آللاە شؤیلە بویورور:
اتَّخَذُوا أَحْبَارَهُمْ وَرُهْبَانَهُمْ أَرْبَابًا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَالْمَسِيحَ ابْنَ مَرْيَمَ وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا إِلَهًا وَاحِدًا لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ سُبْحَانَهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ ﴿۳۱﴾ (سورة التوبة)
آللاە ایلە آرالارئندا قۇیدوغو عیلیم آداملارئنئ وە دین آداملارئنئ رابلر أدیندیلر. مریەم اۇغلو مسیحی دە راب سایدئلار. اۇیسا اۇنلارا أمرەدیلن، تک اۇلان ایلاها قول اۇلماسئدئر. اۇندان باشقا ایلاە یۇقتور. آللاە، اۇنلارئن شیرک قۇشتوغو شەیلردن اوزاقتئر. (تەوبە سورەسی؛ 31)
دین آداملارئنئ تانرئلاشتئرماق، دیندار کسیمدە چۇق یایغئن بیر ساپقئنلئقتئر. دیندار اینسانلارئن بیر قئسمئ، آللاها یاقئن اۇلدوغو گرکچەسییلە ایمان أتتیگی کیتابئ داحا ایی بیلیر دیەرک دین آداملارئنئن واحیە آیقئرئ سؤزلرینی هیچ چکینمەدن بنیمسەر وە دۇغرو قابول أدر. زامانلا آللاهئن سؤزلری دگیل، دین بۆیۆکلرینین قاناعاتلارئ داحا دگرلی حالە گلیر. بو دا دین آداملارئنئن تانرئلاشتئرئلماسئنا قاپئ آرالار. ایسلام تاریحی بو تۆرلۆ ساپقئنلئقلارئن اؤرنکلری ایلە دۇلودور.
یوقارئداکی آیتلە ایلگیلی اۇلاراق بۆتۆن تفسیرلردە شو ریوایت ناقلەدیلیر:
“نیتەکیم بو آیتین ماعناسئ حاققئندا مشهور حاتیمی طائینین اۇغلو عادیی دەمیشتیر کی: ‘رسولوللاها گلدیم، بۇینومدا آلتئندان بیر حاچ واردئ کی، عادیی اۇ زامان هنۆز مۆسلۆمان اۇلمامئشتئ وە حئریستیاندئ. رسولوللاە برائەت سورەسینی اۇقویۇردو. بانا: أی عادیی شو بۇینونداکی وثنی آت! بویوردو. بن دە چئقاردئم آتتئم. “آللاەتان باشقا عیلیم آداملارئنئ وە دین آداملارئنئ رابلر أدیندیلر.” آنلامئنا اۇلان آیتینە گلدی. بن: یا رسولوللاە! اۇنلارا عیبادت أتمزلردی، دەدیم. رسولوللاە دەدی کی: آللاهئن حلال قئلدئغئنا حارام دەرلر، سیز دە حارام تانئماز مئیدئنئز؟ آللاهئن حارام قئلدئغئنا حلال دەرلر، سیز دە حلال سایماز مئیدئنئز؟ بن دە: ‘أوت’ دەدیم. رسولوللاە: “ایشتە بو؛ اۇنلارا عیبادتتیر.” بویوردو.
ربیع دەمیشتیر کی؛ “بو رابلیک، ایسرائیل اۇغوللارئندا ناسئل ایدی؟” دییە عابدول-عالییە سۇردوم. اۇ دا: ‘گنللیکلە آللاهئن کیتابئندا حاحاملارئن سؤزلرینە آیقئرئ اۇلان آیتلر بولورلار، بونلارلا برابر کیتابئن حۆکمۆنۆ بئراقئرلار دا، حاحاملارئن سؤزلرینی توتارلار’ دەدی.
بو ریوایتلر شونو گؤستریر کی، هرحانگی بیرینی راب أدینمیش اۇلماق ایچین بەهمەحال اۇنا “راب” آدئنئ ورمیش اۇلماق شارط دگیلدیر. آللاهئن أمرینە اویغون اۇلوپ اۇلمادئغئنئ حسابا قاتمایاراق اۇنون أمرینە اویماق وە اؤزللیکلە دە دینین حۆکۆملرینە عائید اۇلان حوصوصلاردا اۇنو قورال قۇیمایا یتکیلی سانئپ نە سؤیلەرسە، نە أمرەدرسە دۇغرو فارض أتمک، اۇنا اویدوغو زامان آللاهئن أمرینە ترس دۆشەجگینی دۆشۆنمەدن حارەکت أتمک، اۇنون أمیرلرینی تاپارجاسئنا یرینە گتیرمک؛ “اۇنو راب أدینمک وە اۇنا تاپماق دەمکتیر”.
(…) حاققئ باطئل، باطئلئ حاق یاپمایا چالئشانلار ایسە، عیلمی حایثییتتن ماحروم بیرر طاغوتتورلار. عیلمە وە عیلمین اۇرتایا قۇیدوغو وریلرە، حاق تعالا طارافئندان یاراتئلمئش گرچکلر اۇلدوغو باقئمئندان ایطاعات، آللاهئن أمرینە ایطاعات وە حاققئن فاریضاسئنئ یرینە گتیرمکتیر. حاققا باغلئ اۇلدوغو مۆددتچە عیلمە وە عالیمە اویماماق، عیلیم وە عولەما دۆشمانلئغئدئر. آنجاق آللاهئن أمیرلرینی گؤز آردئ أدەرک عالیملردە وەلەو جۆزئی بیر حۆکۆم واعاظ أتمە یتکیسی بولوندوغونو، حاتتا بیر ذررەنین بیلە حۆکمۆنۆن یرینی دگیشتیرمەیە یتکیلی اۇلدوغونو قابول وە تسلیم أیلەمک؛ آللاەتان باشقاسئنا بیر رابلیک حیصصەسی ورمکتیر. اۇنلارئ “من دون اللە (آللاهئن گریسیندە)” راب أدینمکتیر. شەیطانلارا، طاغوتلارا، نمرودلارا، فیرعاوونلارا، پوتلارا وە أوثانا تاپماق ناسئل بیر شیرک وە کۆفۆر ایسە، عالیملرە دە حاددیندن فاضلا قئیمت ورمک اؤیلەدیر.
مثەلا دۇغرویو یانلئشئ، حاققئ باطئلئ آیئرماقسئزئن حاق عیلمینین گرگی اۇلمایان فیکیرلرینی، سؤزلرینی، حاققئن أمرینە دایانمایان، اۇندان قایناقلانمایان شاحصی گؤرۆشلرینی، ایستک وە آرزویا دایانان کەیفی فتوالارئنئ وە ایرادەلرینی اۆستۆن توتماق، سانکی اۇنلاردا آللاهئن حارام قئلدئغئنئ حلال، حلال قئلدئغئنئ دا حارام قئلما یتکیسی وارمئش گیبی، حاققئ دگیشتیرەبیلەجک حاقلارئ وارمئش گیبی، قاصئدلئ ساپئقلئقلار شؤیلە دورسون، آللاهئن أمرینە آیقئرئ اۇلدوغو آچئق اۇلان حاطالارئنا بیلە ایطاعاتئ جائیز گؤرمک، حاصئلئ آللاە بو قۇنودا نە بویوریۇر دییە دۆشۆنمەدن، آللاهئن أمرینە اویماق گرکتیگینی حسابا قاتمادان، اۇنلارا ایطاعات داحی؛ “اؤیلە بیر شیرک وە کۆفۆردۆر”. آللاهئ بئراقئپ باشقالارئنا تاپماق دەمکتیر. ماعالأسف یاهودیلر وە حئریستیانلار ایشتە بؤیلە یاپمئشلاردئر. آحبار وە روهبانلارئنئ “راب” أدینمیشلردیر. اۇنلارا گرچکتن راب دەمەمیشلرسە بیلە؛ راب یرینە قۇیموشلاردئر. (ألمالئلئ حامدی یازئر؛ تەوبە سورەسی؛ 31-نجی آیتین تفسیری)
عالیملر وە أثرلری، بیزیم ایچین چۇق شەی ایفادە أدرلر، فاقاط هر شەیی ایفادە أتمزلر. اۇنلار وە فیکیرلری اؤلۆملۆدۆر، مذهب ایماملارئ دا بؤیلەدیر. بیر حۇجایئ وەیا عالیمی دگرلندیریرکن بو گرچگی اونوتمامالئیئز. عاکسی حالدە أهلی کیتابئن “دین بۆیۆکلرینی راب أدینمە شیرکی” بیزە دە بولاشئر. فاحرددین رازی شو تثبیتلری یاپار:
“فوقاهایئ تاقلید أدن بیر جماعاتلا قارشئلاشتئم. اۇنلارا باعضئ مسئەلەلردە آللاهئن کیتابئندان بیرچۇق آیتلر اۇقودوم. اۇنلارئن باغلئ اۇلدوغو مذهبین گؤرۆشلری بو آیتلرە ترس دۆشیۇردو. بو آیتلری قابول أتمەدیلر، بانا حایرتلر ایچریسیندە باقاقالدئلار. یاعنی دەمک ایستەدیگی شویدو: سلفلریمیزدن بو آیتلرین عاکسینە عامل أتمک ناسئل مۆمکۆن اۇلور؟ گرچک بیر شکیلدە دۆشۆنەجک اۇلورسان بو حاستالئغئن دۆنیا أهلیندن بیرچۇق اینسانئن دامارلارئندا دۇلاشتئغئنئ گؤرۆرسۆن. بو کیمسەلرین چۇغو؛ شەیحلری حاققئندا حولول وە ایتتیحادئ ایددیعا أدرلر. بونلار، بو اۆممتتە وار اۇلان واقئعالاردئر.”
هرحانگی بیر مذهبین گؤرۆشلرینی قورئانا اویوپ اویمادئغئنا باقماقسئزئن قابول أدنلر، کندی مذهبینی دین حالینە گتیردیگی گیبی مذهب ایمامئنئ دا ایلاە أدینمیش اۇلورلار. أطرافئمئزداکی مذهب، جماعات وە طاریقات فاناتیکلرینە باقئلدئغئندا بو شیرکین چۇق یایغئن اۇلدوغونو گؤرۆرۆز.
بو فاناتیزم؛ ایسلامئ تانئماق ایستەینلری دە اۇلومسوز أتکیلەمیشتیر:
موحاممد أل-ماعصومی أل-مککی، آللاە کندیسینی قورئان ایلە عامل أتمەیە، رسولوللاهئن سۆننتینە سارئلمایا وە گۆزل بیر سۇنوجا (سۇن نفسیندە ایمانلئ اۇلاراق اؤلمەیە) موواففاق قئلسئن، دەر کی: بانا اوزاقدۇغو اۆلکەلریندن اۇلان ژاپۇنیانئن تۇکیۇ وە اۇسەکا شهیرلریندە اۇتوران مۆسلۆمانلار طارافئندان بیر مکتوب گؤندریلدی. مکتوب اؤزتلە شو قۇنودان باحثەدیۇر: “ایسلام نەدیر؟ مذهب نە دەمکتیر؟ ایسلام دینی ایلە شرفلنن بیریسینین دؤرت مذهبتن بیریسینە وەیا باشقا بیر مذهبە گیرمەسی، یاعنی مالیکی، حانەفی، شافیعی وەیا حانبلی اۇلماسئ گرکیر می، گرکمز می؟ چۆنکی بورادا بۆیۆک بیر ایحتیلاف وە واحیم بیر مۆناقاشا باشلادئ. ژاپۇن فیکیر آداملارئندان بیرقاچ آیدئن، ایسلام دینینە گیرمک وە ایمانلا مۆشررف اۇلماق ایستگینی تۇکیۇدا بولونان مۆسلۆمان جمعییتینە آچتئلار. هیندیستانلئ مۆسلۆمان بیر گۆروە؛ ‘کندیسینین، اۆممتین قاندیلی اۇلان أبو حانیفەنین مذهبینی سچمەسینی’ وە أندۇنزیالئ بیر گۆروە ایسە؛ ‘شافیعی مذهبیندن اۇلماسئ گرکتیگینی’ سؤیلەدیلر. ژاپۇنلار بو سؤزلری ایشیتینجە چۇق شاشئردئلار. اۇنلارئن بو توتوملارئنا چۇق حایرت أتتیلر. مذهب سۇرونو اۇنلارئن مۆسلۆمان اۇلما یۇلونو تئقادئ.
مذهب ایماملارئنئن صوفی گلەنکتە ناسئل قوتساندئغئنا تانئقلئق أتمک ایچین ماحمود اوستا عۇثماناۇغلونون أثرلرینە باقئلابیلیر. اۇ شؤیلە دەر:
ایمامئ آعظام أفندیمیز راحمتی ایلاهیەیە قاووشیۇرکن اؤلدۆگۆندن حابری یۇق. بیر دە باقیۇر کی رسولوللاهئن مجلیسیندە بولونیۇر، یینە آنلایامئیۇر اؤلدۆگۆنۆ؛ “نەدیر بو، رۆیا مئ گؤریۇروم؟” دییۇر. سۇنرا قالقئپ آبدست آلمایا یلتنینجە أفندیمیز: “یا ایمام! نەرەیە گیدیۇرسون؟” بویوردو. اۇ دا؛ “آبدست آلمایا گیدیۇروم، ناماز واقتی گچیۇر” دەیینجە رسولوللاە؛ “یا ایمام! بوراسئ آحیرت، بورادا ناماز یۇق” بویوردو. اۇ زامان آنلادئ اؤلدۆگۆنۆ. ایشتە بؤیلە آداملارئن سۆننتلرینە اویمامئزئ ایستییۇر مەولا: “ایی آداملارا اویون!” بویوریۇر مەولا.
آصلئندا آنلاتئلان حیکایەنین گرچکلە بیر عالاقاسئنئن اۇلمادئغئنئ کندیسی دە چۇق ایی بیلیرلر. آنجاق مذهب ایماملارئنئ قوتساما وە حاقلئ گؤسترمە آرزوسو، گؤزلرینە پردە گیبی ایندیگیندن؛ گرچکلری گؤرمک ایستەمزلر. عاینئ ذاتئن گرچکمیش گیبی آنلاتتئغئ داحا قۇرقونچ بیر قئصصا دا شؤیلەدیر:
ایمامئ آعظام أفندیمیز چۇق حاججەتمیشتی. بیر دفعاسئندا بەیتوللاهئن ایچینە گیردی وە ایکی رکعات ناماز قئلدئ. بیرینجی رکعاتتا قورئانئن ایلک یارئسئنئ، ایکینجی رکعاتتا دا دیگر یارئسئنئ اۇقوماق صورتی ایلە قورئانئ حاتمەتتی. نامازدان سۇنرا أللرینی آچئپ: “یا راببی! بو نوعمان قولون سانا حاققئیلا عیبادت أدەمەدی، آما سنی حاققئیلا بیلدی. سنی حاققئیلا بیلیشینین حۆرمتینە سانا حاققئیلا عیبادت أدەمەییشینی باغئشلا” دییە دوعا أتتی. دوعانئن عاقابیندە حافیفتن بیر نیدا گلدی: “نوعمان قولوموز بیزی حاققئیلا بیلدی هم دە حاققئیلا عیبادت أتتی. اۇنو دا قئیامت قۇپونجایا قادار اۇنون مذهبیندە چالئشانلارئ دا عاففەتتیم.”
