7- رواسی
“رواسی: داغلار”، “أوتاد: دیرکلر” آنلامئنا گلیر. اۇنلارا گؤرە فلاکت زامانئندا قوللار أوتادا، أوتاد دا رواسییە یؤنلیر. رواسییی قوطوب ایدارە أدر.
قوطوبتان سۇنرا گلن ایکی کیشییە “ایمامان” دەرلر. بونلاردان بیرینە “ایمامئ یمین”، دیگرینە “ایمامئ یسار” آدئ وریلیر. ایمامئ یمین (ساغداکی ایمام) قوطبون حۆکۆملرینە، ایمامئ یسار (سۇلداکی ایمام) دا حاقیقاتینە ماظهار سایئلئر. یاعنی: “بیری قوطبون قارارلارئنئ، دیگری دە گرچک یؤنۆنۆ بیلیر” دەرلر. قوطوب اؤلۆنجە یرینە ایمامئ یسار گچر. قوطوب ایلە ایکی ایمام، “اۆچلری” اۇلوشتورور.
بونلاردان باشقا، سایئلارئ “سکیز” وەیا “قئرق” اۇلان “نۆجبا” ایلە سایئلارئ “اۇن” وەیا “اۆچ یۆز” اۇلان “نوقبا” بولوندوغو وە اۇنلارئن اینسانلارئن ایچ دۆنیالارئندان حابردار اۇلدوغو قابول أدیلیر.
بونلار قورئانئن، کۆفۆر وە شیرک سایاراق یاساقلادئغئ شەیلردیر.
مۆسلۆمانلار، نامازئن هر رکعاتئندا:
إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ ﴿۵﴾ (سورة الفاتحة)
یالنئز سانا قوللوق أدر وە یالنئز سندن یاردئم ایستەریز. (فاتیحا سورەسی؛ 5)
… دیەرک ذیهینلرینی جانلئ توتارلار کی، بو حالە دۆشمەسینلر.
8- طاریقات شەیحی
طاریقاتتا شەیح هر شەیدیر.
اۇ، هم اینسانئ کامیلدیر وە حاقیقاتی موحاممدیەیی تمثیل أدر؛ هم قوطوب، هم دە غاوثتئر. مۆرید، آللاە ایلە بیتەجک ایشین، آنجاق شەیحین آرایا گیرمەسی ایلە اۇلاجاغئنا اینانئر. طاریقاتتا مۆرید، نفسینی اؤلدۆرمە آدئنا چۇق آلچالتئلئر. دەرلر کی: “شەیحە قارشئ مۆرید، یئقایئجئ اؤنۆندەکی اؤلۆ گیبی اۇلور.”
آللاە مۆشاححاص یاعنی أللە توتولان وە گؤزلە گؤرۆلن بیر وارلئق دگیلدیر. طاریقاتا گؤرە اۇنو قاوراماق ایچین قولون ذیهنن وە ماعنن یۇغونلاشماسئنئ ساغلایاجاق مۆشاححاص (سۇموت) بیر شەیە ایحتیاج گؤرۆلۆر. تاصاووفتا بو اۇبژە، آللاهئن أن مۆکممل تجللیلرینین ماظهارئ سایئلان “اینسانئ کامیل” قۇنومونداکی شەیحتیر.
یاعنی مۆریدین آللاها گرگی گیبی قول اۇلماسئ ایچین اؤنجە شەیحە قول اۇلماسئ وە قوللوق أگیتیمیندن گچمەسی ایستنیر. بونو ساغلاماق ایچین “رابئطا” گرکلی گؤرۆلمۆشتۆر.
“… سالیک اؤنجە اینسانئ کامیل اۇلان شەیحە، آردئندان رسولە، اۇنون آردئندان آللاها قالبینی باغلامالئ وە بو صورتلە حوضوری قالبە أریپ ‘فنا فیللاها’ وارمالئدئر” دەرلر.
چۆنکۆ رابئطایئ آللاە ایلە موراقابەیە وارماق ایچین یاپارلار.
اۇنلارا گؤرە:
“موراقابە وە توەججۆهە دوام أدن کیشییە وزارت، یاعنی باقانلئق وریلیر. بونا صاحیب اۇلان، مۆلک وە ملەکوتتا قۇلایجا تاصارروفا (حاشا آللاهئن یتکیلرینی قوللانمایا) باشلار؛ حاطئرلاردان گچن ایشلرە واقئف اۇلور. گؤنۆللری هیدایت نورویلا آیدئنلاتماق دا اۇنون ایچین مۆمکۆندۆر.”
طاریقاتچئلارا گؤرە:
“شەیحین باقئشئ قالب حاستالئقلارئنا شیفادئر. یۆزۆنۆ گؤسترمەسی، ماعنوی حاستالئقلارئ گیدریر. اۇ، آنلاتئلان اۇلغونلوقلارئن صاحیبی، واقتین ایمامئ، زامانئن حالیفەسیدیر. قوطوبلار، بدللر اۇنون ماقاملارئ سایەسیندە یتیشیپ یاشارلار. أوتاد، نۆجبا، اۇنون کمالات دنیزیندن آقئپ گلن بیر قاطرەدیر. اۇنون ایرشادئ گۆنش میثالیدیر. کندی ایستەمەدن هر شەیە فەیضینی یاغدئرئر…”
رابئطا یاپان مۆرید، شەیحینین دئشئندا هر شەیدن ایلگیسینین کسمک وە قالبیندە یالنئز اۇنا یر ورمک زۇروندادئر. اۇ، شەیحین صورتینی آلنئنئن اۇرتاسئندا حایال أدر، سۇنرا اۇنو قالبینین اۇرتاسئنا ایندیریر، کندینی یۇق، شەیحینی وار بیلیر. بیری دۇغودا، بیری باتئدا دا اۇلسا، شەیحین روحانیەتی اۇنو رابئطا ایلە تربیە أدر وە آللاها اولاشتئرئر.
طاریقاتچئلارا گؤرە حاقیقی شەیح، مۆریدلە آللاە آراسئندا واسئطادئر. اۇندان یۆز چەویرمک آللاەتان یۆز چەویرمکتیر. مۆرید اینانئر کی، شەیحینی نەرەدە دۆشۆنسە، روحانیەتی اۇرادا حاضئر اۇلور. یینە اینانئر کی، شەیحین روحانی تاصارروفلارئ آللاهئن تاصارروفلارئدئر.
اینجەلەدیگیمیز طاریقاتلاردا شەیح، تۆمۆیلە آللاهئن یرینە قۇنور. کیلیسەدە دە پاپاز اؤیلەدیر.
بو شیرکتن آللاها سئغئنماق گرکیر.
بو طاریقاتلارا گؤرە:
“مۆرید شەیحینین کندیسینە أمرەتتیگی شەیی یاپماقتا عاجلە أتملی، اۇنو درحال یرینە گتیرملیدیر. هیچبیر تەویل وە تەحیر یۇلونا ساپمامالئدئر. زیرا تەویل وە تەحیر، یۇل کسیجیلرین أن بۆیۆگۆدۆر.”
“سالیک، مۆرشیدینین یانئندا وە اوزاغئندا دائیما اۇنون رئضاسئنئ ألدە أدەجگی یۇلدا یۆرۆمەیە باقمالئدئر. مۆرشیدینین نەلردن حۇشلاناجاغئنئ آنلاماق وە اۇنا گؤرە چالئشماق زۇروندادئر.”
ایسلاملا اوزاقتان یاقئندان عالاقاسئ اۇلمایان ایددیعالارئنئ شؤیلە سۆردۆرۆرلر:
“مۆرشیدلر آللاە تعالانئن بولوندوغو اۇتورومدا بولونورلار، دۇلایئسئیلا آللاە تعالایئ ذیکیرلە ألدە أدیلەجک فایدا، بو ذاتلارئ گؤرمکلە عاینن ألدە أدیلیر. آللاهئن ألچیسینە تام اویمایئ، بو کامیل شەیحین سەوگیسی ایلە بیر توتماق گرکیر.”
بونلار، هیچبیر دلیلە دایانمادان باعضئ کیمسەلرە قول اۇلماقتئر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ نَصِيرٍ ﴿۷۱﴾ (سورة الحج)
آللاەتان اؤنجە اۇنون، حاققئندا قانئت ایندیرمەدیگی، کندیلریندە دە بیر بیلگی اۇلمایان شەیە قول اۇلورلار. یانلئش یاپانلارئن یاردئمجئسئ اۇلماز. (حاج سورەسی؛ 71)
سۇنوچ اۇلاراق قورئاندا “من دون اللە = آللاهئن دونوندان” ایفادەسینین گچتیگی یرلرین بۆیۆک بیر بؤلۆمۆ، آراجئ سایئلان تانرئلارا یاقئشتئرئلان یردیر. یوقارئداکی ایددیعالار، اۇ آراجئلارئن نە گیبی حایالی یتکیلرلە دۇناتئلدئغئنئ گؤسترمکتەدیر.
ه- آراجئلارئن غایبئ بیلدیگی اینانجئ
غایب، کیشینین دویولارئندان اوزاق وە حاققئندا بیلگی صاحیبی اۇلمادئغئ شەیە دەنیر. قئیامتین واقتی گیبی آللاەتان باشقاسئنئن بیلەمەیەجگی شەیلر غایبئ موطلاق، یاعنی تام غایبدئر. حاققئندا بیر بیلگی وە بلگە قالمامئش تاریحی اۇلایلار دا موطلاق غایبا دؤنۆشۆر. بیر باشقاسئنئن بیلدیگی شەی ایسە گؤرەجەلی غایب اۇلور. مثەلا ایچینیزدن نە گچتیگینی بن بیلەمم آما سیز بیلیرسینیز. اۇ، بانا گؤرە غایب اۇلور؛ سیزە گؤرە اۇلماز.
غایبئ نە اینسان، نە ملک، نە جین، نە دە آللاهئن ألچیلری بیلەبیلیرلر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
قُلْ لَا يَعْلَمُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ الْغَيْبَ إِلَّا اللَّهُ … ﴿۶۵﴾
دە کی، گؤکلردە وە یردە هیچ کیمسە غایبئ بیلمز؛ سادەجە آللاە بیلیر… (نمل سورەسی؛ 65)
شو آیتلر، اؤزللیکلە ملکلرلە ایلگیلیدیر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ وَنَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ ﴿۱۶﴾ إِذْ يَتَلَقَّى الْمُتَلَقِّيَانِ عَنِ الْيَمِينِ وَعَنِ الشِّمَالِ قَعِيدٌ ﴿۱۷﴾ مَا يَلْفِظُ مِنْ قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ ﴿۱۸﴾ (سورة ق)
“اینسانئ یاراتان بیزیز. اۇنا شاە دامارئندان دا یاقئنئز؛ ایچینین اۇنا نە فئسئلدادئغئنئ بیلیریز.
ساغئندا وە سۇلوندا اۇتورموش ایکی قایئد مەمورو بولونور. آغزئندان چئقان هر سؤزۆ قایئد ایچین حاضئر بکلەین بیر گؤزجۆ موطلاقا واردئر. (قاف سورەسی؛ 18-16)
دەمک کی آللاە، کیشینین ایچینی بیلدیگی حالدە، ملکلر آنجاق آغئزدان چئقان سؤزۆ بیلەبیلیرلر.
جینلرین غایبئ بیلەمەیەجکلری ایلە ایلگیلی اۇلاراق دا شؤیلە بویرولور:
… وَمِنَ الْجِنِّ مَنْ يَعْمَلُ بَيْنَ يَدَيْهِ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَمَنْ يَزِغْ مِنْهُمْ عَنْ أَمْرِنَا نُذِقْهُ مِنْ عَذَابِ السَّعِيرِ ﴿۱۲﴾ يَعْمَلُونَ لَهُ مَا يَشَاءُ مِنْ مَحَارِيبَ وَتَمَاثِيلَ وَجِفَانٍ كَالْجَوَابِ وَقُدُورٍ رَاسِيَاتٍ اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُكْرًا وَقَلِيلٌ مِنْ عِبَادِيَ الشَّكُورُ ﴿۱۳﴾ فَلَمَّا قَضَيْنَا عَلَيْهِ الْمَوْتَ مَا دَلَّهُمْ عَلَى مَوْتِهِ إِلَّا دَابَّةُ الْأَرْضِ تَأْكُلُ مِنْسَأَتَهُ فَلَمَّا خَرَّ تَبَيَّنَتِ الْجِنُّ أَنْ لَوْ كَانُوا يَعْلَمُونَ الْغَيْبَ مَا لَبِثُوا فِي الْعَذَابِ الْمُهِينِ ﴿۱۴﴾ (سورة سبأ)
“… راببینین ایذنییلە، یانئندا ایش گؤرن جینلری دە أمرینە وردیک. اۇنلاردان حانگیسی أمریمیزدن چئقسا، اۇنا آلەولی آتش عاذابئنئ تاتتئرئردئق. سۆلەیمان نە ایستەرسە اۇنو یاپئیۇرلاردئ؛ دگرلی مسکنلر، قالئبلار، بۆیۆک حاووضلارا بنزەر چاناقلار وە ثابیت قازانلار یاپارلاردئ. أی داوود عائیلەسی! شۆکرەدین. قوللارئمدان شۆکرەدنلر پک آزدئر.
سۆلەیمانئن اؤلۆمۆنۆ گرچکلشتیردیگیمیزدە، دۆشمەسینی أنگللـەین شەیی، کمیرن بیر قارا حایوانئ، اۇنون اؤلدۆگۆنۆ اۇرتایا چئقاردئ. سۆلەیمان دۆشۆنجە آنلاشئلدئ کی، أگر جینلر غایبئ بیلسەلردی، اۇ آشاغئلایئجئ عاذاب ایچیندە قالمایئ سۆردۆرمزلردی.” (سبە سورەسی؛ 14-12)
نبیلر سادەجە آللاهئن کندیلرینە واحیەتتیگی شەیلری بیلیرلر.
آللاە تعالا شؤیلە بویورور:
قُلْ لَا أَقُولُ لَكُمْ عِنْدِي خَزَائِنُ اللَّهِ وَلَا أَعْلَمُ الْغَيْبَ وَلَا أَقُولُ لَكُمْ إِنِّي مَلَكٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الْأَعْمَى وَالْبَصِيرُ أَفَلَا تَتَفَكَّرُونَ ﴿۵۰﴾ (سورة الأنعام)
دە کی: “سیزە، ‘آللاهئن حازینەلری یانئمدادئر’ دەمییۇروم. غایبئ دا بیلمم. سیزە، ‘بن بیر ملگیم’ دە دەمییۇروم. بانا نە واحەدیلیرسە اۇنا اویارئم.” دە کی: “گؤرن ایلە گؤرمەین بیر اۇلور مو؟ هیچ دۆشۆنمز میسینیز؟” (أنعام سورەسی؛ 50)
… وَلَوْ كُنْتُ أَعْلَمُ الْغَيْبَ لَاسْتَكْثَرْتُ مِنَ الْخَيْرِ وَمَا مَسَّنِيَ السُّوءُ إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ ﴿۱۸۸﴾ (سورة الأعراف)
… أگر غایبئ بیلسەیدیم، داحا چۇق مالئم اۇلوردو، بانا کؤتۆلۆک دە دۇقونمازدئ. بن؛ اینانان، گۆونن بیر تۇپلوم ایچین سادەجە اویارئجئ وە مۆژدەجیییم.” (آعراف سورەسی؛ 188)
غایب ایلە ایلگیلی باعضئ حابرلر، آللاە تعالا طارافئندان ألچیلرینە واحی یۇلویلا بیلدیریلیر، بیز دە بونلارئ اۇ شکیلدە اؤگرنەبیلیریز. آنجاق گرک حئریستیانلار وە گرکسە کیمی طاریقات وە جماعاتلر غایبئن بیلینەبیلەجگی ایددیعاسئندادئرلار.
1- کاتۇلیکلردە غایب بیلگیسی
داحا اؤنجە گؤرۆلدۆگۆ گیبی کاتۇلیکلر مسیح عیسایا وە قوتسال روحا تانرئ دەرلر. اۇنلارا گؤرە أپیسکۇپۇسلوق آشاماسئنئ آلان کیشی مسیحین یرینە گچر وە اۇنون گؤرەوینی اۆستلنیر. بؤیلە بیرینین غایبئ بیلەجگینە تام بیر اینانچ بولونور. پاپازلار ایسە أپیسکۇپۇسلارئن یاردئمجئلارئدئر؛ اۇنلار دا غایبئ بیلیرلر.
کاتۇلیکلرین قۇنو ایلە ایلگیلی گؤرۆشلری شؤیلەدیر:
“مسیح عیسانئن حاواریلرینە أمانت أتتیگی میسیۇنو، کیلیسە روهبانلئق سئررئ ایلە دوام أتتیریر. أپیکۇپۇسلوق، روهبانلئق سئررئنئن أن یۆکسک درەجەسیدیر. أپیسکۇپۇسلوق آشاماسئنئ آلان کیشی، سچکین وە آچئق بیر شکیلدە أفندی، چۇبان وە راهیب اۇلان مسیحین یرینی آلئر وە اۇنون گؤرەوینی اۆستلنمیش اۇلور. کندینە وریلمیش اۇلان قوتسال روح سایەسیندە أپیسکۇپۇسلار ماعنوی کراللئق یا دا چۇبانلئق وە نبیلیک یتکیلرینە صاحیب اۇلورلار. پاپازلار، أپیسکۇپۇسلارئن یاردئمجئلارئ اۇلاراق مسیحین أمانت أتتیگی گؤرەوین گرچکلشمەسینە چالئشئرلار. قوتسال روحون اؤزل لۆطفو، روهبانلئق سئررئنئ آلان کیشییی راهیب، اؤگرتمن وە چۇبان اۇلاراق تام مسیح عیسایا بنزتیر.
