەجکتیر.)
1-5. عارابچا بیلمک
ایلک موحاطاب اۇلدوغو تۇپلومون دیلی عارابچا اۇلدوغو ایچین قورئانئن دیلی دە دۇغال اۇلاراق عارابچادئر.
وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ أَأَعْجَمِيٌّ وَعَرَبِيٌّ … ﴿۴۴﴾ (سورة فصلت)
أگر بیز اۇنو یابانجئ دیلدن بیر قورئان یاپسایدئق دیەجکلردی کی؛ “آیتلری تافصیلاتلئ شکیلدە آچئقلانمالئ دگیل مییدی؟ عارابا یابانجئ دیلدن (کیتاب) اۇلور مو؟”… (فوصصیلت سورەسی؛ 44)
اۇ حالدە قورئانئ آنلامانئن بیر شارطئ دا ألبتتە کی عارابچا بیلمکتیر.
كِتَابٌ فُصِّلَتْ آيَاتُهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳﴾ (سورة فصلت)
(بو) کیتاب، بیلن بیر قاویم ایچین آیتلری آچئقلانمئش اۇلان عارابچا قورئاندئر. (فوصصیلت سورەسی؛ 3)
قورئانئ آنلاماق قۇنوسوندا، عارابچا قوراللارئنئن بیلینمەمەسی دگیل، چۇق ایی بیلینن قوراللارئن تفسیرجیلر طارافئندان قوللانئلماماسئ سۇرونو یاشانماقتادئر. نە حیکمتتیر بیلینمز، پک آز عارابچا أگیتیمی آلانلارئن بیلە بیلەبیلەجگی باعضئ عارابچا قوراللارئنئن مئال وە تفسیرلردە قوللانئلمادئغئ گؤرۆلمکتەدیر. بو قۇنودا سادەجە شو اؤرنک بیلە قۇنویو ایضاح أتمک ایچین یترلی اۇلاجاقتئر قاناعاتیندەییز.
بو آیتە گنلدە شؤیلە (یانلئش) مئال وریلیر:
[آللاهئ بئراقئپ دا قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک شەیلرە تاپاندان داحا ساپئق کیم اۇلابیلیر؟ (اۇیسا) اۇنلار، بونلارئن تاپماسئندان حابرسیزدیرلر. اینسانلار بیر آرایا تۇپلاندئغئ زامان (مۆشریکلر) اۇنلارا (تاپئندئغئنا) دۆشمان کسیلیرلر وە اۇنلارا قوللوق أتتیگینی اینکار أدرلر.] (آحقاف سورەسی؛ 5-6)
یوقارئداکی مئالدە چۇق جیددی حاطالار مەوجودتور. چۆنکی عارابچا قوراللارئنا اویولمامئشتئر. لاکین یاپئلان بو حاطا گرکلی اۇلان عارابچا گرامرین بیلینمەمەسیندن دگیل، بیلینن قوراللارئن قوللانئلماماسئندان قایناقلانمئشتئر. چۆنکی ایمام حاطیب لیسەلرینین اۇرتا قئسئملارئندا اۇقوتولان بو گرامر بیلگیسینین، مئال ورنلرجە بیلینمەمەسی مۆمکۆن دگیلدیر. شؤیلە کی؛
عارابچادا “مَن” کلیمەسی عاقئللئ وارلئقلار ایچین قوللانئلئر وە “کیمسە” وەیا “کیمسەلر” آنلامئنا گلیر. “مَن آمَنَ = ایمان أدن کیمسە”، “مَن شَاءَ = دیلەین کیمسە”، “مَن کَذَبَ = یالانلایان کیمسە” ایفادەلریندە اۇلدوغو گیبی.
“مَا” کلیمەسی ایسە “شەی” وەیا “شەیلر” دەمکتیر. “مَا أُنزِلَ إلَیکَ = سیزە ایندیریلن شەی”، “مَا تَعبُدُون = تاپتئغئنئز شەیلر” ایفادەلریندە اۇلدوغو گیبی.
بو نیدنلە یوقارئداکی آیتتە گچن تۆم “مَن” کلیمەسینە “کیم” وەیا “کیمسە” آنلامئ وریلمەسی گرکتیرن بیرینە “کیم” یرینە “شەی” آنلامئ وریلمیشتیر. بو دا آیتین آنلامئنئ جیددی بیچیمدە دگیشتیرمیش وە تاحریف أتمیشتیر. حالبوکی قورال ایحلالی یاپئلاراق “آحقاف؛ 5” آیتینە وریلن یانلئش مئال، “آحقاف؛ 6” آیتیندە کندینی بللی أدیۇر. یوقارئدا وردیگیمیز عارابچا قورالئ بیلمەینلر داحی (آزئجئق عاقئللارئنئ قوللانسالار) بو دورومو فارق أدرلر. آما نە حیکمتسە یانلئشا دوام أدیلیۇر. شؤیلە کی:
“آحقاف؛ 5″آیتیندە “تاپئلان شەی” دییە ایفادە أدیلن جانسئز پوتلار، “آحقاف؛ 6” آیتیندە اینسانلارئن حاشرۇلوندوغو گۆن اینسانلارلا بیرلیکتە دیریلتیلیۇر وە کندیلرینە تاپان (دوعا أدن) اینسانلارا (مۆشریکلرە) قئزاراق اۇنلارا دۆشمانلئق یاپیۇر!
بورادا بیر پرۇبلم یۇق مو؟ تاحتا وە تاشلاردان یاپئلمئش جانسئز پوتلار اینسانلارلا بیرلیکتە نیچین دیریلتیلسینلر کی؟ قورئاندا بو پوتلارئن دیریلتیلیپ قۇنوشتورولاجاغئنا دائیر هرحانگی بیر آیت وار مئ؟
حالبوکی قوراللارا اویولاراق تۆم “مَن” کلیمەسینە “کیم” وەیا “کیمسە” آنلامئ وریلسەیدی آیتین مئالی شؤیلە اۇلوردو (کی آیتین دۇغرو مئالی بؤیلەدیر):
وَمَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ يَدْعُو مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لَا يَسْتَجِيبُ لَهُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَهُمْ عَنْ دُعَائِهِمْ غَافِلُونَ ﴿۵﴾ وَإِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَاءً وَكَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَافِرِينَ ﴿۶﴾ (سورة الأحقاف)
آللاهئن یاقئنئندان قئیامت گۆنۆنە قادار کندیسینە جواب ورەمەیەجک کیمسەلری یاردئما چاغئراندان داحا ساپئق کیمدیر؟ اۇیسا کی بونلار اۇنلارئن چاغرئسئنئن فارقئندا دگیللردیر. اینسانلار حاشرۇلوندوغو زامان بونلار اۇنلارا دۆشمان کسیلیر وە قوللوغونو اینکار أدرلر. (آحقاف سورەسی؛ 5-6)
دەمک کی هم دوعا أدن (یاعنی تاپان) کیمسە، هم دە دوعا أدیلن (یاعنی تاپئلان) کیمسە؛ “اینسانمئش”. اۇ حالدە بونلارئن قئیامت گۆنۆ قارشئ قارشئیا گلیپ حسابلاشمالارئ مۆمکۆندۆر. آما تاش وە تاحتالاردان اۇلوشان پوتلارلا حسابلاشئلاماز.
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قوراللارا ریعایت أدیلەرک وریلن مئالدە هرحانگی بیر چلیشکی قالمامئشتئر. دەمک کی عارابچا بیلمک قورئانئ آنلاماق ایچین گرکلیدیر، آما یترلی دگیلدیر. بیلینن عارابچا قوراللارئنئن قوللانئلماسئ دا گرکیر. زیرا بو قوراللار قورئانئ آنلامایا یؤنەلیک عیلاوە ایمکانلار سونار.
