یۆجە آللاه هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیموشتور.
اۇ، شؤیله بویورور:
… قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِكُلِّ شَيْءٍ قَدْرًا ﴿۳﴾ (سورة الطلاق)
… شۆبهەسیز آللاه هر شەی ایچین بیر اؤلچۆ قۇیموشتور. (طالاق سورەسی؛ 3)
شو آیت ده آللاهئن قاتئندا، هر شەیین بیر اؤلچۆیە گؤره اۇلدوغونو گؤستریر:
… وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ ﴿۸﴾ (سورة الرعد)
… اۇنون قاتئندا هر شەی بیر اؤلچۆیە گؤرەدیر. (راعد سورەسی؛ 8)
اۇنون وارلئقلارئ یاراتماسئ دا حپ بیر اؤلچۆیە گؤرەدیر.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ ﴿۴۹﴾ (سورة القمر)
بیز، هر شەیی بیر اؤلچۆیە گؤرە یاراتمئشئزدئر. (قامر سورەسی؛ 49)
هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیوپ، هر شەیی اۇ اؤلچۆیە گؤرە یاراتتئغئ ایچین، آللاهئن هر ایشی وە هر أمری، بلیرلنمیش بیر اؤلچۆیە گؤرە اۇلور.
نیتەکیم اۇ، شؤیلە بویورور:
… وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا ﴿۳۸﴾ (سورة الأحزاب)
… آللاهئن ایشی، تام بلیرلنمیش بیر اؤلچۆیە گؤرەدیر. (آحزاب سورەسی؛ 38)
آللاهئن شۆبهەسیز هر شەیە گۆجۆ یتر آما اۇ، وار أتتیگی هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیماق صورتییلە قوللارئ ایچین بیر ایمتیحان اۇرتامئ اۇلوشتورموشتور. بوندان دۇلایئ، “آللاهئن هر شەیە گۆجۆ یتر” شکلیندە مئال وریلن پک چۇق آیت، “اۇ، هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیار” شکلیندە دیلیمیزە چەوریلملیدیر.
یۆجە آللاهئن، پک چۇق آیتتە؛ هیدایتین دە، باشارئنئن دا؛ کندیسینین قۇیدوغو اؤلچۆلرە /دۆزنە اویان وە بونون گرگینی یاپانلار ایچین اۇلدوغونو بیلدیرمەسی دە اؤنملیدیر. چۆنکی بو، حایاتئ دۇغرو آنلاملاندئرمامئزئ ساغلار وە قول اۇلما بیلینجیمیزی گلیشتیریر.
دینین فئطرات اۇلاراق تانئملانماسئ دا بوندان دۇلایئدئر. هر شەیی بیر اؤلچۆیە گؤرە یاراتانا قول اۇلدوغونون بیلینجیندە اۇلان کیشی؛ “هر شەیە گۆجۆ یتمەسینە، یاعنی موطلاق گۆچ صاحیبی اۇلماسئنا راغمن یۆجە یاراتئجئ، هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیموش، هر شەیی بیر اؤلچۆیە گؤرە یاراتمئش وە باشارئیئ، دۆزنینە اویانلارا واعاد أتمیش ایسە، بیر قول اۇلاراق بنیم، اۇنون قۇیموش اۇلدوغو اؤلچۆلرە اویمادان باشارئیا اولاشمام مۆمکۆن دگیلدیر.” شکلیندە دۆشۆنۆر. ایشتە بو دۆشۆنجە هر شەیی دگیشتیریر.
چۆنکی بؤیلە دۆشۆنن بیر کیشی، باشارئیا اولاشماق ایچین حایاللرین دگیل، اؤلچۆلرین پشینە دۆشر. اؤلچۆیە اویمازسا قایبەدەجگینی بیلیر، باشارئسئزلئغا اوغرادئغئندا، بونون نەدنینی کندیندە آرار. بو بیلینجە صاحیب کیشی، آللاهئ دۇغرو آلغئلار، أطرافئنداکی گلیشمەلری دۇغرو یۇروملار، یرە ساغلام باسار وە باشارئیئ یاقالار.
یۆجە آللاهئن، حیکمتین گرگینی یاپانا وریلەجگینی، بونو ألدە أدنین دە دیگرلرینە گؤرە اۆستۆنلۆک ألدە أتمیش سایئلاجاغئنئ بیلدیرمەسی، بو آچئدان اؤنملیدیر.
اؤلچۆ وارسا، اوصول بیر زۇرونلولوقتور. چۆنکی اؤلچۆ، “اوصول” ایلە تثبیت أدیلیر. بوگۆن طابیعات کیتابئنئن آیتلرینی اۇقویانلار، آللاهئن قۇیموش اۇلدوغو اؤلچۆیە اویاراق، هر عیلمین کندی دیسیپلینی چرچیوەسیندە سۇنوجا اولاشمایا چالئشئرلار. عاینئ اؤلچۆ، آللاهئن کیتابئ ایچین دە سؤز قۇنوسو اۇلدوغوندان؛ قورئان کیتابئنئن آیتلری دە، بیر اوصول اۆزرە اۇقونمالئدئر.
چۆنکی آللاهئن آیتلری؛ تکوینی وە تنزیلی اۇلاراق ایکییە آیرئلئر. اۇنون “تکوینی آیتلرینی” اۇقوماق وە اۇنلاردان سۇنوچلار چئقارتماق ناسئل بیر اوصولۆ گرکتیرییۇرسا، “تنزیلی آیتلری” ایحتیوا أدن کیتابئن دا آچئقلامالارئنا اولاشماق، بیر اوصولۆ وە بو اوصولە اویغون حارەکت أدن أکیپلری گرکتیریر.
شو آیت بونو گؤستریر:
وَلَقَدْ جِئْنَاهُمْ بِكِتَابٍ فَصَّلْنَاهُ عَلَى عِلْمٍ هُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ﴿۵۲﴾ (سورة الأعراف)
ایمان أدەجکلرە دۇغرو یۇلو گؤسترسین وە راحمت اۇلسون دییە عیلیم اۆزرە آچئقلادئغئمئز بیر کیتاب گؤندردیک. (آعراف سورەسی؛ 52)
آللاهئن کیتابئنئن بللی بیر اوصوله گؤرە اۇقونماسئنئن گرکلیلیگینی هرکس دیلە گتیریر.
بورادا هرحانگی بیر ایحتیلاف سؤز قۇنوسو دگیلدیر. ایحتیلاف، اۇ اوصولۆن نە اۇلدوغو حوصوصوندادئر. فیزیک، کیمیا، بیۇلۇژی، آسترۇنۇمی گیبی پک چۇق بیلیم دالئندا فاعالیەت گؤسترن بیلیم اینسانلارئ، قورولو سیستمی آنلامانئن وە کشفەتمەنین پشیندە اۇلدوقلارئ ایچین چالئشمالارئنئ، آللاهئن قۇیموش اۇلدوغو اؤلچۆ وە قوراللارا گؤرە یۆرۆتمک زۇروندادئرلار.
تکوینی آیتلری اۇقویانلار، کندی قۇیدوقلارئ اؤلچۆلرە گؤرە حارەکت أدر وە سیستم قورمایا چالئشئرلارسا باشارئسئزلئق قاچئنئلمازدئر. داحاسئ بو، دنگەلری بۇزار وە اینسانلئغئ حوضورسوز وە موتسوز أدر. اینسانلارا حوضور، موتلولوق وە رفاه ورمەسی ایچین وار أدیلن دۆنیا، اۇنلارئن جهننمی اۇلور.
عاینئ دوروم تنزیلی آیتلر ایچین دە گچرلیدیر. تنزیلی آیتلری اۇقویوپ آنلامایا وە اویغولامایا چالئشانلار، بونو کندی اؤلچۆلرینە گؤرە یاپارلارسا، سیستم قورمایا، یاعنی دین اۇلوشتورمایا قالقئشمئش اۇلورلار. بو، اینسانلارئن موتلولوغو ایچین گؤندریلمیش دینین، اینسانلار ایچین سئقئنتئ قایناغئ حالینە گلمەسینە یۇل آچار.
دین، کیشینین آحیرتینی دە ایلگیلندیردیگیندن، بو آلاندا یاپئلان یانلئشلار، سادەجە دۆنیا حایاتئنئن دگیل، آحیرتین دە قایبئ دەمک اۇلور کی، بونون تلافیسی مۆمکۆن اۇلمایان بۆیۆک بیر قایئب اۇلاجاغئ اۇرتادادئر.
دینین تک صاحیبینین یۆجە آللاه اۇلدوغو گرچگی هیچبیر زامان گؤز آردئ أدیلمەملیدیر. هر تۆرلۆ تاصارروف حاققئ سادەجە اۇنا عائیدتیر. بیزە دۆشن؛ اۇنا قوللوق أدیپ، دۇغرودان وە یالنئز اۇندان یاردئم دیلەمکتیر. بو دا، دیندە تک شاریعین یاعنی حۆکۆم قوُیوجونون اۇ اۇلدوغونو قابول أتمکلە اۇلور.
شو آیت، بو آچئدان چۇق اؤنملیدیر:
الر كِتَابٌ أُحْكِمَتْ آيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ خَبِيرٍ ﴿۱﴾ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا اللَّهَ إِنَّنِي لَكُمْ مِنْهُ نَذِيرٌ وَبَشِيرٌ ﴿۲﴾ (سورة هود)
ألیف، لام، را. بو، آیتلری حاکیم وە حابیر اۇلان آللاه طارافئندان موحکم قئلئنمئش وە دە آچئقلانمئش بیر کیتابتئر. (بؤیلە اۇلماسئ) آللاەتان باشقاسئنا قوللوق أتمەمەنیز ایچیندیر. (دە کى:) بن دە اۇنون طارافئندان سیزە اویارئ یاپان وە مۆژدە ورن بیریییم. (هود سورەسی؛ 2-1)
آیتتە گچن « ألّا تَعبُدُوا إلّا الله = (بؤیلە اۇلماسئ) آللاەتان باشقاسئنا قوللوق أتمەمەنیز ایچیندیر.» ایفادەسی، یۆجە آللاهئن، آیتلری نیچین موحکم وە موفاصصال اۇلاراق ایندیردیگینین سببینی بیلدیرمکتەدیر. بؤیلە اوُلماسایدئ، یاعنی آیتلری آچئقلاما وە دتایلاندئرما ایشی اینسانلارا بئراقئلسایدئ، اۇرتایا قۇنان دین، ایندیریلمیش دگیل، اۇلوشتورولموش دین اۇلوردو. اۇلوشان دین، آللاهئن دگیل اینسانلارئن دینی اۇلوردو. بو، دیندە وە حۆکۆمدە اۇرتاقلئق آنلامئنا گلیردی.
آللاه، بؤیلە بیر اۇرتاقلئغئ قابول أتمەیەجگینی شو آیتیندە بیلدیریر:
مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِهِ إِلَّا أَسْمَاءً سَمَّيْتُمُوهَا أَنْتُمْ وَآبَاؤُكُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ إِنِ الْحُكْمُ إِلَّا لِلَّهِ أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِيَّاهُ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ ﴿۴۰﴾ (سورة یوسف)
اۇنون ایلە آرانئزا قۇیاراق قوللوق أتتیگینیز شەیلر، آدئنئ سیزین وە آتالارئنئزئن قۇیدوغو شەیلردن باشقاسئ دگیلدیر. آللاه اۇ قۇنودا کیمسەیە بیر یتکی ورمەمیشتیر. حۆکۆم، آللاهئن حۆکمۆدۆر. اۇ، کندیندن باشقاسئنا قول اۇلمامانئزئ أمرەتمیشتیر. دۇسدۇغرو دین ایشتە بودور. آنجاق، اینسانلارئن چۇغو بونو بیلمزلر. (یوسوف سورەسی؛ 40)
آیتتە، اینسانلارئن آللاهئن دئشئندا قوللوق أتتیکلرینین، کندیلرینین وە آتالارئنئن اۇرتایا قۇیدوقلارئ قورغولار اۇلدوغو بیلدیریلییۇر. اۇیسا آللاه، بو قۇنودا کیمسەیە بیر یتکی ورمەمیشتیر. چۆنکی تک حۆکۆم قۇیوجو اۇدور.
اینسانلارئن، آللاهئن یانئ سئرا باشقالارئنا قوللوق أتمەنین بیر یۇلو دا، “باشقالارئنئ دیندە سؤز صاحیبی قابول أتمکتیر”. بو، آللاەتان باشقاسئنا دا قوللوق أتمک دەمکتیر.
اۇیسا أمرەدیلن، قوللوغو سادەجە اۇنا یاپماقتئر. دۇسدۇغرو دین بونو گرکتیریر. بیریلرینین یا دا آتالارئنئن قورغولادئغئ اوصول وەیا بو اوصولە عائید قاوراملارئن دگیل، “آللاهئن قۇیدوغو اوصول” وە “بو اوصولە عائید قاوراملارئن” پشینە دۆشمەمیز أمرەدیلمیشتیر.
یۆجە آللاه، اینسانلارئن کندی قورغولارئنئن پشینە دۆشمەمەلری ایچین کیتابئ “تک قایناق” یاپمئش، اۇنو کندی آچئقلامئش، بو آچئقلامالارا اولاشمانئن یۇلونو دا گؤسترمیشتیر. اینسانلارئن چۇغو بو گرچگی گؤرمزدن گلیرلر. چۆنکی اینسان، سئنئرلارئ آشمایا، هر شەیە حۆکمەتمەیە مەییللی یاراتئلمئشتئر. اۇ، بو قۇنودا اۇ قادار جۆرئتکاردئر کی، آللاها دین اؤگرتمەیە داحی قالقار.
ایلگیلی آیت شؤیلەدیر:
قُلْ أَتُعَلِّمُونَ اللَّهَ بِدِينِكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ ﴿۱۶﴾ (سوەة الحجرات)
دە کی! دینینیزی آللاها سیز می اؤگرتییۇرسونوز؟ آللاه، گؤکلردە وە یردە اۇلانئ بیلیر. اۇ هر شەیی بیلیر. (حوجورات سورەسی؛ 16)
اینسانئن ضاعافئنئ أن ایی بیلن آللاه، بو قۇنودا اۇنو سۆرکلی اویارمئش، قانون قۇیوجونون کندیسی اۇلدوغونو حاطئرلاتمئشتئر. “تک شاریع” یاعنی حۆکۆم قۇیوجو اۇدور. بیز سادەجە اۇنون بیزە گؤندردیکلرینی، بیزە گؤستردیگی شکیلدە آنلاماق وە اویغولاماقلا یۆکۆملۆیۆز. بونا نبی وە رسوللر دە داحیلدیر.
