فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتی فارقلئ بیر شەیدن باحثەدییۇر اۇلابیلیر می؟ یازئمئزدا بو ایحتیمالی تارتئشماق ایستییۇروز.
رسولوللاهئن وە اۇنون موحاطابلارئنئن دیلی عارابچا اۇلدوغو ایچین اۇنا عارابچا دئشئندا بیر کیتاب ایندیریلمەسی طابیعی اۇلاراق مۆمکۆن دگیلدی. نبی، کندیسینە گلن واحیی آنلامالئ، تبلیغ أتملی، اویغولامالئ وە اینسانلارا اؤگرتملییدی. اۇنون بیر گؤرەوی دە کیتابئ وە حیکمتی تاعلیمدیر. تاعلیم ایچین، متنین آصلی دیلینین اۇلماسئ گرکیر. چۆنکۆ تاعلیم متیندن چئقارئملار یاپئلماسئنئ گرکتیریر. بو دا متنین آصلی دیلینین ایی بیلینمەسی ایلە مۆمکۆن اۇلور. رسولوللاە، اینسانلارا کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتتیگی ایچین، اۇنا ایندیریلن کیتابئن اۇنون دیلیندن اۇلماسئ زۇرونلولوق ایدی. اۇ، اینسانلارا هم تبلیغ یاپاجاق هم اویغولاما ایلە اؤرنک اۇلاجاق هم دە کیتابئ وە حیکمتی اؤگرتەجکتی. بو، قئسا زاماندا وە باشارئیلا یاپئلماسئ گرکن بیر گؤرەودی. ایشتە بوندان دۇلایئ تۆم نبیلرە کیتابلار کندیلرینین وە دۇغرودان موحاطاب اۇلدوقلارئ تۇپلومون دیلییلە ایندیریلمیشتیر. یۇقسا کیتابئن عارابچا ایندیریلمیش اۇلماسئ، دیلی عارابچا اۇلمایانلارئ قورئانا ایمان أتمە وە اۇندان حسابا چکیلمە سۇروملولوغوندان موعاف توتماز.
بیز تۆرکلر، قورئانئن دیلیمیزە چەوریلمەسییلە، آللاهئن ایستەدیگی شکیلدە قول اۇلمانئن وە نیهایتیندە جننتە گیدەبیلمەنین آصغاری گرکلرینە قاووشموش اۇلوروز. آما قورئاندان چئقارئملاردا بولونابیلمک ایچین اۇنون ایندیگی دیلی وە اۇنون اؤرتتیگی اوصولۆ اؤگرنمەمیز گرکیر. بو، هرکسین یاپماق زۇروندا اۇلدوغو بیر ایش دە دگیلدیر. تلەفۇنو قوللاناراق گۆندەلیک ایشلرینیزی حاللـەدەبیلیرسینیز. آما ایش، تلەفۇن ایچین پرۇگرام یازمایا، بۇزولان تلەفۇنو تاعمیر أتمەیە یاحود ینی بیر تلەفۇن اۆرتمەیە گلینجە بونون شارطلارئ فارقلئ اۇلور.
اؤنجەلیکلە فوصصیلت؛ 44’تە گچن “أعجَمِی /أعجَمِیًا” کلیمەسی ایلە ایلگیلی گنل بیلگی ورەلیم:
فیعیل اۇلاراق؛ “عَجُمَ الشَّخصِ” ایفادەسی: “دیلیندە، قۇنوشماسئندا قاپالئلئق اۇلماق” آنلامئنا گلمکتەدیر. دیل عالیمی ایبن فاریس کلیمەنین کؤک آنلامئندا “سوسما” اۇلدوغونو سؤیلەر. هنۆز قۇنوشامایان چۇجوغا “صَبِیٌّ أعجَم” دەنیر. قئرائات گیزلی یاپئلدئغئ ایچین اؤگلە وە ایکیندی نامازلارئ ایچین؛ “صَلَاةُ النَّهَارِ عَجمَاءٍ” ایفادەسی قوللانئلئر. اینسانلار گیبی قۇنوشامادئقلارئ ایچین حیوانلارا “عَجمَاء” دەنیر کی کلیمە بیر ریوایتتە “جُرحُ العَجمَاء جُبَارٌ” شکلیندە گچر. “مُعجَم” کلیمەسینین، کلیمەلرین بیلینمزلیگینی، قاپالئلئغئنئ اۇرتادان قالدئرما آنلامئندا قوللانئلدئغئ سؤیلنیر. باعضئ سورەلرین باشئنداکی کسیک /آیرئق /باغلانتئسئز حارفلرە (حوروفئ موقاططاعا) دە آنلامئنئن بیلینمەمەسی سببییلە “حُرُوف المُعجَم” دەنیلیر.
بو کؤکتن قورئاندا دؤرت قوللانئم واردئر. ایکیسی فوصصیلت سورەسینین 44-نجۆ آیتیندە گچرکن، دیگر ایکیسی ناحل سورەسی؛ 103-نجۆ وە شوعارا سورەسی؛ 198-نجی آیتلردەدیر. آنجاق شوعارا؛ 198-نجی آیتتە “الأعجَمِین” شکلیندە گچن کلیمەنین حانگی کلیمەنین چۇغولو اۇلدوغو حوصوصو تارتئشئلمئش، باعضئلارئ صئفاتئ مۆشببهە اۇلان “أعجَم”، باعضئلارئ دا صئفاتئ مۆشببهەیە نیسبت “یاسئ” أکلنمیش اۇلان “أعجَمِی” کلیمەسینین چۇغولو اۇلدوغونو سؤیلەمیشتیر. ایکینجیسینی ایددیعا أدنلر، چۇغول حالە گچرکن کلیمەدن نیسبت “یاسئنئن” دۆشتۆگۆنۆ سؤیلەمیش وە “الأشعَرِیُّون” کلیمەسینین “الأشعَرُون” شکلینە دؤنۆشتۆگۆنۆ اؤرنک گؤسترمیشلردیر. اؤتە طارافتان “الأعجَمِیین” شکلیندە بیر قئرائاتین وارلئغئندان دا باحثەدیلیر. “الأعجَمِین” ایفادەسینین عاراب اۇلمایان آنلامئندا قوللانئلان “عَجَمِیٌّ” کلیمەسینین چۇغولو اۇلمادئغئنا دیققات چکنلر بولونماقتادئر کی آصئل اؤنملی اۇلان دا بودور.
قورئاندا گچن “أعجَمِیّ” ایفادەسی عارابچا دئشئندا بیر دیل دگیل دە فاصیح (قوراللئ) اۇلمایان، عاممی (بۇزوق، قورالسئز) عارابچا آنلامئنا گلییۇر اۇلمالئدئر. نیتەکیم عارابچا سؤزلۆکلردە “أعجَمُ” کلیمەسینین عارابچا قۇنوشویۇر اۇلسا دا قۇنوشماسئ فاصیح اۇلمایان کیشی ایچین دە قوللانئلدئغئ بلرتیلیر. حاتتا عارابچایئ فاصیح قۇنوشسا بیلە قۇنوشماسئندا حاطالار یاپان دا “أعجَمُ” دەنیلمکتەدیر.
تۆرکچەدە دە عاجمی شۇفؤر دەندیگیندە شۇفؤرلۆگۆ اۇلمایاندان دگیل شۇفؤرلۆکتە اوستا اۇلمایاندان باحثەدیلیر. “أعجَمُ” کلیمەسی متنین آنلاشئلماسئنداکی زۇرلوغو دا گؤستریر. مثەلا شیعیر بؤیلەدیر. بنزتمە صانعاتلارئنئن قوللانئلماسئ، گرکتیگیندە دیل قوراللارئنئن ایهمال أدیلمەسی آنلامئ زۇرلاشتئرئر. شیعیری اۇقویان هرکس فارقلئ آنلاملار ورەبیلیر. “عَجَمُ” کلیمەسینین عاراب اۇلمایانلار آنلامئنداکی قوللانئمئنئن تالی آنلام اۇلما ایحتیمالی قووتلیدیر. کلیمەنین قورئانداکی قوللانئملارئ دا بونو دستکلەمکتەدیر. کلیمەنین گچتیگی آیتلرین تفسیری باغلامئندا باعضئ مۆفسسیرلرین آعجمی کلیمەسییلە ایلگیلی وردیکلری شو تۆر بیلگیلر دیققات چکیجیدیر.
آعجمی (أعجَمِیّ)، نسب اۇلاراق ایستەر عاراب اۇلسون ایستەر اۇلماسئن فاصیح قۇنوشمایان کیشیدیر. عاجمی (العَجَمِی) ایسە ایستەر فاصیح قۇنوشسون ایستەر قۇنوشماسئن عاراب اۇلمایان (یابانجئ) دەمکتیر. عاراب اۇلماسئنا راغمن فاصیح قۇنوشامایان زیاد ایسیملی کیشینین ایسمی دەییملشمیش وە عاراب اۇلماسئنا راغمن قۇنوشماسئندا چۇق حاطا یاپانا “زِیَادُ الأعجَم” دەنیلمیشتیر. عاراب اۇلماماسئنا راغمن سیبەویە عاراب دیلی اۆستادئدئر وە اۇنا آعجمی دەنەمز. یاعنی سیبەویە عاجمیدیر (العَجَمِی) آما آعجمی (أعجَمِی) دگیلدیر.
قورئاندا نە “لِسَانًا أعجَمِیًا = عاجمی لیسان”، نە دە “لِسَانًا فَصِیحًا = فاصیح لیسان” ایفادەلری گچر. آنجاق چشیتلی آیتلردن یاپئلان چئقارئملا عارابچا یاحود بیر باشقا دیل ایچین بو ایفادەلرین قوللانئلابیلەجگی سۇنوجونا وارئلابیلیر. مثەلا ناحل سورەسینین 103-نجۆ آیتیندن “لِسَانًا أعجَمِیًا” ایفادەسی، قاصاص سورەسینین 34-نجۆ آیتیندن دە “لِسَانًا فَصِیحًا” ایفادەسی چئقارتئلابیلیر. یینە ناحل؛ 103’تن حارەکتلە “لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ” (مۆبین عاراب لیسانئ) ایفادەسینین “لِسَانًا فَصِیحًا” ایفادەسینە؛ “لِسَانٌ عَرَبِیٌ غَیرَ مُبِینٌ” (مۆبین اۇلمایان عاراب لیسانئ) ایفادەسینین دە “لِسَانًا أعجَمِیًا” ایفادەسینە قارشئلئق گلدیگینی دۆشۆنەبیلیریز. زوحروف سورەسینین 18-نجی آیتیندە “وَهُوَ فِی الخِصَامِ غَیرَ مُبِینٍ” ایفادەسی قۇنوشماداکی سئقئنتئیئ ایفادە أدییۇر اۇلمالئدئر. ذاتن موسا (ع) دا طاها سورەسینین 27-نجی آیتیندە دیلیندەکی سئقئنتئدان باحثەتمکتەدیر. باعضئ تفسیرلردە فوصصیلت؛ 44’تەکی “أعجَمِیًا” ایفادەسی ایچین “وَإن کَانَ عَرَبِیًا أو بِلِسَانٍ أعجَمِیٌّ غَیرَ مُبِینٌ = ایستەر عارابچا ایستەر بیر باشقا دیل اۇلسون فاصیح اۇلمایان” دەنیلیر.
ایلاهی کیتابئن “قورئان” یاعنی آنلام کۆمەلریندن اۇلوشماسئ گرکیر. بو، تۆم ایلاهی کیتابلارئن واصفئدئر. بونون ایچین دە کیتابئن آیتلرینین وە آیتلری اۇلوشتوران جۆملە یاپئلارئ ایلە کلیمەلرین بیربیرییلە ایلیشکی قورولابیلەجک شکیلدە آللاە طارافئندان دۆزنلنمیش اۇلماسئ گرکیر. بو دا آنجاق کیتابئن ایندیگی دیلین قوراللئ قوللانئمئیلا مۆمکۆن اۇلور. عارابچا ایچین دۆشۆندۆگۆمۆزدە ایلاهی کیتابئن فاصیح عارابچایئ قوللانماسئ گرکیر. عاکسی تاقدیردە اینسانلار آیتلر آراسئ ایلیشکیلری تثبیت أدەمزلر. شو دا وار کی، آللاە ایستەسەیدی قورالسئز بیر دیل اۆزریندن دە آنلام کۆمەلری ایچرن کیتاب اۇلوشتورابیلیر، بونا دا: “قُرآنٌ أعجَمِی = غایرئ فاصیح قورئان” دەنیردی. آیتتە گچن “وَلَو جَعَلنَاەُ قُرآنًا أعجَمِیًا” شکلیندەکی ایفادە، بونون دا مۆمکۆن اۇلدوغونو گؤسترمکتەدیر. آما اینسانلار بؤیلەسی بیر کیتاب اۆزریندن ایلیشکیلری تثبیت أدەمز، داحاسئ بونو کؤتۆیە دە قوللانئرلاردئ.
اینسانلارئن آنلایابیلمەسی ایچین ایلاهی کیتابئن فاصیح عارابچایئ قوللانماسئ گرکیر. پک چۇق آیتتە گچن “بِلِسَانٍ عَرَبِیٌ مُبِینٌ = آچئق /آچئقلایئجئ عاراب دیلییلە” ایفادەسی بونو گؤسترمکتەدیر.
مثەلا شو آیت بو یؤنۆیلە دیققات چکیجیدیر:
وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِي يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِيٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِيٌّ مُبِينٌ ﴿۱۰۳﴾ (سورة النحل)
“بونو اۇنا کسینلیکلە بیری اؤگرتییۇر” دەدیکلرینی طابیعی کی بیلمکتەییز. سؤزۆ أدیلن کیشینین دیلی آعجمیدیر. بو کیتاب ایسە مۆبین عارابچا ایلەدیر. (ناحل سورەسی؛ 103)
آیتتە “أعجمی” کلیمەسی “لِسَانٍ عَرَبِیٌ مُبِینٍ” ایفادەسینین ضئددئ اۇلاراق قوللانئلماقتادئر. باعضئ مۆفسسیرلرین، آیتتە گچن “أعجَمِی” کلیمەسی ایچین “لِسَانٍ أعجَمِیٌّ غَیرَ مُبِینٌ” شکلیندە آچئقلاما گتیرمەلری دە بونو تەیید أدر. ایلاهی کیتاب آنلام کۆمەلریندن اۇلوشور، آنلام کۆمەلری دە آنجاق فاصیح، قوراللئ بیر عارابچا ایلە قورولابیلیر. قوراللارا واقئف اۇلمایان یاحود دیققات أتمەدن قۇنوشان بیرینین (أعجَمِی) ایفادەلری ایلە قورئانلارئن (آنلام کۆمەلرینین) اۇلوشتورولامایاجاغئنا دیققات چکیلمکتەدیر.
مککەلیلر آیتتە سؤز قۇنوسو أدیلن کیشی ایلە موحاممد (ع) آراسئندا بیر ایرتیباطتان باحثەدییۇرلار. اۇ حالدە بو آدامئن عارابچا بیلمەین بیری اۇلدوغو دۆشۆنۆلەمز. عاکسی تاقدیردە بو کیشیلرین اۇرتایا آتتئقلارئ ایددیعانئن تملی اۇلمازدئ. دۇلایئسئیلا “أعجَمِی”، عارابچا دئشئندا بیر دیل دگیل، فاصیح (قوراللئ، قوراللارئنا اویغون قوللانئلان) اۇلمایان عارابچا آنلامئندادئر.
سؤزلۆکلر دە بونو دۇغرولاماقتادئر. بورادا عاقلا شو سۇرو گلەبیلیر. آیتتە سؤزۆ أدیلن کیشی یا دا کیشیلر فاصیح اۇلماسا دا عارابچا قۇنوشابیلییۇر ایدییسەلر موحاممد (ع) بونلاردان اؤگرندیکلرینی کندی ایفادەلرییلە فاصیح بیر شکلە سۇقاماز مئیدئ؟ قۇنویلا ایلگیلی بیر آیت گؤسترمکتەدیر کی، ایددیعا صاحیبلری، بو گیبی کیشیلرین موحاممد (ع) أزبر یاپتئردئقلارئنئ سؤیلەمکتەدیر.
آیت شؤیلەدیر:
وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا إِفْكٌ افْتَرَاهُ وَأَعَانَهُ عَلَيْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ فَقَدْ جَاءُوا ظُلْمًا وَزُورًا ﴿۴﴾ وَقَالُوا أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا فَهِيَ تُمْلَى عَلَيْهِ بُكْرَةً وَأَصِيلًا ﴿۵﴾ (سورة الفرقان)
کافیرلیک أدنلر: “بو اۇنون اویدوردوغو بیر ایفتیرا، بیر باشقا تۇپلولوق دا بو قۇنودا اۇنا یاردئم أتمکتە” دەدیلر. بؤیلەجە یانلئشا دۆشۆپ یالانا باشووردولار. وە شؤیلە دەدیلر: “بونلار، اؤنجەکیلرین کیتابلارئندا یازئلئ اۇلان شەیلر. بونلارئ یازدئرتمئش، صاباح آقشام کندیسینە اۇقونویۇر.” (فورقان سورەسی؛ 4-5)
“مبین” کلیمەسی باعضئ آیتلردە کیتابئن واصفئ اۇلاراق قوللانئلئر. کیتابئ مۆبین یاپان آنلام کۆمەلری یاعنی ایچیندەکی “قورئانلاردئر”. بو سببلە باعضئ آیتلردە دە “مُبِین” کلیمەسی “قورئان” کلیمەسینی نیتەلەر. آشاغئدا هم کیتابئن هم دە قورئانئن واصفئ اۇلاراق قوللانئلدئغئ گؤرۆلەجکتیر:
طس تِلْكَ آيَاتُ الْقُرْآنِ وَكِتَابٍ مُبِينٍ ﴿۱﴾ (سورة النمل)
طا، سین. بونلار قورئانئن وە مۆبین کیتابئن آیتلریدیر. (نمل سورەسی؛ 1)
الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْآنٍ مُبِينٍ ﴿۱﴾ (سورة الحجر)
ألیف، لام، را. بونلار کیتابئن وە مۆبین قورئانئن آیتلریدیر. (حیجر سورەسی؛ 1)
قوراللارا اویولمادان، جۆملە یاپئلارئنئن آنلام اۆزریندە دۇغوردوغو فارقلار گؤزتیلمەدن سچیلن کلیمەلرلە “قورئان” یاعنی بیربیرییلە ایلیشکیلی بیر متین اۇلوشتورولماز. بو اۇلمادئغئندا دا اۇ کیتاب “مۆبارک” یاعنی اۆرتیم یاپابیلەجک وە ایلانیهایە چؤزۆملر سوناجاق کیتاب کندیندن اؤنجەکی کیتابلارلا تاصدیق ایلیشکیسی دە قوراماز.
شوعارا سورەسینین شو آیتلری بو آچئدان اؤنملیدیر:
وَإِنَّهُ لَتَنْزِيلُ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۱۹۲﴾ نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ ﴿۱۹۳﴾ عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِينَ ﴿۱۹۴﴾ بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ ﴿۱۹۵﴾ وَإِنَّهُ لَفِي زُبُرِ الْأَوَّلِينَ ﴿۱۹۶﴾ أَوَلَمْ يَكُنْ لَهُمْ آيَةً أَنْ يَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِي إِسْرَائِيلَ ﴿۱۹۷﴾ (سورة الشعراء)
شۆبهەسیز بو، عالملرین راببی طارافئندان ایندیریلمیشتیر. اۇنو گۆونیلیر روح ایندیرمیشتیر. اویارئجئلاردان اۇلاسئن دییە سنین قالبینە ایندیرمیشتیر. فاصیح عارابچا ایلە. بو، اؤنجەکیلرین زبورلارئندا دا واردئ. ایسرائیل اۇغوللارئ بیلگینلرینین بونو بیلمەسی، اۇنلار ایچین بیر بلگە دگیل میدیر؟ (شوعارا سورەسی؛ 197-192)
قورئانئن فاصیح عارابچا ایلە ایندیریلدیگینە یاپئلان وورغونون همن عاقابیندە اۇنون اؤنجەکی کیتابلارلا ایلیشکیسینە دیققات چکیلمکتە وە بو ایلیشکینین کیتابا واقئف عالیملر طارافئندان تثبیت أدیلدیگی حابر وریلمکتەدیر.
