- آللاە قاتئندان، یانلارئندا اۇلانئ تاصدیق أدن بیر رسول[142] گلینجە، کیتاب وریلنلردن بیر قئسمئ آللاهئن کیتابئنئ، سانکی هیچ بیلمییۇرلارمئش گیبی قولاق آردئ أتتیلر.
- سۆلەیمانئن ایقتیدارئ عالەیهینە شەیطانلارئن باغلانتئ قوروپ اۇقودوقلارئ[143] شەیلرە اویدولار. سۆلەیمان کافیر اۇلمامئشتئ آما سیحیر[144] یاپمایئ اینسانلارا اؤگرتن اۇ شەیطانلار[145] کافیر اۇلموشلاردئ.[146] بیر دە واقتییلە بابیلدە اۇ ایکی ملیکین، هاروت ایلە ماروتون[147] باشئنا گلنلرین[148] آرقاسئنا دۆشتۆلر. حالبوکی اۇنلار: “بیز بۆیۆک بیر بلایا دۆشۆرۆلدۆک،[149] ساقئن بونو گؤز آردئ أتمە!” دەمەدن کیمسەیە بیر شەی اؤگرتمزلردی. آما بونلار[150] اۇ ایکیسیندن، کیشی ایلە أشینین آراسئنئ آیئراجاق شەیلر (أنتریکالار) اؤگرنیرلردی. اۇیسا آللاهئن اۇنایئ اۇلمادان اۇنلارلا کیمسەیە ضارار ورەبیلەجک دگیللردی. بونلار، ایشلرینە یارامایان، سادەجە ضارارئ اۇلان شەیلری اؤگرنییۇرلار. ایی بیلییۇرلار کی (آللاهئن کیتابئنئ وریپ) بونلارئ آلانلارئن آحیرتتە أللرینە بیر شەی گچمز. کندیلرینی نە کؤتۆ ساتئیۇرلار! کشکە بونو بیلسەلر!
- بونلار (بو یاهودیلر؛ قورئانا) اینانئپ گۆونسەلر وە کندیلرینی یانلئشلاردان قۇروسالار، آللاە قاتئندان آلاجاقلارئ قارشئلئق ألبتتە چۇق ایی اۇلور. کشکە بونو بیلسەلر!
- أی اینانئپ گۆوننلر! “بیزی گۆت!” دەمەیین، “بیزی گؤزت![151]” دەیین وە دینلەیین. بو أمری گؤرمزلیکتە دیرننلرە آجئ ورن بیر عاذاب واردئر.
- أهلی کیتابئن[152] کافیر اۇلانلارئ، راببینیزدن /صاحیبینیزدن سیزە بیر حایرئن ایندیریلمەسینی هیچ ایستەمزلر. مۆشریکلر دە اؤیلەدیر. آللاە، ترجیح أتتیگی[153] کیشیلرە اؤزل ایکرامدا بولونور. آللاە بۆیۆک ایکرام صاحیبیدیر.
- بیر آیتی نسحەدر وەیا اونوتتورورساق،[154] یرینە داحا حایئرلئسئنئ یا دا دنگینی گتیریریز.[155] آللاهئن هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیدوغونو بیلمز میسین!
- بیلمز میسین، گؤکلردە وە یردە تۆم یتکیلر آللاهئندئر؟ آللاە ایلە آرانئزا گیرەجک هیچبیر ولینیز /یاقئنئنئز[156] وە بیر یاردئمجئنئز یۇقتور.
- یۇقسا سیزە گلن ألچیدن، داحا اؤنجە موسادان طالب أدیلنە بنزەر بیر ایستکتە بولونماق مئ ایستییۇرسونوز؟[157] کیم ایمانئنئ کافیرلیکلە دگیشتیریرسە دۇغرو یۇلدان چئقمئش اۇلور.
- کیتابلارئندا اوزمان اۇلانلارئن چۇغو، اینانئپ گۆونمەنیزدن سۇنرا سیزی کافیرلیگە دؤندۆرمەیی چۇق ایستر. بونو، گرچکلر اۇنلار ایچین بۆتۆن آچئقلئغئ ایلە اۇرتایا چئقتئقتان سۇنرا، کندیلریندە اۇلوشان قئسقانچلئقتان دۇلایئ یاپارلار. آللاە أمرینی ورینجەیە قادار اۇنلارا گؤز یومون وە ینی بیر صایفا آچئن! شۆبهەسیز آللاە هر شەیە بیر اؤلچۆ قۇیار.
- نامازئ دۆزگۆن وە سۆرکلی قئلئن، زکاتئ دا ورین. کندینیز ایچین شیمدی یاپتئغئنئز هر اییلیگین قارشئلئغئنئ آللاە قاتئندا بولورسونوز. شۆبهەسیز آللاە، یاپتئغئنئز هر شەیی دائیما گؤرۆر.
- (یاهودیلر:) “یاهودی اۇلاندان باشقاسئ” وەیا (حئریستیانلار دا:) “حئریستیان اۇلاندان باشقاسئ جننتە گیرەمز” دەرلر. بو، اۇنلارئن قورغولارئدئر. دە کی: “أگر ایددیعانئزدا حاقلئیسانئز قانئتئنئزئ گتیرین!”
- حایئر! کیم گۆزل داوراناراق کندینی آللاها تام تسلیم أدرسە، آلاجاغئ اؤدۆل، راببینین /صاحیبینین قاتئندادئر.[158] اۇنلارئن اۆزریندە بیر قۇرقو اۇلماز. اۇنلار اۆزۆلمزلر.
- حپسی دە عاینئ کیتابئ (تەوراتئ) باغلانتئلارئ ایلە بیرلیکتە اۇقودوغو حالدە، یاهودیلر: “حئریستیانلارئن بیر تملی یۇقتور”دەر؛ حئریستیانلار دا: “یاهودیلرین بیر تملی یۇقتور” دەرلر. بیلمەینلر دە بونلار گیبی قۇنوشورلار. آللاە، بونلارئن آنلاشامادئقلارئ قۇنولارداکی حۆکمۆنۆ قئیامت (مزاردان قالقئش)[159] گۆنۆ، یۆزلرینە قارشئ ورەجکتیر.
- آللاهئن مسجیدلریندە، اۇنون آدئنئن آنئلماسئنئ أنگللـەین وە اۇرالارئ حاراب أتمەیە چالئشانئن یاپتئغئندان داحا بۆیۆک یانلئشئ کیم یاپابیلیر؟ اۇنلار قۇرقویا قاپئلمادان اۇرالارا گیرەمزلر. اۇنلارئن حاققئ، بو دۆنیادا رذیل اۇلماق، آحیرتتە ایسە بۆیۆک بیر عاذابتئر.
- دۇغو دا باتئ دا آللاهئندئر. نە طارافا دؤنرسنیز دؤنۆن، اۇراسئ آللاهئن حوضورودور. آللاە، ایمکانلارئ گنیش اۇلان وە دائیما بیلندیر.
- “آللاە چۇجوق أدیندی!” دەدیلر. بو اۇنا یاقئشتئرئلاماز! گؤکلردە وە یردە اۇلان هر شەی ذاتن اۇنوندور. حپسی اۇنا ایچتنلیکلە بۇیون أگر.
- گؤکلری وە یری، اؤرنکسیز یاراتان اۇدور. بیر شەیین اۇلماسئنا قارار وردی می اۇنون ایچین سادەجە: “اۇل!” دەر، اۇ شەی اۇلوشور.[160]
- کیتابئ بیلمەینلر: “آللاە بیزیملە دە قۇنوشسا وەیا بیزە دە بیر آیت (موعجیزە) گلسە یا!” دەرلر. اؤنجەکیلر دە عاینئ شەیی سؤیلەرلردی. قالبلری بیربیرینە بنزەدی. بیز آیتلری اینانجئ کسین اۇلان بیر تۇپلولوغا آچئق آچئق گؤستردیک.[161]
- بیز سنی، بو گرچکلە (قورئان ایلە) مۆژدەلەین وە اویاران بیر ألچی اۇلاراق گؤندردیک. سن یاقئجئ آتشین آهالیسیندن سۇروملو توتولاجاق دگیلسین.
- دینینە (یاشام بیچیمینە) اویمادئقچا یاهودیسی دە حئریستیانئ دا سندن آصلا راضئ اۇلماز. دە کی: “دۇغرو یۇل آللاهئن گؤستردیگی یۇلدور.” سانا بو بیلگی گلدیکتن سۇنرا توتار دا اۇنلارئن آرزولارئنا اویارسان، آللاە سنین نە دۇستون نە دە یاردئمجئن اۇلور.
———————————————————————
[142] آیتتە گچن “رسول”؛ “قورئاندئر”. چۆنکی آیتین دوامئ، اۇنلارئن قولق آردئ أتتیکلری “رسولۆن”؛ “آللاهئن کیتابئ” اۇلدوغونو آچئقچا ایفادە أتمکتەدیر. (باقارا؛ 89) ذاتن “رسول”؛ هم بیرینە گؤندریلن “سؤز”، هم دە اۇ سؤزۆ ایلتن “ألچی” آنلامئندادئر. (مۆفردات) بو آیتتەکی “یانلارئندا اۇلانئ تاصدیق أدن بیر رسول” ایفادەسینین بیر بنزەری، آلی عیمران سورەسینین 81-نجی آیتیندە؛ “یانئنئزدا اۇلانئ تاصدیق أدن بیر رسول” شکلیندە گچر. بو بنزەرلیک (آلی عیمران؛ 81)’دە گچن “رسول” کلیمەسینین دە “کیتاب” آنلامئندا اۇلدوغونون دلیلیدیر. [143] “باغلانتئ قوروپ اۇقوما” دییە مئال وردیگیمیز “تیلاوت”؛ “بیردن چۇق شەیین، آرالارئنا کندی جینسلریندن اۇلمایان بیر شەی قارئشمایاجاق شکیلدە پش پشە سئرالانماسئ” آنلامئندادئر. (مۆفردات) [144] “سیحیر”؛ بیر شەیی اۇلدوغوندان فارقلئ گؤسترمە، آلداتما، اۇیالاما وە حیلەدیر. (لسان العرب) قورئان، سیحرین تام بیر اۇیون وە آلداتما اۇلدوغونو آچئقچا بیلدیریر. (آعراف؛ 120-103) وە (یونوس؛ 81) [145] کؤتۆ نیەتلی اینسانلار. [146] ألیمیزدەکی تەورات چەویریلرینە گؤرە سۆلەیمان (ع)، حایاتئنئن سۇن دؤنملریندە پوتپرستلیگە بولاشمئش وە کافیر اۇلموشتور. ایلگیلی بؤلۆم شؤیلەدیر: “وە یرۇبۇآما دەدی: ‘کندینە اۇن پارچا آل، چۆنکی ایسرائیلین آللاهئ راب شؤیلە دییۇر: ایشتە بن سۆلەیمانئن ألیندن کراللئغئ چکیپ آلاجاغئم وە اۇن سئبطئ سانا ورەجگیم… چۆنکی بنی بئراقتئلار وە سایدالئلارئ ایلاهەسی آستارتیە، مۇآب ایلاهئ کمۇشا وە آممۇن اۇغوللارئنئن ایلاهئ میلکۇما تاپئندئلار…” (کراللار؛ 31-32) بو ایفتیرالارئن سببی، سۆلەیماندان سۇنرا تاحتا گچن اۇغلو رهاوامئن ألیندن کراللئغئ آلماقتئ. (کراللار؛ 43) یاهودی یۇرومجولار بو بؤلۆملرلە ایلگیلی اؤزللیکلە أرکن دؤنم یونانجا چەویریلردە قاصئدلئ باعضئ چارپئتمالار اۇلدوغونو ساوونورلار. بو چارپئتمالار، اؤزللیکلە تەوراتئن یونانجا چەویریسینی أساس آلان حئریستیانلارئن، کیتابئ موقاددسی دیگر دیللرە ترجۆمە حارەکتییلە اییجە یایئلمئشتئر. باقارا سورەسینین 102-نجی آیتیندە دە تەوراتتاکی بو پاساژلارلا ایلگیلی شەیطانلارئن باعضئ تاحریفلر یاپتئغئنا دیققات چکمیشتیر. [147] ألیمیزدەکی موصحافلاردا هاروت ایلە ماروتو آنلاتان کلیمە “المَلَکَین = ایکی ملک” شکلیندە اۇقونور. آللاە؛ “ملکلری سادەجە گرچک بیر ایش ایچین ایندیریریز.” (حیجر؛ 8) دەدیگیندن، اۇنلار “سیحیر” اؤگرتەمزلر. چۆنکی سیحیر؛ “گرچک دئشئ” یاعنی باطئلدئر. (آعراف؛ 119) وە (یونوس؛ 81) بو کلیمەیی؛ عابدوللاە بین عابباس، ایبنی أبزا، داححاق وە حاسان باصری؛ “المَلِکَین = ایکی ملیک” شکلیندە اۇقوموشلاردئر. (قورطوبی)
یؤنتیمدە اۇلانا “ملیک” دەندیگی گیبی “یؤنتیمە گلمە گۆجۆ اۇلانا” دا “ملیک” دەنیر. (مۆفردات) آیتین باغلامئنا وە قورئان بۆتۆنلۆگۆنە گؤرە هاروت ایلە ماروت، چشیتلی اۇیونلارلا ایقتیداردان اوزاقلاشتئرئلان شهزادەلردیر. اۇنلار، کندیلرینە اۇینانان اۇیونلارئ، کؤتۆیە قوللانئلماماسئ شارطئیلا اینسانلارا آنلاتمئشلاردئر.
[148] بو آیتتە “باشئنا گلن” آنلامئ وردیگیمیز “إنزال”؛ “بیر شەیین ایندیریلمەسی وە مەیدانا گتیریلمەسیدیر.” (مقاییس) “اینسانئن باشئنا گلن سئقئنتئیا ‘نازیلە’ دەنیر.” (لسان العرب)، (عانکبوت؛ 34) [149] “فیتنە”؛ بیر ماعدنین گرچک دورومونو آنلاماق ایچین پۇتادا اۇنو أریتمک اۆزرە آتشە سۇقماقتئر. (لسان العرب) قورئاندا بو کلیمە “ایمتیحان”، (آعراف؛ 155) “آلداتما”، (آعراف؛ 27) “جهننم عاذابئ” (ذاریات؛ 14-10) وە “ساواش” (باقارا؛ 217) آنلاملارئندا قوللانئلمئشتئر. بورادا شهزادەلر، کؤتۆ دوروما دۆشۆردۆکلرینی آنلاتتئقلارئ ایچین کلیمەیە؛ “بۆیۆک بیر بلا” آنلامئ وریلمیشتیر. [150] آماچلارئ عیبرت آلماق دگیل، تاکتیک اؤگرنمک وە اۇ تاکتیگی کؤتۆیە قوللانماقتئ. [151] آیتتە “رَاعِنَا” کلیمەسینە؛ “بیزی گؤزت!” آنلامئ وریلەبیلیر. آنجاق کلیمە، بیر ایشین بیردن چۇق اؤزنە طارافئندان اۇرتاقلاشا یاپئلدئغئنئ گؤسترن “مُفَاعِلَة” قالئبئندا اۇلدوغو ایچین؛ “بیربیریمیزی گؤزتەلیم!” آنلامئ دا وریلەبیلیر. (تهذیب اللغة) موحاممدین (ع) آللاهئن ألچیسی صئفاتئیلا گؤرەوی، اۇنون آیتلرینی تبلیغ أتمک؛ موحاطابلارئنئن گؤرەوی دە اۇنلارئ دیققاتلە دینلەمکتیر. هیچ کیمسە ألچیلیک گؤرەوی ایلە ایلگیلی اۇلاراق اۇنا: “بیربیریمیزی گؤزتەلیم” دیەمز. (حوجورات؛ 3)“مُفَاعِلَة” قالئبئ، بیر ایشی تک باشئنا یاپما آنلامئندا دا قوللانئلدئغئندان “رَاعِنَا” کلیمەسینە؛ “بیزی گۆت!” آنلامئ دا وریلەبیلیر. اۇ زامان؛ “بیزی حایوان گۆدر گیبی گۆت!” شکلیندە اۆستۆ قاپالئ بیر آشاغئلاما یاپئلمئش اۇلور. بۆتۆن بونلارئن یرینە “أُنظُرنَا” دەنیرسە؛ “بیزی گؤزت!” دئشئندا بیر آنلاما چکیلەمز. بوگۆن حالا مۆسلۆمانلار آراسئندا، آیتە آیقئرئ اۇلاراق حالقا؛ “رَعِیَّة” یاعنی “سۆرۆ” دیەنلر واردئر.
[152] أللریندە قورئاندان اؤنجە ایندیریلمیش بیر کیتاب بولونان تۇپلوملار ایچین؛ ایکی فارقلئ ایفادە قوللانئلماقتادئر:بونلاردان ایلکی؛ “اَلَّذِینَ اُوتُوا الکِتَاب” ایفادەسیدیر وە “کندیلرینە کیتاب وریلمیش اۇلانلار” آنلامئنا گلیر. بو ایفادەیلە کندیلرینە کیتاب وریلمیش اۇلان تۇپلومون بۆتۆنۆ دیلە گتیریلمکتە، کیتابلارئ حاققئنداکی بیلگی سەویەلرینە باقئلماقسئزئن گنل وە سۇسیال بیر ایسیملندیرمە یاپئلماقتادئر. اؤرنک ورمک گرکیرسە؛ گۆنۆمۆزدە مۆسلۆمانلار، حئریستیانلار، یاهودیلر دەرکن یاپتئغئمئز ایسیملندیرمە، کیتابا موحاطاب اۇلموش بۆیۆک تۇپلولوقلارئن گنلینی ایفادە أتمەسی باقئمئندان قورئانئن “اُوتُوا الکِتَاب” قاپسامئنا گیرر.
داحا اؤنجە کیتاب ایندیریلمیش تۇپلوملارلا ایلگیلی اۇلاراق قوللانئلان دیگر ایفادە ایسە “أهلی کیتابتئر”. بو قاورام أللریندە آللاهئن کیتابئ بولونان تۇپلوملار ایچیندەکی، کیتابلارئ اۆزریندە اوزمانلاشمئش، عالیم کیشیلری ایفادە أتمک ایچین قوللانئلئر. بو سببلە آللاهئن آیتلرینی دۇغرولوغونا شاهیدلیک أدەجک درەجەدە قاورامئش، گرچکلری وە اۇنلارئن ناسئل گیزلنەبیلەجگینی بیلن کیشیلر ایچین دائیما “أهلی کیتاب” ایفادەسی قوللانئلماقتادئر. (آلی عیمران؛ 71-70 وە 98-99)، (مائیدە؛ 15)، (باقارا؛ 109) وە (نیسا؛ 171)
[153] “شَاءَ” فیعیلینین کؤکۆ؛ “بیر شەیی یاپما، وار أتمە” آنلامئندا اۇلان “شەیدیر”. (مۆفردات) بورادا آللاهئن یاپتئغئ شەی، باعضئ قوللارئنئ ترجیح أدەرک اۇنلارا ایکرامدا بولونماسئدئر. باق. (باقارا؛ 20) دیپنۇتو. [154] اونوتتورولان آیتلر، اؤنجەکی کیتابلاردا اۇلدوغو حالدە، گیزلنن وە قورئاندا کندیلریندن سؤز أدیلمەین آیتلردیر. (مائیدە؛ 15) [155] “نَسخ = نسیح”؛ بیر کیتابتاکی یازئیئ دیگر کیتابا آقتارماقتئر. (العین) “نسیح”؛ یا دنگییلە یا دا داحا اییسییلە اۇلور. آللاە، اؤنجەکی کیتابلارداکی حۆکۆملرین چۇغونو سۇن کیتابئنا آلاراق میثلییلە نسیح یاپمئش، (نیسا؛ 163) وە (شورا؛ 13) باعضئ حۆکۆملری دە آلمامئشتئر. (مائیدە؛ 15) باعضئ حۆکۆملری ایسە داحا اییسی ایلە دگیشتیریلمیشتیر. مثەلا مۆسلۆمانلار ایلک باشتا اۇروجو، اؤنجەکی اۆممتلر گیبی توتارکن، (باقارا؛ 183) داحا سۇنرا باعضئ حافیفلتمەلر یاپئلمئشتئر. (باقارا؛ 187) [156] آرالارئنا باشقا بیر شەی گیرمەیەجک شکیلدە بیربیرینە یاقئن اۇلان ایکی کیشی وەیا شەیدن هر بیرینە “ولی” دەنیر. بورادان حارەکتلە آقرابالئق، دۇستلوق، یاردئم وە اینانچ باقئمئندان دۇغان یاقئنلئق دا مجازن بو کلیمەیلە ایفادە أدیلیر. (مۆفردات) اینسانا سینیر اوچلارئندان داحا یاقئن اۇلان آللاە، “اۇنون ولیسی وە أن یاقئنئدئر”. (قاف؛ 16) آیتلر غایت آچئق اۇلدوغو حالدە تاصاووفتا بیر “ویلایت ماقامئ” اۇلوشتورولور، اۇ ماقاما؛ “ولی وەیا أولیا” دییە نیتەلنن کیشیلر یرلشتیریلەرک اۇنلار بیرەر “وسیلە /آراجئ” قۇنومونا گتیریلیر. بؤیلەجە آللاە، “آرد سئرایا” قۇنور وە تؤوبە أدیلمەدیگی تاقدیردە آصلا عاففەدیلمەیەجک “شیرک” گۆناهئنا گیریلمیش اۇلور. (باقارا؛ 257)، (نیسا؛ 48 وە 116)، (آعراف؛ 3 وە 30)، (سجدە؛ 4) وە (آحقاف؛ 6-4) [157] (نیسا؛ 153). [158] (نیسا؛ 125) وە (لۇقمان؛ 22). [159] “قئیامت”؛ “آیاغا قالقئش” دەمکتیر. قئیامت گۆنۆ (مزاردان آیاغا قالقئش گۆنۆ)؛ اینسانلارئن ینی بیر بدنلە قابیرلریندن قالقاجاغئ گۆندۆر. [160] بو آیتە؛ “اۇل دەر، همن اۇلور” شکلیندە مئال وریلیر. آللاە هر شەیی بیر اؤلچۆیە گؤرە یاراتتئغئندان (قامر؛ 49) اۇ أمیرلە، سادەجە اۇلوشوم باشلار. مثەلا آللاە، بیر چۇجوغون اۇلماسئنئ موراد أتتیگیندە، أمری؛ “دؤللنمە اؤنجەسیندە” وریر وە چۇجوق “اۇلوشمایا باشلار”. (آلی عیمران؛ 59)، (مریەم؛ 23) وە (اینسان؛ 2-1) [161] “ایلتیفات”؛ باق. (باقارا؛ 49) دیپنۇتو.
