اینسانلار فیزیک قانونلارئنا گؤرە آچئقلایامادئغئ گۆچلری، تانرئ أدینمیشلر وە اۇنلاردان یاردئم دیلنمیشلردیر. أسکی میتۇلۇژیلر اینجەلندیگیندە، گؤرۆلەجکتیر کی اینسانلئق؛ آی، گۆنش، یئلدئز، داغلار، شیمشک وس. گۆچلری تانرئ أدینمیش وە اینسانلئغئن قادرینین بو وارلئقلارئن ألیندە اۇلدوغونا اینانمئشتئر وە بو ذیهنییت آرامئزدا حالا جانلئدئر.
یئلدئز فاللارئ، یئلدئز قایماسئ، اینسانلارئن حایاتئنا یئلدئزلارئن یؤن وردیگی گیبی اینانئشلار ماعالأسف هیچ یۇق اۇلمامئشتئر. آغاچلارا بزلر چاپوتلار باغلاماق، ناظار بۇنجوغوندان مدد اومماق، یاغمورون یئلدئزلار طارافئندان یاغدئرئلدئغئنئ سانماق، گزەگنلرین قادریمیزە حۆکمەتتیگینی ظاننەتمک یینە بو ساپقئن شیرک آنلایئشئنئن اۆرۆنۆدۆر.
قورئانا گؤرە تۆم کائینات، آللاهئن أثری وە قولودور. یۆجە آللاە گؤک جیسیملرینی، حایوانلارئ، قارالارئ وە دنیزلری، داغلارئ، اۇرمانلارئ وە یاغمورو یاراتان وە یؤنتندیر. کائینات اۆزەریندە اؤلچۆلر قۇیان وە بیزیم حیذمتیمیزە سونان یینە اۇدور. قورئان بو گرچگی شؤیلە دیلە گتیریر:
وَالْأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ ﴿۵﴾ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ ﴿۶﴾ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَمْ تَكُونُوا بَالِغِيهِ إِلَّا بِشِقِّ الْأَنْفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ ﴿۷﴾ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ﴿۸﴾ وَعَلَى اللَّهِ قَصْدُ السَّبِيلِ وَمِنْهَا جَائِرٌ وَلَوْ شَاءَ لَهَدَاكُمْ أَجْمَعِينَ ﴿۹﴾ هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً لَكُمْ مِنْهُ شَرَابٌ وَمِنْهُ شَجَرٌ فِيهِ تُسِيمُونَ ﴿۱۰﴾ يُنْبِتُ لَكُمْ بِهِ الزَّرْعَ وَالزَّيْتُونَ وَالنَّخِيلَ وَالْأَعْنَابَ وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ ﴿۱۱﴾ وَسَخَّرَ لَكُمُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومُ مُسَخَّرَاتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ ﴿۱۲﴾ وَمَا ذَرَأَ لَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَذَّكَّرُونَ ﴿۱۳﴾ وَهُوَ الَّذِي سَخَّرَ الْبَحْرَ لِتَأْكُلُوا مِنْهُ لَحْمًا طَرِيًّا وَتَسْتَخْرِجُوا مِنْهُ حِلْيَةً تَلْبَسُونَهَا وَتَرَى الْفُلْكَ مَوَاخِرَ فِيهِ وَلِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ ﴿۱۴﴾ وَأَلْقَى فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَأَنْهَارًا وَسُبُلًا لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ ﴿۱۵﴾ وَعَلَامَاتٍ وَبِالنَّجْمِ هُمْ يَهْتَدُونَ ﴿۱۶﴾ أَفَمَنْ يَخْلُقُ كَمَنْ لَا يَخْلُقُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ ﴿۱۷﴾ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۸﴾ (سورة النحل)
حایوانلارئ دا اۇ یاراتتئ. اۇنلاردا سیزی ائسئتاجاق شەیلر وە بیرچۇق فایدالار واردئر. وە سیز اۇنلاردان بیر قئسمئنئ دا یەرسینیز. اۇ حایوانلارئ، آقشام واقتی گتیریرکناحلەیین سالارکن، اۇنلاردا سیزین ایچین بیر گۆزللیک وە ذەوق واردئر. بو حایوانلار، آنجاق گۆچلۆکلە وارابیلەجگینیز بیر مملکتە یۆکلرینیزی تاشئر. راببینیز شۆبهەسیز چۇق شفقاتلئدئر، چۇق مرحامتلیدیر. هم کندیسینە بینەسینیز، هم دە زینت اۇلسون دییە آتلارئ، قاتئرلارئ وە مرکبلری یاراتتئ. وە شو آندا بیلەمەیەجگینیز داحا نیجە شەیلر یاراتاجاق. دۇغرو یۇلو گؤسترمک آللاها عائیدتیر. اۇنون أگریسی دە واردئر. آللاە دیلەسەیدی، سیزین حپینیزی هیدایتە أردیریردی. سیزین ایچین گؤکتن سو ایندیرن اۇدور. ایچەجک سو اۇنداندئر؛ حایوانلارئنئزئ اۇتلاتتئغئنئز بیتکیلر دە ، اۇ سو ایلە یتیشیر. آللاە سیزین ایچین، اۇ سو ایلە أکین، زەیتین، حورمالئقلار، اۆزۆملر وە هر چشیت مەیوەلری بیتیریر. شۆبهەسیز کی، بوندا دۆشۆنەجک بیر تۇپلولوق ایچین بۆیۆک بیر عیبرت واردئر. گجەیی، گۆندۆزۆ، گۆنشی وە آیئ سیزین حیذمتینیزە اۇ وردی. بۆتۆن یئلدئزلار دا اۇنون أمرینە بۇیون أگمیشلردیر. شۆبهەسیز کی بوندا عاقلئنئ قوللانان بیر تۇپلوم ایچین عیبرتلر واردئر. یر یۆزۆندە سیزین ایچین یاراتتئغئ دگیشیک رنکلردەکی شەیلری دە سیزین حیذمتینیزە سونموشتور. ألبتتە بوندا اؤگۆت آلان کیمسەلر ایچین بیر عیبرت واردئر. یینە دنیزدن تازە أت (بالئق) ییەسینیز وە اۇندان تاقئندئغئنئز سۆس أشیاسئنئ چئقاراسئنئز دییە، دنیزی أمرینیزە ورن آللاەتئر. گمیلرین دنیزدە سویو یاراراق گیتتیگینی گؤریۇرسون. لۆطفوندان رئزئق آرامانئز وە شۆکرەتمەنیز ایچین آللاە بؤیلە یاپمئشتئر. آللاە، یر یۆزۆ سیزی سارسماسئن دییە اۇرایا ثابیت داغلار یرلشتیردی. یۇلونوزو بولمانئز ایچین دە نهیرلر وە یۇللار یاراتتئ. داحا بیرچۇق عالامتلر یاراتتئ. اینسانلار گجەلەیین دە آللاهئن یاراتتئغئ یئلدئزلارلا یؤنلرینی بولورلار. هیچ یاراتان، یاراتمایان گیبی اۇلور مو؟ آرتئق سیز دۆشۆنمز میسینیز؟ حالبوکی آللاهئن نیعمتلرینی تکر تکر سایمایا قالقئشسانئز، اۇنلارئ سایامازسئنئز. موحاققاق کی آللاە چۇق باغئشلایئجئدئر، چۇق مرحامتلیدیر. (ناحل سورەسی؛ 5-18)
یاراتئلان بۆتۆن بو نیعمتلر اینسانا حیذمت ایچیندیر. اینسانئن یاپماسئ گرکن بو نیعمتلرین کندیسینە دگیل، یاراتئجئسئنا قول اۇلماقتئر:
وَمِنْ آيَاتِهِ اللَّيْلُ وَالنَّهَارُ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ لَا تَسْجُدُوا لِلشَّمْسِ وَلَا لِلْقَمَرِ وَاسْجُدُوا لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَهُنَّ إِنْ كُنْتُمْ إِيَّاهُ تَعْبُدُونَ ﴿۳۷﴾ (سورة فصلت)
گجە ایلە گۆندۆز وە گۆنش ایلە آی، آللاهئن قودرتینین دلیللریندندیر. گۆنشە وە آیا سجدە أتمەیین. أگر سادەجە آللاها قوللوق یاپماق ایستییۇرسانئز، اۇنلارئ یاراتان آللاها سجدە أدین! (فوصصیلت سورەسی؛ 37)
گؤکلردە وە یردە نە وارسا آللاهئ تسبیح أدر وە اۇنا سجدە أدر:
أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ ﴿۱۸﴾ (سورة الحج)
گؤرمەدین می؛ گؤکلردەکی کیمسەلر، یردەکی کیمسەلر، گۆنش، آی وە یئلدئزلار، داغلار، آغاچلار، بۆتۆن حایوانلار وە اینسانلاردان بیرچۇغو حپ آللاها سجدە أدیۇر. بیرچۇغونون اۆزەرینە دە حاذاب حاق اۇلموشتور. آللاە کیمی حۇر وە حاقیر قئلارسا، آرتئق اۇنا ایکرام أدەجک یۇقتور. شۆبهەسیز آللاە دیلەدیگی شەیی یاپار. (حاج سورەسی؛ 18)
تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا ﴿۴۴﴾ (سورة الإسراء)
یدی گؤک، یر وە بونلارئن ایچیندەکیلر اۇنو تسبیح أدرلر. هیچبیر شەی یۇقتور کی، اۇنو اؤوگۆیلە تسبیح أتمەسین. آنجاق سیز اۇنلارئن تسبیحلرینی آنلامئیۇرسونوز. شۆبهەسیز اۇ حیلم صاحیبیدیر، باغئشلایاندئر. (ایسرا سورەسی؛ 44)
گؤکلرین، یرین وە ایکیسی آراسئنداکیلرین یاراتئجئسئنئن آللاە اۇلدوغونا اینانان بیر مۆسلۆمان هیچبیر وارلئقتان مدد اومماز، اۇنلارئ قوتساماز؛ آیا، گۆنشە وس. تاپئنماز. بو جیسیملر آللاهئن آیتلریدیر وە بیزیم حیذمتیمیزدەدیر. یاپمامئز گرکن بو دەو سیستمی اینجەلەمک وە آللاهئن حیکمتی، عیلمی وە یۆجەلیگینە شاهیدلیک أتمکتیر:
اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا ﴿۱۲﴾ (سورة الطلاق)
آللاە اۇدور کی؛ یدی گؤگۆ وە یردن دە اۇنلارئن بنزەرینی یاراتمئشتئر. أمیر /ایش وە اۇلوش، اۇنلار آراسئندا سۆرکلی اینر کی، آللاهئن هر شەیە قادیر اۇلدوغونو وە آللاهئن بیلگی باقئمئندان هر شەیی قوشاتتئغئنئ بیلەسینیز. (طالاق سورەسی؛ 12)
حایوانلارا تاپئنماق دا آیرئ بیر ساپقئنلئق اؤرنگیدیر. حایوانلارئ “اوغورلو-اوغورسوز”، “ایی-کؤتۆ” وس. آیرئما تابیع توتماق دۇغرو دگیلدیر. هر بیر حایوان، یۆجە آللاە طارافئندان آیرئ بیر واظیفەیلە یاراتئلمئشتئر. قورئاندا ایسیملرینی حایوانلاردان آلان سورەلر، اینجەلندیگیندە بو گرچک گؤرۆلەجکتیر.
تاریح ایچریسیندە ایسرائیل اۇغوللارئ گیبی بوزاغئیا تاپانلار اۇرتایا چئقتئغئ گیبی، ثمود قاومی گیبی حایوانلارا ایشکنجە أدنلر دە اۇلموشتور. حایوانلار حاققئندا اینسانلارئن ایفراط وە تفریطینە قورئان مۆداحالە أتمیش وە اینسانلئغئ اویارمئشتئر. حایوانلارا أذییت أتمک وە نسیللرینی یۇق أتمەیە چالئشماق حارام اۇلدوغو گیبی، اۇنلارئ تاپئلاجاق قادار یۆجلتمک دە حارامدئر. هر ایکی دوروم دا ظولۆمدۆر. هر یئل قوربان کسمەمیزین آنلامئ؛ حایوانلارئن، اینسانلارئن حیذمتینە سونولدوغونو گؤسترمک وە حایوانا تاپئنمایئ تشویق أدن ذیهنییتە تپکی گؤسترمکتیر.
قورئانئن بۆتۆن ایقاظلارئنا راغمن، حایوان قوتساما عادتی تۆم حئزئیلا سۆرمکتەدیر. اینگی قوتسال قابول أدن هیندو گلەنگی بونا اؤرنکتیر. حایوانلارا ظولۆم یاپما حاستالئغئ دا اینسانلئغئن قورتولامادئغئ حاستالئغئدئر، بۇغا گۆرشلری دە بونا اؤرنکتیر. آنجاق داحا ایلگینچ اؤرنکلری دە مەوجودتور. واحیدن حابرسیز جاهیلیەنین أگەمن اۇلدوغو دۆنیادا یوقارئداکی ظولۆملر ماعالأسف اۇلابیلیۇر. پکی، مۆسلۆمانلارئن ایچیندە حایوانلارئ قوتسایئپ تاپئنانلارا نە دەملی؟
