2-5. آیتلری دیگر لافظی آیتلر ائشئغئندا آنلاماق
قورئان آیتلرینین بیذذات آللاە طارافئندان تافصیل أدیلمیش اۇلدوغونو “هود؛ 1-3” آیتلری ایلە اؤنجەکی بؤلۆملردە ایضاح أتمیشتیک. بنزەر بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
وَمَا كَانَ هَذَا الْقُرْآنُ أَنْ يُفْتَرَى مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلَكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ مِنْ رَبِّ الْعَالَمِينَ ﴿۳۷﴾ (سورة یونس)
بو قورئان، آللاەتان باشقاسئ طارافئندان اویدورولاماز، لاکین کندیندن اؤنجەکیلری تاصدیق وە کیتابئ تافصیل أدر (آیرئنتئلئ بیچیمدە آچئقلار). اۇندا شۆبهە أدیلەجک هیچبیر شەی یۇقتور. عالملرین راببی طارافئندان ایندیریلمیشتیر. (یونوس سورەسی؛ 37)
بو آیتتە گچن “کیتابئ تافصیل أدر” ایفادەسیندەکی کیتابئن نە اۇلدوغو مۆفسسیرلر طارافئندان تارتئشئلمئش وە “قورئاندان اؤنجەکی ایلاهی کیتابلار”، “قورئان ایچیندەکی حۆکۆملر” وەیا تۆم ایلاهی کیتابلارئن آنا قایناغئ اۇلاراق “لەوحی ماحفوظ” اۇلدوغو سؤیلنمیشتیر. “یوسوف؛ 111” وە “یونوس؛ 37” آیتلری، بیرلیکتە دۆشۆنۆلدۆگۆندە، قورئانئن آچئقلادئغئ بو کیتابئن کندیندن اؤنجەکی کیتابلار وە /وەیا کندیسی داحیل، تۆم بو کیتابلارئن ایچیندەکی حۆکۆملر اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر. لاکین قورئانئن هر حالۆکاردا آچئقلانان دگیل، آچئقلایان (تافصیل أدن) بیر کیتاب اۇلدوغو آچئقتئر. چۆنکی “کیتابئ تافصیل أدر” بویرولماقتادئر.
اۇ حالدە قورئانئ آنلاماق ایچین بیزە دۆشن یوموش، آللاهئن کندی آیتلرینی تافصیل أتمک آماجئیلا یاپتئغئ بەیانلارئ بولماقتئر. حانگی آیتین حانگی آیت ایلە آچئقلاندئغئنئ تثبیت أتمک وە ایلیشکیلی آیتلری یان یانا گتیرمکتیر. آللاهئن آیتلری آنجاق آللاهئن یاپتئغئ بو آچئقلامالارلا دۇغرو آنلاشئلابیلیر.
2-6. آیتلری کەونی آیتلر ائشئغئندا آنلاماق
قورئان؛ اینسانئن، اوفوقلارئن، گجەنین، گۆندۆزۆن، گۆنشین وە آیئن قئساجا کائیناتتاکی هر شەیین، آللاهئن آیتلری اۇلدوغونو بیلدیریر. تۆم بو آیتلری یاراتان وە بو آیتلرین ایچینە یاراتئلئش قانونلارئنئ قۇیان آللاە تعالادئر. اۇ حالدە قورئان آیتلرینی آنلاماق ایچین سادەجە دیگر قورئان آیتلرینی دگیل، کائیناتتاکی کەونی آیتلری دە (اؤزللیکلە اینسانئن ایچیندەکی آیتلری) اینجەلەمک گرکیر. آللاە تعالا، داحا واحیین ایلک آیتی ایلە بو حوصوصا ایشارت أتمیشتیر:
اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ ﴿۱﴾ خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ ﴿۲﴾ (سورة العلق)
اۇقو! یاراتان راببینین آدئیلا (اۇقو!). اۇ، اینسانئ عالاقادان یاراتاندئر. (عالاق سورەسی؛ 1-2)
واحیین بو ایلک آیتلری ایلە أمبریۇدان (عالاقادان) یاراتئلان اینسانئن یاراتئلئش قانونلارئنا عاطئف یاپئلمئش وە اۇقومانئن بو قانونلار چرچیوەسیندە یاپئلماسئ أمرەدیلمیشتیر. یاعنی “اینسانئن یاراتئلئشئنئ دۆشۆنەرک (آراشتئراراق) اۇقو!” بویرولموشتور. بو آیتلر، قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین باشتا طئب وە آسترۇنۇمی اۇلماق اۆزەرە تۆم پۇزیتیف بیلیملردن ایستیفادە أدیلمەسی گرکتیگینی گؤستریر. کذا تۆم عیلیملر نیهایتیندە آللاهئن آیتلرینی /قانونلارئنئ اینجەلەر. قورئان، آللاهئن لافظی آیتلری، اینسان وە أورندەکی هر شەی ایسە آللاهئن کەونی آیتلریدیر.
سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ ﴿۵۳﴾ (سورة فصلت)
اینسانلارا (أورنین) اوفوقلارئندا وە کندی نفیسلریندەکی آیتلریمیزی گؤسترەجگیز کی اۇنون (قورئانئن آللاەتان گلن) گرچک وە حاق (کیتاب) اۇلدوغو اۇنلارا اییجە بللی اۇلسون. راببینین هر شەیە شاهید اۇلماسئ یتمز می؟ (فوصصیلت سورەسی؛ 53)
قورئانئن آچئقلانمئش بیر کیتاب اۇلدوغو باعضئ آیتلردەکی “فُصِّلَت آیَاتُەُ”، “الکِتَابَ مُفَصَّلًا”، “کِتَابٌ فُصِّلَت”، “تَفصِیلَ الکِتَاب” وە “تَفصِیلَ کُلِّ شَیءٍ” ایفادەلری ایلە ثابیتتیر. دەمک کی قورئان (دین ایلە ایلگیلی) هر شەیی تافصیل أتمیشتیر (آچئقلامئشتئر). بو تافصیلاتئن تۆمۆ قورئانئن ایچیندەدیر. قورئانئن یاپتئغئ بو آچئقلامالارئ بولماق ایچین ایلگیلی آیتلری یان یانا گتیرمک گرکیر. یاپئلماسئ گرکن بودور. آنجاق باعضئ آیتلرلە ایلگیلی آچئقلامالارئ (سادەجە لافظی آیتلردە دگیل) کەونی آیتلردە دە بولابیلیریز. بو دوروم، باعضئ آیتلرین قورئاندا آچئقلانمادئغئنئ دگیل، بو آیتلرلە ایلگیلی آچئقلامالارئن هم قورئاندا هم أورندە (یاعنی هم لافظی آیتلردە هم کەونی آیتلردە) وار اۇلدوغونو گؤستریر. مثەلا “آعراف؛ 172″آیتی، آدم اۇغلونون ذۆررییتینین سئرتئندان آلئندئغئنئ (گؤچ أتتیریلدیگینی) بیلدیریۇر. بیز آیتتەکی بو بیلگییی (آچئقلامایئ) پۇزیتیف طئب بیلیمی سایەسیندە اینسان وۆجودوندا دا یاعنی کەونی آیتلردە دە گؤرەبیلیۇروز (تثبیت أدەبیلیۇروز). آما بو دوروم، بو بیلگینین قورئاندا بولونمادئغئنئ (آچئقلانمادئغئنئ) دگیل، قورئانداکی بو بیلگینین أورندە دە وار اۇلدوغونو گؤستریر. (“آعراف؛ 172” آیتی، طئببی بیلگیلر ائشئغئندا کیتابئن سۇن بؤلۆمۆندە ألە آلئنماقتادئر.)
بو دوروم، قورئانئ آنلامایا چالئشئرکن سؤزلۆکلرە مۆراجاعات أتمک گیبیدیر. زیرا قورئان، کلیمە وە قاوراملارا کندی آنلامئنئ یۆکلەین بیر کیتابتئر. آصئل اۇلان بودور. آما بیزلر، کلیمە وە قاوراملار ایچین باعضن سؤزلۆکلرە دە مۆراجاعات أدیۇروز. حالبوکی بو اۇلمازسا اۇلماز دگیلدیر. عیلاوە بیر ایمکاندئر. کەونی آیتلرە مۆراجاعات أتمک دە بؤیلەدیر (اۇلمازسا اۇلماز دگیل، عیلاوە بیر ایمکان).
آیرئجا، قورئانئن أساسئ /آناسئ موحکم آیتلردیر. دینی یاشاماق ایچین مۆمینلرە لازئم اۇلان آصئل آیتلر بونلاردئر (آحکام آیتلری). مۆمینلر، بیذذات آللاە طارافئندان آچئقلانمئش اۇلان بو آیتلری تاطبیق أدەرک دینینی أکسیکسیز بیچیمدە یاشایابیلیرلر. چۆنکی قورئان، مۆمینلرە لازئم اۇلان هر بیلگییی ایچرمکتە وە ایچردیگی بو بیلگیلری تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلاماقتادئر. قالبلریندە أگریلیک بولونانلار ایسە آچئقلانمئش (آپآچئق) اۇلان بو آحکام آیتلری دئشئنداکی مۆتشابیە آیتلرین پشینە دۆشرلر. اۇیسا بو آیتلرین گرچک آنلامئنئ آنجاق آللاە وە عیلیمدە درینلشنلر (عالیملر /اوزمانلار) بیلیرلر. بونلار دا طابیعی کی اؤنملی آیتلردیر. آما بونلارئ آنلاماق ایچین عیلیمدە درینلشمک /اوزمانلاشماق گرکیر. بونلارئن بیر بؤلۆمۆ؛ اینسانلارا، نفیسلریندەکی وە آفاقتاکی آیتلری (موعجیزەلری) گؤسترن وە بؤیلەجە قورئانئن آللاە کلامئ اۇلدوغونو ایثباتلایان آیتلردیر. ایشتە أورندەکی حاقیقاتلردن باحثەدن (دینی پراتیکلە ایلگیلی اۇلمایان) بو آیتلردەکی آچئقلامالار، کەونی آیتلرە مۆراجاعات أدیلەرک دە گؤرۆلەبیلیر. بو دوروم، بو آیتلرلە ایلگیلی آچئقلامالارئن قورئاندا بولونمادئغئنئ دگیل، قورئانداکی بو آچئقلامالارئن أورندە دە وار اۇلدوغونو گؤستریر. بؤیلەجە آیتتە دە بویرولدوغو اۆزەرە “قورئانئن آللاە کلامئ اۇلدوغو بیزە اییجە بللی اۇلور”. مثەلا بیلیمین ینی کشفەتتیگی اینسان بدنیندەکی باعضئ حاقیقاتلری (کەونی آیتلری)، قورئاندا دا گؤرن وەیا قورئانداکی بو بیلگیلری اینسان وۆجودوندا مۆشاهدە أدن بیر حکیم (اوزمان) قورئانئن گرچکتن آشقئن بیر وارلئغئن (آللاهئن) کلامئ اۇلدوغونا همن قاناعات گتیریر. کذا اوزایئن درینلیکلریندەکی حاقیقاتلری قورئاندا گؤرن بیر آسترۇنۇت دا عاینئ شکیلدە بو قاناعاتە وارئر. تۆم بونلار، بو قۇنولارلا ایلگیلی آیتلرین قورئاندا آچئقلانمادئغئنئ دگیل، بو قۇنولارلا ایلگیلی قورئانداکی آچئقلامالارئن أورندە دە وار اۇلدوغونو، باشقا بیر ایفادە ایلە سؤیلەرسک، أورندەکی بو حاقیقاتلرین قورئاندا دا گؤرۆلەبیلەجگینی گؤستریر. بؤیلەجە اینسانلار، قورئانئن آللاە کلامئ اۇلدوغونو بیذذات مۆشاهدە /شهیدلیک أدرلر.
2-7. بیلمک (بیلگی صاحیبی اۇلماق)
قورئان آیتلرینین بیذذات آللاە طارافئندان آچئقلانمئش اۇلدوغونو ایضاح أتمیشتیک. لاکین آللاە، قورئانئ هرکس ایچین دگیل، باعضئ کیمسەلر ایچین (غایرت أدنلر ایچین) آچئقلامئشتئر. زیرا حانگی آلاندا غایرت أدیلمەسی گرکتیگینی دە بیزە بیلدیرن قورئاندئر.
قورئانئ آنلامانئن أن اؤنملی شارطلارئندان بیری دە بیلمکتیر. بیلگی صاحیبی اۇلماق وە /وەیا بیلگی أدینمەیە چالئشماقتئر.
وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۹۷﴾ (سورة الأنعام)
بیز، بیلن بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی (ایشتە بؤیلە) تافصیلاتلئ بیچیمدە آچئقلادئق. (أنعام سورەسی؛ 97)
فَإِنْ تَابُوا وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ فَإِخْوَانُكُمْ فِي الدِّينِ وَنُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۱۱﴾ (سورة التوبة)
بیز، بیلن بیر تۇپلوم ایچین آیتلریمیزی بؤیلە آچئقلئیۇروز. (تەوبە سورەسی؛ 11)
وَكَذَلِكَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ وَلِيَقُولُوا دَرَسْتَ وَلِنُبَيِّنَهُ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ﴿۱۰۵﴾ (سورة الأنعام)
ایشتە بیز، آیتلریمیزی بؤیلە اینجەدن اینجەیە (صارراف گیبی) آچئقلئیۇروز کی، سانا؛ “سن درس آلمئشسئن” دەسینلر وە بیز دە بیلن بیر تۇپلولوغا اۇنو بەیان أدەلیم. (أنعام سورەسی؛ 105)
