وَيَوْمَ يَحْشُرُهُمْ جَمِيعًا ثُمَّ يَقُولُ لِلْمَلَائِكَةِ أَهَؤُلَاءِ إِيَّاكُمْ كَانُوا يَعْبُدُونَ ﴿۴۰﴾ قَالُوا سُبْحَانَكَ أَنْتَ وَلِيُّنَا مِنْ دُونِهِمْ بَلْ كَانُوا يَعْبُدُونَ الْجِنَّ أَكْثَرُهُمْ بِهِمْ مُؤْمِنُونَ ﴿۴۱﴾ (سورة سبأ)
اۇنلارئن حپسینی بیر آرایا گتیردیگی گۆن آللاە، ملکلرە دیەجک کی: “بونلار سیزە می قوللوق أدیۇرلاردئ؟” اۇنلار دا؛ “سنی تنزیە أدریز. بیزیم اۇنلارا قارشئ سئغئناجاق ولیمیز سنسین. حایئر، اۇنلار جینلرە تاپیۇرلاردئ. چۇغو اۇنلارا اینانمئشلاردئ.”دیەجکلر. (سبە سورەسی؛ 40-41)
جینلری قوتسایان، اۇنلارئ اۇلاغان اۆستۆ گۆچلرە صاحیب گؤسترن وە اۇنلارا سئغئنمایئ، اۇنلاردان مدد اوممایئ تلقین أدن هر تۆرلۆ آنلایئش ساحتەکارلئقتئر، شیرکتیر. جینلری آللاهئن قئزلارئ، اۇغوللارئ سایماق دا یینە شیرک وە کۆفۆردۆر.
یینە ملکلرە دوعا أتمک، اۇنلاردان شفاعات دیلنمک دە شیرکتیر. آللاەتان بکلنیلمەسی گرکن شەیلری گؤرۆنمەین وارلئقلار اۇلان جینلردن بکلەمک هر حالۆکاردا کیشییی ایسلام دینینین دئشئندا بئراقئر. حئریستیانلار ملکلردن شفاعات بکلەرلر، یینە عاراب مۆشریکلر دە ملکلرین هەیکلیلرینی یاپئپ اۇنلاردان شیفا وە یاردئم دیلنیرلردی.
قورئان بو اینانئشلارئ ماحکوم أدر وە شؤیلە دەر:
وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ ﴿۲۶﴾ لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ ﴿۲۷﴾ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى وَهُمْ مِنْ خَشْيَتِهِ مُشْفِقُونَ ﴿۲۸﴾ وَمَنْ يَقُلْ مِنْهُمْ إِنِّي إِلَهٌ مِنْ دُونِهِ فَذَلِكَ نَجْزِيهِ جَهَنَّمَ كَذَلِكَ نَجْزِي الظَّالِمِينَ ﴿۲۹﴾ (سورة الأنبیاء)
دەدیلر کی: “راحمان چۇجوق أدیندی.” آللاە بوندان مۆنززەتیر. دۇغروسو ملکلر (آللاهئن چۇجوقلارئ دگیل) ایکرام اۇلونموش قوللاردئر. اۇنلار آللاهئن سؤزۆنۆن اؤنۆنە گچمزلر، حپ اۇنون أمرییلە حارەکت أدرلر. آللاە، اۇنلارئن اؤنلریندەکینی دە آرقالارئنداکینی دە بیلیر. اۇنلار آللاهئن حۇشنود اۇلدوغو کیمسەدن باشقاسئنا شفاعات أتمزلر. حپسی دە اۇنون قۇرقوسوندان تیترەرلر. ایچلریندن کیم؛ “بن، اۇندان باشقا بیر ایلاهئم” دەرسی، بیز اۇنا جهننمی جزا اۇلاراق وریریز. ظالیملری بیز اؤیلە جزالاندئرئرئز. (أنبیا سورەسی؛ 26-29)
وَتَرَى الْمَلَائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَقُضِيَ بَيْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَقِيلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۷۵﴾ (سورة الزمر)
ملکلرین دە عارشئن أطرافئنئ قوشاتاراق راببینە حامد ایلە تسبیح أتتیگینی گؤرۆرسۆن. آرتئق حالق آراسئندا حاق ایلە حۆکۆم ایجرا أدیلیپ؛ “عالملرین راببی آللاها حامد اۇلسون” دەنیلمکتەدیر. (زۆمر سورەسی؛ 75)
وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى ﴿۲۶﴾ (سورة النجم)
گؤکلردە نیجە ملک وار کی، آللاهئن دیلەییپ راضئ اۇلدوغونا ایذین ورمەدن اؤنجە اۇنلارئن شفاعاتلارئ هیچبیر ایشە یاراماز. (نجم سورەسی؛ 26)
ملکلر آللاهئن واظیفەلی قوللارئدئر؛ کیمیسی اؤلۆم ملگیدیر، کیمیسی واحی ملگیدیر، کیمیسی عامللریمیزی یازار. سۇنوچتا حپسی آللاهئن قوللارئدئر وە اۇنا عیبادت أدرلر. اۇنلاردان مدد ومماق تارتئشماسئز شیرکتیر.
روحلارا تاپئنما شیرکی دە یینە اینسانلئغئن قورتولامادئغئ بیر دیگر میکرۇبتور. روحلارئ قوتسامانئن چاغداش گؤرۆنۆمۆنۆن ناسئل اۇلدوغونو آحمد قالقاندان دینلەیەلیم: “آنیمیزم (روحلارا تاپما اینانجئ)؛ اینسان دگر یارغئسئ آچئسئندان گیزمجیلیگی اؤن پلانا آلان بیر شیرک آنلایئشئدئر. آتالارئن روحلارئنا تاپما أساسئنا دایانان پۇلیتئیست بیر اینانچتئر. “آنیمیزم” تریمی، لاتینجە؛ “آنیما”دان گلمکتەدیر کی، باتئ دیللریندە حایوان آنلامئنئ ورن “أنیمال” کلیمەسی دە بو کؤکتن گلیر. تملدە حایوان وەیا أنیمال “جانلئ” دەمکتیر. دۇلایئسئیلا جانلئلئغئن قایناغئ اۇلان روحا تاپئنمایا بو ایلگییلە “آنیمیزم” دەنیلمیشتیر.
تەوحید دینینین تاحریف أدیلیپ یۇزلاستئرئلماسئنداکی فاکتؤرلرین باشئندا آنیمیست یاقلاشئملار گلیر. یاعنی واحی دەنن ایلاهی سارغئتلار دۇغرولتوسوندا یاشایان اینسانلار، باشتا یالنئز آللاها عیبادت أدرلرکن چشیتلی سببلرین أتکیسی آلتئندا باعضئ شاحصییتلری یۆجلتمەیە وە اۇنلارا بیر زامان سۇنرا میتۇلۇژیک بیر تاقئم کیملیکلر مال أتمەیە چالئشئرلار. بو یۆجلتیلمیش اینسانلار اؤلۆنجە، روحلارئ شاد اۇلسون دییە، ایلک باشلاردا دۆزنلنن ماعصوم تؤرنلر، زامان ایچیندە فارقلئ ایچریکلر قازاناراق اۇنلارا تاپئنما تؤرنلرینە دؤنۆشۆر.
قورئانئ کریم بو قۇنودا اؤرنکلر وریر. نوح قاومینین شیرکی آنلاتئلئرکن، کندیسینە تاپئلان ود، سووا، یغوث، یعوق وە نسر ایسیملری گچمکتەدیر. بو آدلارئن، واقتییلە نوح پەیغامبرین قاومیندن مۆمین وە صالیح کیمسەلر اۇلدوغو، اؤلۆمۆندن سۇنرا تانرئلاشتئرئلدئغئ بلیرتیلیر. اۇنلار اؤلۆنجە، شەیطان اۇنلارئن قاومینە، اۇنلارئن داحا اؤنجە اۇتورموش اۇلدوغو یرلرە آنئتلار (أنصاب) دیکمەسینی وە بونلارا اۇنلارئن آدلارئنئ ورمەسی تلقین أتتی، اۇنلار دا بؤیلە یاپتئلار. بونو یاپانلار اؤلۆنجەیە قادار اۇنلارا تاپئلمادئ. فاقاط اۇنلار اؤلۆپ دە بونا دائیر عیلیم قالقئنجا، اۇنلارا تاپتئلار. عاراب مۆشریکلرین دە آصلئندا تاش وە بنزەری ماددەلردن یاپئلمئش پوتلارا دگیل، اۇنلارئن تمثیل أتتیگی روحلارا تاپتئغئ باعضئ قایناقلاردا ایفادە أدیلیر.
هنۆز تازەلیگینی قۇرویان قورئانئ کریمین ایچیندە أن اوفاق بیر دگیشیکلیک سؤز قۇنوسو اۇلماماسئنا راغمن، ایسلام دۆنیاسئنئن منسوبلارئ آراسئندا دا آنیمیست أگیلیملر حئزلا یایئلدئغئنا گؤرە، أسکی دینلرین تۆرلۆ تۆرلۆ یۇروملارلا نە حالە گلمیش اۇلابیلەجگینی تاحمین أتمک هیچ دە گۆچ دگیلدیر. بوگۆن ایسلامئمسئ دۆنیانئن هر یریندە گچرلی بیر دین مۇدلی اۇلاراق بنیمسنمیش بولونان “ایستیمدادچئ” میستیک اینانئشلار بو گرچگی چۇق چارپئجئ بیر شکیلدە قانئتلاماقتادئر. ایستیمداد؛ اولولارئن، أرنلرین یاعنی ولیلرین روحوندان، روحانییتیندن مدد وە برەکت دیلەمکتیر. باعضئ تۆربەلری، قابیرلری، آنئت مزارلارئ؛ آنیمیزمین ماعبدلری /تاپئناقلارئ اۇلاراق ایشلەو گؤرمکتەدیر. بینلرجە تۆربەدە یاتان اینسانلارئن هیچبیرینین؛ “بن اؤلدۆکتن سۇنرا اۆزەریمە تۆربە یاپئن!” دەدیگی آصلا قانئتلانمادئغئ حالدە، بو یاپئلارئن ایسلاما راغمن گرچکلشتیریلمەسی وە هر گۆن یۆز بینلرجە اینسان طارافئندان زیارت أدیلەرک بورالاردا چشیتلی دیلکلردە بولونولماسئ، آنیمیست اینانجئن ناسئل یرلشیپ کمیکلشتیگینی چۇق آچئق شکیلدە اۇرتایا قۇیماقتادئر. آنیمیست بیر تملە دایانان اینانئشلار؛ هر تۇپلومدا زامان ایچیندە گلەنکلرینین، دۆنیا گؤرۆشۆنۆن، تاریحی گرچکلرینین وە گنل کۆلتۆرۆنۆن أتکیسی آلتئندا فارقلئ بیچیملر آلدئغئنئ گؤسترمکتەدیر. مثەلا ایسلامئ قابول أتمیش تۇپلوملاردان باعضئلارئ، عالیملرە وەیا عالیم کیسوەسیندە گؤردۆگۆ شەیحلرە، قاهرامانلارا وە اۇزانلارا قوتسال کیملیکلر مال أتمیش، اۇنلارا اؤلدۆکتن سۇنرا “أولیا” دییە بیر صئفات تاقاراق اۇنلارئ اۇلاغان اۆستۆ یۆجلتمەیە چالئشمئشلاردئر
آنیمیزم، چۇق آچئق بیر شیرکتیر. گچمیشلرە سایغئ اۇلاراق آچئقلانماسئ مۆمکۆن دگیلدیر. حالا نیجە اینسان، مملکتینی قورتاران، قۇرویان وە قۇللایانلارئن (حۇش، کیمدن وە نە قادار قۇرویوپ قورتاردئغئ تارتئشئلئر یا!) قوتساللاشتئرئلان باعضئ روحلار وە روحانییتلر اۇلدوغونا اینانئر.
اؤلۆلرین روحلارئندان مدد اومماق، اۇنلاردان رئزئق بکلەمک، شیفا دیلنمک وە غایبئ بیلمک گیبی سادەجە آللاهئن ألیندە اۇلان قۇنولاردا اۇنلاردان یاردئم ایستەمک؛ ینی تانرئلار اویدورماق وە شیرکین تا کندیسیدیر. اینسانلارئن بو قۇنوداکی بیلگیسیزلیگینی وە قۇرقولارئنئ ایستیثمار أدن سؤمۆرۆجۆلر صاف وە ایی نییتلی اینسانئمئزئن هر شەیینە صاحیب اۇلماق ایستەمکتەلر. بو ظالیم سؤمۆرۆ شبەکەسی ایلە مۆجادلە أتمەنین تک یۇلو قورئانئن شو أمرینە اویماقتئر: “اۇقو!”
فهمی چچن ایلکای
