“… آللاهئن بویروقلارئنئ گؤز آردئ أدرک عالیملرە کۆچۆجۆک بیر حۆکۆم قۇیما یتکیسی تانئماق، آللاەتان باشقاسئنئ راب اۇلما سەویەسینە چئقارماقتئر. شەیطانلارا، طاغوتلارا، نمرودلارا، فیرعاوونلارا، پوتلارا وە هەیکللرە تاپماق ناسئل شیرک وە کۆفۆر ایسە؛ عالیملرە، آللاها قول اۇلمالارئنئن اۆستۆندە بیر دگر ورمک دە شیرک وە کۆفۆردۆر…” (ألمالئلئ)
حئریستیانلار، عیسانئن (ع) اؤلدۆرۆلدۆگۆ ایددیعاسئنا دایانان بیر سیستم قوروپ اؤنجە اۇنو، سۇنرا کیلیسەیی تانرئلاشتئراراق آللاهئن دینینی تانئنماز حالە گتیرمیشلردیر. حالبوکی یاهودیلر عیسایئ (ع) اؤلدۆرەمەمیشلردی. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
وَقَوْلِهِمْ إِنَّا قَتَلْنَا الْمَسِيحَ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ رَسُولَ اللَّهِ وَمَا قَتَلُوهُ وَمَا صَلَبُوهُ وَلَكِنْ شُبِّهَ لَهُمْ وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُوا فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِنْهُ مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ وَمَا قَتَلُوهُ يَقِينًا ﴿۱۵۷﴾ (سورة النساء)
(یاهودیلرین) بیر دە آللاهئن ألچیسینی؛ مریم اۇغلو عیسا مسیحی اؤلدۆردۆک دەمەلری واردئر. اۇنو نە اؤلدۆردۆلر نە دە آستئلار آما بؤیلە بیر شۆبهەیە دۆشۆرۆلدۆلر. آنلاشامادئقلارئ بو شەیدە تام بیر شۆبهە ایچیندەدیرلر. بیلگیلری، ظاننا اویماقتان عیبارتتیر. اۇنو کسین اۇلاراق اؤلدۆرمەدیلر. (نیسا سورەسی؛ 157)
اینسانلارئن چۇغو، نبیلرین آرقاسئندان یانلئش یۇلا گیرمیشلردیر. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضَاعُوا الصَّلَاةَ وَاتَّبَعُوا الشَّهَوَاتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا ﴿۵۹﴾ إِلَّا مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ صَالِحًا فَأُولَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلَا يُظْلَمُونَ شَيْئًا ﴿۶۰﴾ (سورة مریم)
نبیلرین آرقاسئندان گلنلر نامازئ ایهمال أدیپ آرزولارئنا اویدولار. اۇنلار یاقئندا یانلئش قورغولارئیلا یۆزلشەجکلردیر. ایچلریندن ایناناراق تەوبە أتمیش وە ایی ایش یاپمئش اۇلانلار جننتە گیرەجکلر وە تک بیر حاقسئزلئغا اوغرامایاجاقلاردئر. (مریم سورەسی؛ 60-59)
عاینئ دوروم مۆسلۆمانلاردا دا اۇلموشتور. آللاە تعالا، موحاممدین (ع) آحیرتتە شو سؤزۆ سؤیلەیەجگینی بیلدیرمیشتیر:
وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا ﴿۳۰﴾ (سورة الفرقان)
ألچیمیز دیەجک کی: “یا راببی، بنیم حالقئم بو قورئانئ کندیلریندن اوزاقتا توتتولار.” (فورقان سورەسی؛ 30)
بو آیتلر، نبیمیزین شو سؤزۆ سؤیلەمەسینە سبب اۇلموشتور:
“سیزدن اؤنجەکیلرین ایزلرینی، قوشقوسوز قارئش قارئش، آرشئن آرشئن تاعقیب أدەجکسینیز. اۇنلار بیر کرتنکلە دلیگینە گیرمیش اۇلسالار، سیز دە گیرەجکسینیز.”
دەدیک کی: ” یاهودی وە حئریستیانلار مئ؟”
-“یا کیم اۇلابیلیر؟” دەدی. (بوحاری)
نبیمیزین شو سؤزۆ دە یوقارئداکی آیتلرین بیر گرگیدیر:
ماحشر گۆنۆ، آصحابئمدان بیر کسیم سۇل طارافا آلئنئر، بن: “آصحابئم! آصحابئم!” دەریم. آللاە تعالا دەر کی: “بونلار، سنین آیرئلماندان سۇنرا سۆرکلی گرییە گیتتیلر.” بن دە صالیح قول عیسانئن دەدیگی گیبی دەریم:
مَا قُلْتُ لَهُمْ إِلَّا مَا أَمَرْتَنِي بِهِ أَنِ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَرَبَّكُمْ وَكُنْتُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا مَا دُمْتُ فِيهِمْ فَلَمَّا تَوَفَّيْتَنِي كُنْتَ أَنْتَ الرَّقِيبَ عَلَيْهِمْ وَأَنْتَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۱۱۷﴾ إِنْ تُعَذِّبْهُمْ فَإِنَّهُمْ عِبَادُكَ وَإِنْ تَغْفِرْ لَهُمْ فَإِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴿۱۱۸﴾ (سورة المائدة)
… ایچلریندە بولوندوغوم سۆرەجە اۇنلارئ گؤرۆیۇردوم. بنی وفات أتتیرینجە، گؤرن یالنئز سن اۇلدون. سن هر شەیی گؤرۆپ گؤزتیرسین. أگر عاذاب أدرسن، اۇنلار سنین قوللارئندئر. باغئشلارسان شۆبهەسیز سن گۆچلۆسۆن، دۇغروسونو یاپارسئن. (مائیدە سورەسی؛ 118-117)
نبیلیک قورئاندا بۆتۆن اؤزللیکلرییلە یاشاتئلدئغئ حالدە مۆسلۆمانلار، حئریستیانلارا بنزەر شکیلدە نبیلیگی اؤلدۆرەرک اؤنجە اۇنو، آرقاسئندان دا عالیملرینی ایلاهلاشتئرمئشلاردئر.
نبی:
نبی؛ “دگری آللاە طارافئندان یۆکسلتیلمیش ذاتتئر”. آللاە، «أنعام سورەسی؛ 63» وە دوامئندا، نوحتان عیسایا (ع) قادار 18 نبینین آدئنئ سایمئش وە شؤیلە دەمیشتیر:
وَمِنْ آبَائِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَإِخْوَانِهِمْ وَاجْتَبَيْنَاهُمْ وَهَدَيْنَاهُمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ ﴿۸۷﴾ (سورة الأنعام)
بابالارئندان، سۇیلارئندان وە قاردشلریندن دە سچتیک وە دۇغرو یۇلو گؤستردیک. (أنعام سورەسی؛ 87)
سایئلارئنئن 124 بین قادار اۇلدوغو ریوایت أدیلن نبیلردن هر بیری، بو 18 نبینین یا بابالارئ، یا قاردشلری، یا دا سۇیلارئندان گلنلردیر. سۇنرا آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ ﴿۸۹﴾ (سورة الأنعام)
اۇنلار، کندیلرینە کیتاب، حۆکۆم (حیکمت) وە نبیلیک وردیگیمیز کیمسەلردیر. (أنعام سورەسی؛ 89)
دەمک کی، آدمدن (ع) سۇن نبییە قادار حپسینە کیتاب وە حیکمت وریلمیشتیر. آشاغئداکی آیتلردە نبیلرە کیتاب ایندیریلدیگی بیلدیریلمکتەدیر:
انَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنْذِرِينَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِيهِ … ﴿۲۱۳﴾ (سورة البقرة)
اینسانلار تک بیر تۇپلولوقتو. سۇنرا آللاە اۇنلارا، مۆژدە ورن وە اویارئدا بولونان نبیلر گؤندردی. اۇنلارلا بیرلیکتە حپ دۇغرولارئ گؤسترن کیتاب دا ایندیردی کی، آیرئلئغا دۆشتۆکلری قۇنولاردا اینسانلار آراسئندا اۇ کیتاب حۆکمەتسین… (باقارا سورەسی؛ 213)
وَإِذْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ النَّبِيِّينَ لَمَا آتَيْتُكُمْ مِنْ كِتَابٍ وَحِكْمَةٍ ثُمَّ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مُصَدِّقٌ لِمَا مَعَكُمْ لَتُؤْمِنُنَّ بِهِ وَلَتَنْصُرُنَّهُ قَالَ أَأَقْرَرْتُمْ وَأَخَذْتُمْ عَلَى ذَلِكُمْ إِصْرِي قَالُوا أَقْرَرْنَا قَالَ فَاشْهَدُوا وَأَنَا مَعَكُمْ مِنَ الشَّاهِدِينَ﴿۸۱﴾ (سورة آل عمران)
آللاە نبیلردن سؤز آلدئغئ گۆن اۇنلارا: “سیزە بیر کیتاب وە حیکمت وریریم دە، ألینیزدە اۇلانئ تاصدیق أدن بیر رسول گلیرسە اۇنا کسینلیکلە ایناناجاقسئنئز وە دستک ورەجکسینیز. بونو قابول أتتینیز می؛ ائصرئمئ یۆکلندینیز می؟” دەمیشتی. اۇنلار دا: “قابول أتتیک” دەمیشلردی. آللاە: “سیز بونا شاهید اۇلون، سیزینلە برابر بن دە شاهیدیم” دەمیشتی. (آلی عیمران سورەسی؛ 81)
نبیلرە وریلن کیتابلاردان هر بیری بیزە وریلنلە عاینئ ایچریکتەدیر. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ مَا وَصَّى بِهِ نُوحًا وَالَّذِي أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ وَمَا وَصَّيْنَا بِهِ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى وَعِيسَى أَنْ أَقِيمُوا الدِّينَ وَلَا تَتَفَرَّقُوا … ﴿۱۳﴾ (سورة الشوری)
آللاە، نوحا حانگی گؤرەوی یۆکلەمیشسە اۇنو سیزین ایچین بو دینین شریعاتئ یاپمئشتئر. سانا واحیەتتیگیمیز ایبراهیمە، موسایا وە عیسایا أمرەتتیگیمیز شودور: بو دینی آیاقتا توتون، اۇندا آیرئلئغا دۆشمەیین … (شورا سورەسی؛ 13)
بۆتۆن نبیلرە کیتاب وە حیکمت وریلدیگی آچئق اۇلدوغو حالدە گلەنکتە سادەجە تەورات، اینجیل، زبور وە قورئانئن ایندیریلدیگی سؤیلنیر. نبیمیزە دایاندئرئلان چۇق ضایئف بیر ریوایتتە دە آدمە 10 صوحوف، شیتە 50 صوحوف، ایدریسە 30 صوحوف وە ایبراهیمە (ع) 10 صوحوف اۇلماق اۆزرە تۇپلام 100 صوحوفون ایندیگی ایددیعا أدیلیر. بؤیلەجە تۇپلام سکیز نبییە کیتاب وریلمیش اۇلور.
نبی اۇلان رسول:
رسول، کندیندن بیر شەی قاتمادان بیرینین سؤزۆنۆ دیگرینە اولاشتئرماقلا گؤرەولی کیشیدیر. تۆرکچەدە اۇنا ألچی دەنیر. هر نبی، کندینە وریلن کیتابئ، اینسانلارا اولاشتئرماقلا گؤرەولی اۇلدوغو ایچین عاینئ زاماندا رسولدۆر.
قورئان اۇنلارا: “نبی اۇلان رسول” دەمیشتیر. داحا سۇنرا گؤرۆلەجگی گیبی نبی اۇلمایان رسوللر دە واردئر:
وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ مُوسَى إِنَّهُ كَانَ مُخْلَصًا وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا ﴿۵۱﴾ (سورة مریم)
بو کیتابتا موسایئ دا آنلات! اۇ، یۆرکتن باغلانمئشتئ؛ نبی اۇلان رسول ایدی. (مریم سورەسی؛ 51)
وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ وَكَانَ رَسُولًا نَبِيًّا﴿۵۴﴾ (سورة مریم)
بو کیتابتا ایسماعیلی دە آنلات! اۇ، سؤزۆنۆ توتموشتو؛ نبی اۇلان رسول ایدی. (مریم سورەسی؛ 54)
آللاە تعالا، رسوللرین گؤرەولری ایلە ایلگیلی اۇلاراق شؤیلە دەمیشتیر:
… فَهَلْ عَلَى الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ ﴿۳۵﴾ (سورة النحل)
رسوللرە آپآچئق تبلیغدن باشقا نە دۆشر؟ (ناحل سورەسی؛ 35)
يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴿۶۷﴾ (سورة المائدة)
أی رسول! راببیندن سانا نە ایندیریلمیشسە اۇنو تبلیغ أت، بونو یاپمازسان اۇنون رسولۆ اۇلما گؤرەوینی یاپمامئش اۇلورسون. (مائیدە سورەسی؛ 67)
نبی اۇلان رسوللرین سۇروملولوقلارئ آغئردئر؛ آللاهئن سؤزلرینە أکلەمە وەیا چئقارما یاپارلارسا جزالارئ اؤلۆمدۆر. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْأَقَاوِيلِ ﴿۴۴﴾ لَأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ﴿۴۵﴾ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ ﴿۴۶﴾ فَمَا مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حَاجِزِينَ ﴿۴۷﴾ (سورة الحاقة)
أگر اۇ (رسول)، بیزە قارشئ باعضئ سؤزلر اویدورسایدئ اۇنو سئقئ بیر شکیلدە یاقالار، سۇنرا شاە دامارئنئ قۇپارئردئق. هیچبیرینیز دە اۇنو قۇرویامازدئنئز. (حاققا سورەسی؛ 47-44)
بیر نبینین، رسول صئفاتئیلا آقتاراجاغئ سؤزلر، آللاهئن سؤزلریندن باشقاسئ اۇلامایاجاغئ ایچین اۇنلارا ایطاعات، اۇ سؤزلرین صاحیبی اۇلان آللاها ایطاعاتتیر. آللاە تعالا شؤیلە دەمیشتیر:
مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ وَمَنْ تَوَلَّى فَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ حَفِيظًا﴿۸۰﴾ (سورة النساء)
آللاهئن رسولۆنە ایطاعات أدن آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور. (نیسا سورەسی؛ 80)
قایئدسئز شارطسئز ایطاعات أدیلمەسی گرکن، نبی اۇلان رسول دگیل، تبلیغ أتتیگی آیتلردیر.
حیکمت:
نبیلرە کیتاب ایلە برابر حیکمت دە وریلمیشتیر. حیکمت، هم کیتابتان دۇغرو حۆکۆم چئقارما یؤنتمی؛ هم دە چئقارئلان دۇغرو حۆکۆم آنلامئندادئر. نبیلر اۇ یؤنتمی، رسول صئفاتئیلا اؤگرتیرلر. چۆنکی اۇنون بۆتۆن آیرئنتئلارئ، اۇنلارا وریلن کیتابئن ایچیندە یر آلئر. ایبراهیم (ع)، کاعبەیی بینا أتتیکتن سۇنرا مککە حالقئ ایلە ایلگیلی اۇلاراق شؤیلە دوعا أتمیشتی:
رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنْتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ ﴿۱۲۹﴾ (سورة البقرة)
راببیمیز! ایچلریندن بونلارا، سنین آیتلرینی اۇقویان، کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتن وە بونلارئ گلیشتیرن بیر رسول چئقار. گۆچلۆ اۇلان سن، دۇغرو قارار ورن سنسین. (باقارا سورەسی؛ 129)
