صورتا اینسان، سیرتا اینسانلئق دئشئ ماحلوقلار دورومونا دۆشمک، بەیینلری اویوشتورولموش کیشیلردن اۇلماماق ایچین، فابریکا عایارلارئ حۆکمۆندە اۇلان فئطراتئمئزا دؤنۆش یاپمالئیئز.
بیزلر؛ جان، بدن وە روحتان اۇلوشتوق. اینسانلئغا گچیشیمیز بیزە یۆکلنن روح ایلەدیر. روح؛ بیلگیسایارا یۆکلنن یازئلئم پرۇگرامئ گیبیدیر. یازئلئم پرۇگرامئمئز فئطراتتئر. ناسئل کی بیلگیسایار، یازئلئم پرۇگرامئ اۇلمادان هیچبیر ایشە یارامئیۇرسا، بیز دە یازئلئم پرۇگرامئنا اویغون یاشامازساق موتلو اۇلامایئز. اونوتمامالئیئز کی، ایسلام دینی “فئطرات” اۆزەرەدیر.
فئطرات؛ أورنسل اۇلان بۆتۆن دۇغرولارئ ایچینە آلماقتادئر. هیچبیر اینسان سئنئرلارئن چیگننمەسینی، یالانئ، حئرسئزلئغئ، آدام اؤلدۆرمەیی، دەدیقۇدویو، ایفتیرایئ، زینایئ… دۇغرو سایئپ گۆزل گؤرمز. بونون یانئندا یرین وە گؤکلرین یاراتئجئسئنئن آللاە اۇلدوغونو آصلا اینکار أتمز.
حاق تعالا کیتابئندا بو گرچگی شو شکیلدە ایفادە أتمیشتیر:
وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلْ أَفَرَأَيْتُمْ مَا تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ أَرَادَنِيَ اللَّهُ بِضُرٍّ هَلْ هُنَّ كَاشِفَاتُ ضُرِّهِ أَوْ أَرَادَنِي بِرَحْمَةٍ هَلْ هُنَّ مُمْسِكَاتُ رَحْمَتِهِ قُلْ حَسْبِيَ اللَّهُ عَلَيْهِ يَتَوَكَّلُ الْمُتَوَكِّلُونَ ﴿۳۸﴾ (سورة الزمر)
اۇنلارا: “گؤکلری وە یری، کیم یاراتتئ؟” دییە سۇرسان کسین اۇلاراق “آللاە” دەرلر. دە کی: “آللاە ایلە آرانئزا نەیی قۇیوپ یالواردئغئنئزا باقتئنئز مئ؟ آللاە بانا بیر سئقئنتئ ورمک ایستەسە، اۇنلار بو سئقئنتئیئ گیدرەبیلیرلر می؟ یا دا بانا اییلیک أتمک ایستەسە، اۇنلار اۇنون بو اییلیگینی اؤنلەیەبیلیرلر می؟” دە کی: “آللاە بانا یتر. کندیلرینە دایاناق آرایانلار اۇنا گۆونیپ دایانسئنلار.” (زۆمر سورەسی؛ 38)
قوللانئلان بیلگیسایارا ویرۆس بولاشماسئ ایحتیمالینین هر زامان اۇلابیلەجگی وە ویرۆس بولاشماسئ ایچین پرۇگرامئنئ هر زامان گۆنجللنمەسی گرکتیگی بیلدیگیمیز داحیلیندەدیر.
گۆنجللەمەسینین یاپئلمادئغئ بیلگیسایارلارئن ویرۆس قاپتئغئ گیبی، بیزیم یازئلئمئمئز دا ویرۆس قاپماماسئ ایچین گۆنجللنملیدیر. بو گۆنجللەمەیی دە آنجاق یرین وە گؤکلرین یاراتئجئسئ وە تک صاحیبی اۇلان آللاهئن واحیی ایلە یاپابیلیریز.
ایسلام یازئلئمئنئن تامامئنئ، هیچ کیمسە اؤرتەمز. حاق تعالا بو گرچگی آنلایاجاغئمئز بیر دیللە شو شکیلدە ایفادە أدر:
وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ قَالُوا بَلَى شَهِدْنَا أَنْ تَقُولُوا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّا كُنَّا عَنْ هَذَا غَافِلِينَ ﴿۱۷۲﴾ (سورة الأعراف)
راببین، آدم اۇغوللارئندان، اۇنلارئن بللریندن نسیللرینی آلدئغئندا اۇنلارئ کندیلرینە قارشئ شؤیلە شاهید توتتو: “بن سیزین راببینیز دگیل میییم؟” اۇنلار دا “أوت! راببیمیزسین. بیز بونا شاهیدیز!” دەدیلر. آرتئق (مزاردان) قالقئش گۆنۆ: “بیز بونون فارقئندا دگیلدیک” دییەمزسینیز. (آعراف سورەسی؛ 172)
هر دۇغان اینسان، عاقیل-بالیغ اۇلونجایا قادار مۆسلۆماندئر. بللریندن نسیللرین آلئنماسئ بیزیم اۆرەمە چاغئنا گلیشیمیزین دلیلیدیر.
بیزلر بولوغ چاغئنا گلدیگیمیزدە گؤردۆکلریمیزە “شاهید” اۇلویۇروز. بو حال بیزی “سۇروملولوقلارئمئزئ” اۆستلنمەیی گرکلی قئلماقتادئر.
شاهید اۇلابیلەجک هرکس، یاراتئلان هیچبیر شەیین کندییلیگیندن یاراتئلمادئغئنئ ایدراک أتمکتەدیر. اۆست بیر گۆجۆن یاراتتئغئنا وە یؤنلتتیگینە کسین اینانمئشتئر. کۆچۆککن آننە وە بابالارئمئزا سۇرولار سۇرار، جواب ورەمەیەجک دورومدا بئراقئردئق. عاقیل-بالیغ سۇنراسئ بو شکیلدە سۇرولارئمئزئن اۇلماماسئ، قاناعاتیمیزین تام اۇلماسئندان دۇلایئدئر.
کسین بیلییۇروز کی؛ آللاە واردئر وە تک یاراتئجئ اۇدور. یازئلئمئمئزئن بۇزولماسئنا سبب اۇلاجاق بیلگی کیرلیلیگینە قارشئ تدبیری، یاراتئجئدان آلمالئیئز. زیرا بیزی تربیە أدن راببیمیز، بیزە اؤگرتیلن بیلگیلری سۇرغولامایانلارئن عاقئبتینی شو شکیلدە آنلاتمئشتئر:
أَوْ تَقُولُوا إِنَّمَا أَشْرَكَ آبَاؤُنَا مِنْ قَبْلُ وَكُنَّا ذُرِّيَّةً مِنْ بَعْدِهِمْ أَفَتُهْلِكُنَا بِمَا فَعَلَ الْمُبْطِلُونَ ﴿۱۷۳﴾ (سورة الأعراف)
شونو دا دیەمزسینیز: “اؤنجەدن اۇرتاقلار اویدوران آتالارئمئزدئ. بیز ایسە اۇنلاردان سۇنرا گلن بیر نسیلدیک. اۇ بۇش ایشلرە دالانلارئن یاپتئقلارئندان اؤتۆرۆ بیزی یۇق مو أدەجکسین؟” (آعراف سورەسی؛ 173)
روح: عاقئل، شوعور، ویجدان، ایرادە وە فئطراتئن بیرلشیمیدیر. عاقئل، بیلگی أدینمەیە یارایان بیر گۆچتۆر. بو گۆچ ایلە بیلگی أدینیر وە اویغولامایا گچریز. بو بیلگیلری یاشارساق بدنیمیز بیزی بیر قالعە گیبی قوُرویاجاقتئر.
عاقلەدن بیر قالب دواملئ فاعالیەت حالیندەدیر. فاعالیەت آلانئنئ گنیش توتارساق، بیرچۇق اۇلاغاناۆستۆ گۆزللیکلرە شاهید اۇلاجاغئز. بو شاهیدلیک دە بیزی شهادتە ایتەجکتیر. شهادت، حایاتئمئزئ ایمانئمئزا شاهید قئلمامئزدئر. حایاتئنئ ایمانئنا شاهید قئلانلار آصلا اؤلمزلر. شاهید اۇلمامئز، اؤرنک وە مۇدل اۇلمامئز ایلە اۇلور.
آللاە سانا گۆناە ایشلەمە دەمز. گۆناهئ یاشام بیچیمی حالینە گتیرمە دەر.
بۆیۆک گۆناەلار یاپمادئغئمئز تاقدیردە حاق تعالا کۆچۆک گۆناەلارئمئزئ اؤرتەجکتیر.
حاق تعالا بو حاقیقاتی شو شکیلدە بیلدیریر:
إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا ﴿۳۱﴾ (سورة النساء)
سیزە قۇنان یاساقلارئن بۆیۆکلریندن قاچئنئرسانئز، گۆناەلارئنئزئ، قوصورلارئنئزئ اؤرتر وە سیزی شرفلی بیر یرە یرلشتیریریز. (نیسا سورەسی؛ 31)
گۆناەلار بللیدیر. قورئانئ کریمدە آللاە تعالا قومارئ، فوحشون بۆتۆن چشیتلرینی وە أشجینسللیگی، آللاە حاققئندا بیلمەدیگیمیز شەیلری سؤیلەمەمیزی، آللاهئن آیتلرینی تاحریف أتمەمیزی، ترؤرۆ کسینلیکلە منع أتمیشتیر.
هدفیمیز بو دۆنیا وە آحیرت موتلولوغو اۇلمالئدئر. بو هدفە اولاشماق ایچین دە یارئشمالئیئز. زیرا یارئشئن اۇلمادئغئ یردە تنبللیک واردئر.
آحیرت موتلولوغونا گیدن یۇلو حاق تعالا سانا شؤیلە آنلاتئر:
الَّذِينَ يُنْفِقُونَ فِي السَّرَّاءِ وَالضَّرَّاءِ وَالْكَاظِمِينَ الْغَيْظَ وَالْعَافِينَ عَنِ النَّاسِ وَاللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿۱۳۴﴾ وَالَّذِينَ إِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً أَوْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ ذَكَرُوا اللَّهَ فَاسْتَغْفَرُوا لِذُنُوبِهِمْ وَمَنْ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا اللَّهُ وَلَمْ يُصِرُّوا عَلَى مَا فَعَلُوا وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴿۱۳۵﴾ أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِينَ ﴿۱۳۶﴾ (سورة آل عمران)
(یارئشئ قازاناجاق اۇلانلار) بۇللوقتا وە دارلئقتا حایرا حارجایان، اؤفکەلرینە حاکیم اۇلان وە اینسانلارئن قوصورلارئنا باقمایانلاردئر. آللاە گۆزل داورانانلارئ سەور. اۇنلار اوتانچ وریجی بیر چیرکینلیک یاپار وەیا کندیلرینی کؤتۆ دوروما دۆشۆرۆرلرسە، درحال آللاهئ حاطئرلار وە گۆناەلارئنئن باغئشلانماسئنئ ایستەرلر. گۆناەلارئ آللاەتان باشقا کیم باغئشلایابیلیر؟ بیر دە یاپتئقلارئ یانلئشتا بیلە بیلە دیرنمزلر. اۇنلارئن اؤدۆللری؛ راببینین باغئشلاماسئ وە اؤلۆمسۆز اۇلاراق قالاجاقلارئ، ایچیندن ائرماقلار آقان باحچەلردیر. بو چالئشمایئ یاپانلارئن آلاجاغئ قارشئلئق، نە گۆزلدیر! (آلی عیمران سورەسی؛ 136-134)
عاقلئمئز، ایرادەمیز وە ویجدانئمئز روحوموزون قایناغئدئر. روحوموزون صاحیب اۇلماسئ گرکن أن اؤنملی دۇنانئملارئدئر. کندیمیزی بو دۇنانئملاردان ماحروم أدرسک، باغئشئقلئق سیستمینی ضایئف بئراقمئش اوُلوروز.
حایاتئن آصلا بۇشلوق قابول أتمەدیگینین فارقئندا اۇلمالئیئز. هر بۇشلوق دۇلدورولمایا ماحکومدور. بۇش بئراقتئغئمئز آلانئ دا دۇلدوراجاق چۇق کیشیلر اۇلاجاقتئر. بونون ایچین اویانئق اۇلمالئیئز. بوندان دۇلایئ شوعور صاحیبی اۇلمالئیئز. شوعور، گؤرۆنن وە بیلینن ماعناسئندادئر. گؤرۆنن وە بیلیننە قارشئ حانگی گۆچ دورابیلیر؟
یاپتئغئمئز ایشین سۇنوجونو دۆشۆنمەمیز، باقئرئ آلتئن، کؤمۆرۆ ألماس ظاننەتمەمیز گیبیدیر. ظانلار چۇغونلوقلا آلداتئجئدئر. قالئجئلئغئ کسین اۇلمایان دۆنیا نیعمتلرینین، گلەجگی کسین اۇلان وە بۇرچلولارئن بۇرجونو اؤدەییپ مۆکافاتئنئ گؤرەجگی گۆنۆن اۇلمایاجاغئنئ ظاننەتمک دە بؤیلەدیر. اۇنون ایچین ویجدانئمئزدان گلن سسی دویمالئیئز.
ویجدان؛ ایییی کؤتۆدن آیئرابیلن، کؤتۆلۆک یاپتئغئمئز زامان اۆزۆلن، اییلیک یاپتئغئمئز زامان سەوینن ایچ بنیمیزدیر. آصلئندا بیلگینین قایناغئدئر. ویجدانئمئز أوت دەرسە، عاقلئمئز اوُنو آصلا یالانلاماز. ویجدانئمئز عاقلئمئزدان دائیما بیر آدئم اؤندەدیر.
ویجدانئنئن اۇنایلامادئغئنا عاقلئن جواز ورمەسی، عاقلئنئن ویرۆس قاپتئغئنئن دلیلیدیر. ویجدانئمئزئن سسینی کسمزسک، بو سس موحاققاق دویولاجاقتئر. اۇندان دۇلایئ ویجدانئمئزا ترس دۆشن بیر شەی ایلە عامل أتمەملیییز. زیرا حاق تعالا ایچیمیزە ایلهام أتمکتەدیر.
ایلگیلی آیت شو شکیلدەدیر:
فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا ﴿۸﴾ قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاهَا ﴿۹﴾ (سورة الشمس)
سۇنرا یاپتئغئنئن کؤتۆ وەیا ایی اۇلدوغونو ایلهام أدنە یمین اۇلسون کی کندینی گلیشتیرن، اومدوغونا قاووشور. (شمس سورەسی؛ 9-8)
بیر شەیین یاپئلئپ یاپئلماماسئ، یاپئلاجاقلار آراسئندا سچیم یاپئلماسئ ایرادەمیز ایلە اۇلور. آللاە بیزی کندی ایرادەمیزلە کندیسینە یؤنلمەمیزی بکلەمکتەدیر. ایرادە صاحیبی اۇلمامئز سۇروملو توتولمامئزئن گرگیدیر.
آللاە تعالا، دیلەینین حاققا اینانماسئنا؛ دیلەمەینین دە حاققئ اؤرتمەسینە ایذین ورمیشتیر. زیرا یاراتان بو حاقیقاتی آنلایاجاغئمئز بیر دیللە شو شکیلدە ایفادە أتمیشتیر:
وَقُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شَاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَمَنْ شَاءَ فَلْيَكْفُرْ إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلظَّالِمِينَ نَارًا أَحَاطَ بِهِمْ سُرَادِقُهَا وَإِنْ يَسْتَغِيثُوا يُغَاثُوا بِمَاءٍ كَالْمُهْلِ يَشْوِي الْوُجُوهَ بِئْسَ الشَّرَابُ وَسَاءَتْ مُرْتَفَقًا ﴿۲۹﴾ (سورة الکهف)
دە کی: “بو دۇغرولار راببینیزدندیر. ایمانئ ترجیح أدن اینانئپ گۆونسین، گؤرمزلیکتن گلمەیی ترجیح أدن دە کافیر اۇلسون. یانلئش یاپانلار ایچین پردەسی کندیلرینی قوشاتاجاق بیر آتش حاضئرلادئق. یاردئم ایستەرلرسە اۇنلارا، أریمیش ماعدن گیبی یۆزلری حاشلایان بیر سو وریلیر. نە کؤتۆ ایچەجکتیر اۇ؛ نە کؤتۆ یردیر اۇراسئ! (کهف سورەسی؛ 29)
هیچ عاقئلدان چئقمامالئدئر کی، باشئبۇش بئراقئلمایاجاغئز. اینسانلئغئمئزئ یاشامالئیئز. اینسانلئغئمئزدا اوتانماق وە عاف دیلەمک واردئر.
آدم وە أشی سئنئرلارئنئ آشاراق اۇ قادار اویارئیا راغمن شەیطانا اویدوقلارئندا جینسللیکلرینی فارق أتتیلر وە اؤرتمەیە چالئشتئلار. حایالارئ وە اوتانمالارئ، اوتانچ وریجی بیر ایش یاپتئغئندا اؤن پلانا چئقتئ وە قئناندئلار. قئنانان آدم وە أشی همن تؤوبە أتتیلر.
حایالئ حارەکت أتمەمیز؛ قئنانما أندیشەسی ایلە قوراللارا آیقئرئ داورانمامامئزئ، اوتاناراق قاچئنمامئزئ وە وازگچمەمیزی ساغلایاجاقتئر. عاکسی تاقدیردە حایادان ماحروم اۇلمامئز، اینسان اۇلمادئغئمئزئن دلیلیدیر.
زیرا حایالئ اۇلماق یاراتئلئشئن، فئطراتئن گرگیدیر.
بونون ایچین دە گؤزلریمیزی باقئلماسئ یاساق اۇلان شەیلردن چەویرملیییز. قالبیمیزی قۇرومالئیئز. عیبادتلریمیزی راببیمیزین ایستەدیگی شکیلدە یاپمالئیئز.
آسیە تۆرکان – عائیلە دانئشمانئ
