قوللارئ یاراتان یۆجە راببیمیزدیر؛ نەلرین بیزیم ایچین ایی یا دا کؤتۆ، چیرکین یا دا گۆزل، حارام یا دا حلال اۇلدوغونا دا آنجاق اۇ قارار وریر. بیزە فئطرات قازاندئران اۇ اۇلدوغو ایچین بیزیم لهیمیزە وە عالەیهیمیزە اۇلان شەیلری یینە أن ایی اۇ بیلیر. آللاهئن یاراتتئغئ بو أورندە هیچ کیمسەنین کەیفی اۇلاراق حارام-حلال بلیرلەمە حاققئ یۇقتور. بو آچئقچا آللاهئن مۆلکۆنە کندیسینی اۇنا اۇرتاق أتمکتیر.
حلال اۇلان بیر شەیە حارام دەمک، حارام اۇلان بیر شەیە دە حلال دەمک “شیرکتیر”. بو شکیلدە کیشی کندیسینی حارام-حلال بلیرلەیجی نۇقطادا (ایلاە قۇنوموندا) گؤرمۆش اۇلور. کندی هواسئنا گؤرە حاراملار وە حلاللر اویدورانلار، عاینئ زاماندا آللاها ایفتیرا آتمئش اۇلورلار. آللاە حارام-حلال سئنئرلارئنئ چیزمیش وە بیزی اویارمئشتئر:
وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ أَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هَذَا حَلَالٌ وَهَذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ إِنَّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ ﴿۱۱۶﴾ (سورة النحل)
یالان دۆزەرک آللاها ایفتیرا أتمک ایچین، دیللرینیزین اویدورما نیتەلندیرمەلری ایلە؛ “شو حلالدیر، شو دا حارامدئر!” دەمەیین! یالان دۆزەرک آللاها ایفتیرا أدنلر قورتولامازلار. (ناحل سورەسی؛ 116)
آللاهئن یاراتتئغئ ییەجک وە گییەجکلری باشقالارئنا کەیفی اۇلاراق حارام سایانلارلا آللاە حسابلاشاجاقتئر.
قُلْ أَرَأَيْتُمْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ لَكُمْ مِنْ رِزْقٍ فَجَعَلْتُمْ مِنْهُ حَرَامًا وَحَلَالًا قُلْ آللَّهُ أَذِنَ لَكُمْ أَمْ عَلَى اللَّهِ تَفْتَرُونَ ﴿۵۹﴾ وَمَا ظَنُّ الَّذِينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ الْكَذِبَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَى النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا يَشْكُرُونَ ﴿۶۰﴾ (سورة یونس)
دە کی: “باقسانئزا، آللاە سیزین ایچین نیجە رئزئقلار ایندیردی، سیز اۇنلاردان بیر قئسمئنئ حارام، بیر قئسمئنئ حلال یاپتئنئز.” دە کی: “سیزە آللاە مئ ایذین وردی، یۇقسا سیز آللاها ایفتیرا مئ أدیۇرسونوز؟” آللاها یالانئ ایفتیرا أدنلر، قئیامت گۆنۆنۆ نە سانیۇرلار؟ آللاە اینسانلارا چۇق ایحساندا بولونموشتور، لاکین اینسانلارئن چۇغو شۆکرەتمزلر. (یونوس سورەسی؛ 59-60)
قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۳۲﴾ (سورة الأعراف)
دە کی: “آللاهئن قوللارئ ایچین چئقاردئغئ زینتلری وە ترتمیز رئزئقلارئ کیم حارام قئلمئش؟” دە کی: “بونلار، بو دۆنیا حایاتئندا اینانانلار ایچیندیر، قئیامت گۆنۆندە دە یالنئز اۇنلارا ماحصوصتور” ایشتە بؤیلەجە بیز آیتلری بیلن بیر تۇپلولوغا اوزون اوزون آچئقلئیۇروز. (آعراف سورەسی؛ 32)
قورئان بیلگیسی اۇلمایانلار، مذهبلری قوللاناراق سایئسئز حاراملار ایجاد أتمیشلردیر. اۇیسا حاراملار سادەجە آللاهئن بلیرلەدیگیدیر. باشقالارئنئن حارام-حلال حودودلارئنئ قابوللنمک آچئقچا “شیرکتیر”. أگر بیر شەیین حارام اۇلدوغو سؤیلنیۇرسا بونون موطلاقا قورئان ایلە ایثبات أدیلمەسی گرکیر. اؤرنگین قورئاندا میدیە وە آت أتی یەمە یاساغئ یۇقتور، فاقاط کسین حارام ظاننەدیلمکتەدیر. بو یاساقلارئ ایجاد أدنلرین قانئتلاماسئ گرکیر، عاکسی حالدە آللاها ایفتیرا آتماق سوچوندان حساب ورمک زۇروندا قالئرلار. بو نۇقطادا یوقارئداکی آیتلری تکرار تکرار تفککۆر أدەلیم.
آللاە شؤیلە بویورماقتادئر:
“أی ایمان صاحیبلری! سیزە وردیگیمیز رئزئقلارئن تمیزیندن یەیین وە أگر کندیسینە قوللوق أدیۇرسانئز آللاها شۆکرەدین.” (باقارا؛ 172) وە (ناحل؛ 114)
آللاهئن قۇیدوغو حلال-حارام ستانداردلارئنئ قابول أدنلر اۇنا قول اۇلموشلاردئر، اۇنا یاقئن دییە باشقالارئنئن حلال-حارام دییە قۇیدوغو قوراللارئ قابول أدنلر ایسە شیرک ایچریسیندەدیر. آصلئندا اینسانلار آللاهئن قۇیدوغو سئنئرلاردا دورورلارسا ساغلئقلئ یاشام کالیتەمیز یۆکسلیر. اینسانئ آللاە یاراتمئشتئر وە دۇغاسئنئ بیر تک اۇ بیلیر. اۇنون بیزە حلال قئلدئغئ ییەجکلر فئطراتئمئزلا اویوم حالیندە اۇلدوغوندان، آللاهئن حلال قئلدئقلارئ دنگەلی قوللانئلئرسا، یەمە ایچمە یۇلویلا اۇرتایا چئقان حاستالئقلارئن حپسی دگیل، آما چۇغو یۇق اۇلور.
بو نۇقطادا شونو دا عیلاوە أدەلیم؛ مذهبلرین حلال-حارام سئنئرلارئنئ قابول أدیپ اینسانلئغئ بو سئنئرلارا زۇرلایانلار مۆشریک اۇلدوغو گیبی، اینسان ساغلئغئنئ تهدید أتمکتەدیرلر. اینسانئن یاراتئجئسئ کیم ایسە، حارام وە حلاللری آنجاق اۇ قۇیابیلیر. بللی بیر عالیمین چیزدیگی حودودلارئ بۆتۆن اینسانلئغئن اویماسئ گرکن موطلاق دۇغرولار سایماق آللاها اۇرتاق قۇشماقتئر.
فهمی چچن ایلکای
