گۆنۆمۆزدە “ایسلام تۇپلومو” اۇلاراق تانئملانان تۇپلوملاردا؛ ایسلاما، کندی اؤزگۆن دیلییلە قۇنوشما ایمکان وە فئرصاتئ تانئنماماقتادئر. بورادا همن بلیرتیلمەسی گرکیر کی یایغئن آنلامدا قوللانئلماقتا بولونان “ایسلام تۇپلومو” تانئمئ، بۆتۆنۆیلە یانئلتئجئ بیر آنلام تاشئماقتادئر. سؤزۆ گچن گنل تانئملامایا دا ایلگیلی تۇپلوملارئن ایسلامئ بۆتۆنۆیلە دگیل، کیمی پارچالارئیلا، بو پارچالارئن دا آنجاق کیمی رنکلری وە چیزگیلری تاشئدئقلارئ نۇقطاسئندان حارەکتلە وارئلابیلمکتەدیر.
بیلیندیگی گیبی بیر تۇپلومون “ایسلام تۇپلومو” اۇلاراق نیتەلندیریلەبیلمەسی ایچین بو تۇپلومون ایسلامدان کیمی ایزلر وە بیچیملر تاشئماسئ یترلی دگیلدیر. بیر تۇپلومون “ایسلام تۇپلومو” اۇلاراق ایسیملندیریلەبیلمەسی، بو تۇپلومون بۆتۆن عونصورلارئیلا ایسلاما گؤرە شکیللنمەسینە باغلئ بولونماقتادئر.
حالن ایسلامئ، بۆیۆک بیر گلەنکتن قۇپان کۆچۆک پارچالار حالیندە یاشاتان تۇپلوملاردا، بیربیرلرییلە آصلا بیر ایلیشکی قورامایاجاغئنئز سایئسئز وە دگیشیک گؤرۆنتۆلر، کندیلرینی ایسلاما نیسبت أتمە نۇقطاسئندا عادتا یارئش حالیندەدیرلر. اۇلایا گنل بیر چرچوەدن باقئلدئغئندا گؤرۆلەجکتیر کی بو گؤرۆنتۆلرین دینین گرچگییلە دۇغرودان بیر باغلانتئسئ بولونماماقتادئر.
یالنئزجا کیمی آلئشقانلئقلارلا سئنئرلئ وە یالنئزجا زامان زامان اۇرتایا چئقابیلن کیمی گؤرۆنتۆلردن عیبارت بیر دین آنلایئشئ نەدنییلەدیر کی بو تۇپلوملارئن روحوندا ایسلامدان بیر أثر قالمامئش، ایسلام یالنئزجا یئغئنلارئن روحسوز گؤودەلرینە یاپئشتئرئلان بیر “أتیکت” اۇلموشتور. بوگۆن نەرەدە اۇلورسا اۇلسون مۆسلۆمانلارئ ایشتە بو أتیکتلرە گؤرە حۆکۆملر ورمکتەدیر.
کیتابئ کریم طارافئندان قئنانمئش بولونان بیر گلەنک، بۆتۆن عونصورلارئیلا وارلئغئنئ قۇروماقتادئر. بو گلەنک؛ ایسلامئ، “شارطلارا گؤرە آنلاما” گلەنگیدیر. بو گلەنگە باغلئ اۇلاراق بوگۆن سیاسال، تۇپلومسال وە کۆلتۆرل یاپئ فارقلئلئقلارئ نەدنییلە، ایسلام میللتی گنلیندە فارقلئ شارطلاردان دۇغان فارقلئ دینی دویارلئق بیچیملری گلیشتیریلمیش بولونماقتادئر. قوشقوسوز کی أمپریالیست پۇلیتیکالارئن نیهایی آماجئ بو سۇنوچلارئ ساغلاما نۇقطاسئندایدئ. مۆسلۆمانلارئن گرگی گیبی سؤمۆرۆلمەلرینی ساغلایابیلمک ایچین اۇرتایا قۇنولموش بولونان “فارقلئ دینی ستانداردلار“، بۆتۆنلۆگۆ بۇزان ایلک أتکنلر آراسئندا سایئلمالئدئر.
بیربیریندن چۇق فارقلئ اؤزللیکلری بولونان سیاسال وە اولوسال یاپئلانما بیچیملری وە بو یاپئلانمانئن گتیردیگی سئنئرلار وە سئنئرلاندئرمالار هر تۇپلومدا فارقلئ بیر دینی قاورایئش بیچیمینی اۇرتایا چئقارمئشتئر. بو آیرئلئغئن -اؤزللیکلە گۆنۆمۆزدە- بۆتۆن بۇیوتلارئیلا وۆجود بولدوغو گؤرۆلمکتەدیر.
اؤنجە دگیشیک سیاسال دۆزنلرین حیمایەسینی قابولە مەمور أدیلن دینی أگیلیملر وە قوروملار، بیلاحارە بو دۆزنلرلە بۆتۆنلشینجە ایلگیلی دۆزنلری حیمایە گؤرەوینی اۆستلنمکتەدیر. بیزیم بوگۆن “ایسلام دۆنیاسئ” اۇلاراق تانئملادئغئمئز دۆنیاداکی اویغولامالار داحا چۇق بو یؤندە گلیشمکتەدیر. یالنئزجا گلەنک حالیندە یاشاتئلان بو “دینی دویارلئق بیچیمی“، بیربیرلرییلە اوزاق وە یاقئن بیر ایلیشکیسی بولونمایان کندینە اؤزگۆ بۆتۆن سیاسال دۆزنلرلە ایی گچینمەنین یۇللارئنئ بولابیلمیشتیر.
بوگۆن هر اۆلکەدە، اۆلکە شارطلارئنا وە اۆلکە ستانداردلارئنا اویغون دینی دویارلئق بیچیملری سرگیلنمکتەدیر. بو اۆلکەلردە بلیرلەیجی اۇلان عونصورلار “دینە” اؤزگۆ عونصورلار دگیل، “شارطلارا” اؤزگۆ عونصورلاردئر. بو آنلایئش ناظارئندا “دینین” شارطلارا مۆداحالەسی دگیل، شارطلارئن “دینە” مۆداحالەسی أساس آلئنماقتادئر. بو نەدنلەدیر کی، نیجە زاماندئر “آللاهئن دینی“، شارطلارئن گرکلرینی یرینە گتیرمکلە گؤرەولی قئلئنماق ایستنمکتەدیر.
کندیسینی ایسلاما نیسبت أدن هر کسیم وە هر أگیلیمین اؤنجەلیکلە ستاتۆکۇیا اویغون بیر یؤنتم بلیرلەمەسی، بوگۆن آرتئق وازگچیلمز بیر قورال حالینە گلمیشتیر. آللاهئن عازیز دینینین هیچبیر دورومدا ستاتۆکۇیا تابیع قئلئنامایاجاغئ گرچگی بۆتۆنۆیلە اونوتولموش وە اونوتتورولموشتور. تاریحی شارطلار، جۇغرافی شارطلار، تۇپلومسال وە سیاسال شارطلار، مۇرال وە اولوسال شارطلار، ماددی وە أکۇنۇمیک شارطلار نەدنییلە ایسلام، بو شارطلار طارافئندان کندیسینە یامانمئش بولونان چشیتلی رنک وە چیزگیلرلە آصلئنا نیسبت أدیلمەسی گۆچ بیر ماهیەت قازانمئش دورومدادئر.
گنلدە “دین” اۇلایئنئن گؤرۆنۆردەکی ماهیەتی، اۇلابیلدیگینجە ساقئنجاسئز، اۇلابیلدیگینجە تهلیکەسیز بیر آنلاتئم یۇلونو سچمیش بولونماقتادئر. سچیلن وە هر دورومدا باشوورولان قئسطاس “شارطلار” اۇلونجا هر نە اۇلورسا اۇلسون آقان سولار دورماقتا، شارطلارا بۇیون أگمەیی شیعار أدینمیش بیر دین آنلایئشئ بو دورومدا “گلنە آغام، گیدنە پاشام” ذیهنیەتینی بایراقلاشتئرماقتادئر.
تسلیمیەتچی ذیهنیەت هر یردە “دینین” مانطئغئنا گؤرە دگیل، “زامانئن” مانطئغئنا گؤرە ایشلەمکتەدیر. حارەکت نۇقطاسئ زامانئن مانطئغئ اۇلونجا زامانئن دگر یارغئلارئ دا بؤیلەجە “دینین” اؤنۆنە گچمکتەدیر. بوگۆن حالن ایچریسیندە مۆسلۆمانلارئن یاشادئغئ پک چۇق تۇپلومدا ایسلام، کندی آصلی کیملیگییلە اۇلماقتان چۇق، تاریحی کیملیگییلە تانئنماقتادئر. مۆسلۆمانلارا واضعیەت أدنلر، داحا ایصابتلی بیر دەییشلە مۆسلۆمانلارا ایسلاما راغمن واضعیەت أدنلر، مۆسلۆمانلار ایچین بو تاریحی کیملیگی داحا اویغون گؤرمۆش بولونماقتادئر. تاریحی کیملیک، هر تۆرلۆ اؤدۆن وە اوزلاشما فیکرینە آچئق وە مۆساعید بولونماقتادئر.
تاریحی ایسلام ایماژئ، زامانئن مانطئغئنا دا ترس دۆشمەمکتەدیر. همن هر اۆلکەدە سیاسال رژیملر کندیلرینی سۆرگیت آیاقتا توتابیلمک ایچین دینی /تاریحی مۇتیفلرە اۆزللیکلە ایعتیبار أتمکتە وە قوللانئلماسئ بو رژیملرە ضارار ورمەیەجک دینی /تاریحی عونصورلار تیتیزلیکلە قۇرونماقتادئر. لائیک رژیملر بیلە لائیکلیگین روحونا آیقئرئ اۇلماسئنا راغمن، تۇپلومسال بارئش وە بۆتۆنلۆگۆن ساغلانماسئ قۇنوسوندا دینی /تاریحی دگرلرە مۆراجاعات أتمک زۇروندا قالماقتادئر.
دینە وە دینی اۇلانا مۆداحالە اۇلغوسو، یالنئزجا لائیک سیستملرین اۇرتایا چئقئشئیلا ایضاح أدیلمەملیدیر. لائیکلیک اۇلاراق ایسیملندیریلمەمکلە بیرلیکتە، بو گلەنگین اۇلدوقچا أسکی بیر گچمیشی اۇلدوغو عاقئلدان چئقارئلمامالئدئر. مۆسلۆمانلارئن تاریحیندە چۇغونلوقلا ایقتیدار صاحیبلری، ایقتیدارلارئنئ “دینە” گؤرە دگیل، “دینی” ایقتیدارلارئنا گؤرە تانظیم أدەگلدیکلری ایچین باشلانغئچتا اۇرتایا چئقان تمل ساپما، ایشلنە ایشلنە نەرەدەیسە ساپما اۇلماقتان چئقارئلمئش وە گۆنۆمۆزە مشروعیەت قازاناراق چئقمئش بولونماقتادئر.
ایسلامئن روحونا تامامن آیقئرئ اۇلماسئنا راغمن، ایسلام تاریحی بۇیونجا کندیلرینی ایسلاما نیسبت أتتیکلرینی ایددیعا أدن سالطانات صاحیبلری؛ اۇتۇریتەیی، دینی وە دۆنیوی اۇلماق اۆزرە آیئرمئشلاردئر. بو آیرئم، گچمیشە اۇرانلا بوگۆن داحا قاپساملئ وە داحا سیستماتیک بیر زمین اۆزرینە اۇتورتولموش بولونماقتادئر. حانگی نیەتلرە گؤرە یاپئلمئش اۇلورسا اۇلسون، بو مۆداحالە وە آیرئم گیدەرک بۆیۆین وە تاحریباتئ گنیشلەین کؤکلۆ بیر ساپمانئن باشلانغئجئنئ تشکیل أتمیشتیر.
ماراضی بیر دۇگماتیزم هم دە دین آدئنا بۇی ورمیش بیر دۇگماتیزم، گچمیشتن قالان هر شەیی، یالنئزجا گچمیشتن قالدئغئ ایچین بۆیۆک بیر عاصابیەتلە قۇروما ساواشئ ورمکتەدیر. بیر گرچگی ایسلاما نیسبت أدەرک آچئقلاما ضارورتی، یرینی گچمیشتەکی اویغولامالارلا آچئقلاما حاستالئغئنا بئراقمئشتئر. بو نەدنلەدیر کی، آللاهئن دینینی؛ “کندی دیلییلە، کندی یؤنتم وە آراچلارئیلا” مۆسلۆمانلارئن گۆندمینە قازاندئرما چابالارئنا؛ بو تاریحی دۇگماتیزم “گچیت ورمەمکتەدیر”. حاقیقاتی گچمیشین کیمی دار قالئبلارئنا ایندیرگەیەرک اۇرایا ماحکوم أدن بیر نویع دار گؤرۆشلۆلۆک، بوگۆن دە ایسلام میللتینی تهدید أدن حاستالئقلارئن باشئندا گلمکتەدیر.
ایسلام میللتی، تەوحیدی دویارلئغئن ائشئغئ آلتئندا “کیتابئ کریمە وە سۆننتی رسولوللاها” دایاناراق حورافەلردن آرئندئرئپ ساغلئقلئ ناقیل وە ریوایت دیسیپلینینی یاشاتاراق، گنیش اوفوقلارا آچئلماق زۇروندادئر. باغنازلئقلا قۇرونان بو دار گؤرۆشلۆلۆک، یینە باغنازلئقلا قۇرونان گچمیش عاصابیەتی وە دۇندورولموش ستانداردلاردان عیبارت سایئلان بیر دین آنلایئشئ نەدنییلەدیر کی بوگۆن مۆسلۆمانلار، یا “دین دئشئ بیر حایاتئن” یا دا “حایاتئن دئشئندا بیر دینین” قوربانلارئ حالینە گلمیشلردیر. مۆسلۆمانلارئن تەوحیدی گرچکلیک قاتئندا بؤیلەسی بیر دوروما ماحکوم اۇلمالارئ دۆشۆنۆلەمز، هر ایکی دورومون دئشئنا چئقاراق “دینلە حایاتئ بۆتۆنلشتیرمەلری” مۆسلۆمانلارئن اۆزرینە بۇرچتور.
کیمی دۆنیا گؤرۆشلرینین، کیمی ایدئۇلۇژیلرین، کیمی بیلیم وە فلسفە آقئملارئنئن تثبیت وە تاقدیس أتمیش بولوندوقلارئ کیمی دگر یارغئلارئنئن، گنلدە دین فیکرینە وە اؤزلدە ایسلاما قارشئ تاقئنمئش بولوندوقلارئ سالدئرغان توتوم وە طاوئرلار، مۆسلۆمانلارئ سؤزۆنۆ أتتیگیمیز آقئملار طارافئندان یۆجلتیلن دگرلر آراجئلئغئیلا ایسلامئ گۆندمدە توتما ضاعافئنا سۆرۆکلەمیشتیر. شیمدیلردە گیدەرک بو حاستالئقلار بیر دیسیپلین اۇلما ایستیعدادئ گؤسترمکتەدیر. مۆسلۆمانلارئن ایمانلارئنئ بیلە ایسلاما آصلا تاحاممۆلۆ بولونمایان “لائیک دۆشۆنجە نۇرملارئنا” گؤرە آنلاتمایا چالئشمالارئ، بو اۇلغونون سۇموت بیر گؤسترگەسیدیر.
وارلئق نەدنلری “آللاهئن دینینی” بۆتۆن عونصورلارئیلا اینکار أساسئنا دایالئ بولونان مۇدرن سیستملرین ایذین وە آنلایئشئنا سئغئناراق “دینین” گرچگینە بیر یۇل بولونامایاجاغئ طابیعیدیر. بیلینملیدیر کی “دینی” هر تۆر گرچکلیک، “دین دئشئ” اۇلغولارلا آچئقلاناماز. دین دئشئ اۇلغولارلا آچئقلانمایا چالئشئلان دین؛ کاتگۇریلرە، سۇسیۇلۇژیک تانئملارلا سئنئرلئ بیر دین آنلایئشئ سۇقولابیلیر، فاقاط ایسلام آصلا بو کاتگۇریلرە سئغدئرئلاماز.
ایسلام، “زامانئن وە شارطلارئن” اینصافئنا ترک أدیلمەملیدیر. دینی زامانئن وە شارطلارئن رنگینە بۆرۆنمک صورتییلە سونمایا چالئشماق، ایسلاما “یالان سؤیلتمەیە” چالئشماقتان فارقسئزدئر.
