یۆز یئلا یاقئن بیر زاماندئر، کندی ایرادەسینین دئشئندا شکیللندیریلن مۆسلۆمان تۇپلوملاردا بوگۆن اۇرتایا چئقان سایئسئز سۇرونلارئن جوابلاندئرئلماسئ قۇنوسوندا، تاریحی وە سۇسیۇلۇژیک دگرلندیرمەلرین دیققاتە آلئنماماسئنئن اۇرتایا چئقاردئغئ عارئضالارئن اؤنمی اینکار أدیلەمز. بو قۇنودا بیر سۇروملولوق وارسا -کی اۇلمالئدئر- اۇ دا مۆسلۆمان تۇپلوملارا، بو تۇپلومون اینسانئنا وە شارطلارئنا بیر یابانجئ گؤزۆیلە باقماقتا منفاعات اومان یابانجئلاشمئش دۆشۆنجە چەورەلرینە عائیدتیر. بو چەورەلر مۆسلۆمان تۇپلوملارئن گچمیشە اؤزگۆ تۇپلومسال دگرلرلە بۆتۆنلشمە أگیلیملرینە آصلا تاحاممۆل أدەمەمکتەدیر.
ینیدن جیددی سانجئلار دؤنمینە گیرن مۆسلۆمان تۇپلوملاردا چۇغونلوقلا بو یابانجئلاشمئش چەورەلرین ایرادەلری گچرلیدیر. یؤنتیجیلر یابانجئلاشمئش چەورەلرین أگەمنلری گیبی داورانماقتا وە اۇنلارئن أگەمنلردن یانا اۇلماقتان باشقا هیچبیر شیعارلارئ یۇقتور. کندی تۇپلومسال دگرلریندن یۆز چەویرمیش مۆسلۆمان تۇپلوملار وە اۇنلارئ یؤنلندیرن سیاسال دۆزنلر بوگۆن پک چۇق سۇرونلا قارشئ قارشئیادئر. هیچبیر تۇپلوما کندی گلەجگینی قورما یۇلوندا باغئنسئز حارەکت ایمکانئ تانئماماقتادئر. چۆنکی چاغداش اولوسلار آراسئ دۆزن، أگەمنلرین ایرادەلری دۇغرولتوسوندا ایشلەمکتەدیر. بوگۆنۆن یابانجئلاشمئش مۆسلۆمان تۇپلوملارئندا سیاسی ایقتیدارلارئ أللریندە توتانلار، تۇپلوملارئنئن أن حایاتی سۇرونلارئنئ بیلە أگەمنلرە دانئشاراق چؤزمەیە چالئشماقتادئر. حاتتا کیمی مۆسلۆمان تۇپلوملارداکی ایسلامیلشتیرمە چالئشمالارئ بیلە مۇدرن دۆنیانئن حارامیلری اۇلان دۆنیا مۆستکبیرلیگینین تاوصیەلری دۇغرولتوسوندا گرچکلشتیریلمکتەدیر.
مۆسلۆمان تۇپلوملاردا بۆنیەنین یابانجئلاشماسئ نیدنییلە اؤزگۆن بیر دۆشۆنجە وە کۆلتۆر حایاتئ گرچکلشتیریلەمەمیشتیر. دۆشۆنجە حایاتئ دۇندورولموش، تکدۆزە بیر چرچیوە اۆزەریندە وارلئق بلیرتمەیە چالئشماقتادئر. ایسلام دۆشۆنجەسی سیاسال ایقتیدارلار طارافئندان بلیرلنن یاساقلارلا کانالیزە أدیلمەیە چالئشئلماقتادئر. یئغئنلارئن ایلگیسی یالنئزجا سانساسیۇنل ماگازین کۆلتۆرۆ دۇغرولتوسوندا تاحریک أدیلمکتەدیر. بۆتۆن بیر کۆلتۆر حایاتئنئ بو تۇپلوملاردا تارتئشما وە ألشتیرییە تاحاممۆلۆ بولونمایان یابانجئلاشمئش چەورەلر أللریندە توتماقتادئرلار. آدئنا دۆشۆنجە اؤزگۆرلۆگۆ دەنیلن شەی، یالنئزجا بو چەورەلرە تانئنمئش بیر حاق اۇلاراق واردئر. ایسلام دۆشۆنجەسی کندی کۆلتۆر جۇغرافیاسئندا بارئنابیلمک ایچین باشقالارئنئن مۆساماحاسئنا موحتاج حالە گتیریلمیشتیر.
مۆسلۆمان تۇپلوملاردا یابانجئلاشما، بوگۆن صاحیب اۇلدوغو حاقلارا گؤرە بیر دگرلندیرمە یاپئلاجاق اۇلورسا، یرلی عونصورلاردان داحا گنیش وە زنگین ایمکانلارا صاحیبتیر. یابانجئلاشما بو تۇپلوملاردا ایسلامی اۇلان هر عونصورون یۇلونو کسەبیلەجک بیر گؤزۆ پکلیکلە حارەکت أدیلەبیلمکتەدیر.
دۆنە قادار ایسلام میللتینین عاففەتمەیەجگی سۇسیال وە سیاسال بونالئملارئ حاضئرلامادا کیرلی چهرەسی ایلە قارشئلاشتئغئمئز یابانجئلاشما، بو کز موطلاق مۆداحالە رۇلۆندە وە مەوقیعیندەدیر.
بۆنیەسینە قاتتئغئ چشیتلی اولوسلارئ، باغئنسئز وە عادیل بیر دەولت وە یتکین بیر اویغارلئق کۇمپۇزیسیۇنو ایچریسیندە بۆتۆنلشتیرن بیر دەولت وە اویغارلئق پۇلیتیکاسئ، ایلک کز اولوسچولوق یۇلویلا یابانجئلاشمانئن قوجاغئنا ایتیلمیشتیر. یابانجئلاشما اولوسچولوق یۇلویلا ایسلام تۇپلوملارئنئن قانئنا گیرمیش، نە وار کی اولوسچولوق پۇلیتیکالارئیلا سؤزدە باغئنسئزلئق قازانان مۆسلۆمان تۇپلوملار، بیربیریندن قۇپارئلدئغئ ایچین بیر داحا آیاغا قالقامامئش، گۆن یۆزۆ گؤرەمەمیشتیر. آز گلیشمیش وەیا داحا دۇغرو بیر ایفادە ایلە آز گلیشتیریلمیش بۆتۆن مۆسلۆمان تۇپلوملارئ سیاسی سئنئرلارئ ایچیندە بارئندئران اۆلکەلر، اولوسچو پۇلیتیکالار یۆزۆندن بیربیریندن آیرئلدئغئندان بریدیر، یابانجئلاشمانئن فیعیلی باسقئسئ آلتئندا توتولماقتادئر. بو اۆلکەلردە سۇسیال، کۆلتۆرل وە أکۇنۇمیک گلیشمەلر بیربیریندن باغئنسئز بیر بۆتۆنلۆک ایچیندەدیر. سیاسال وە أکۇنۇمیک ترجیحینی أگەمنلرین بویروقلارئ دۇغرولتوسوندا بلیرلەینلرین سۇسیال وە کۆلتۆرل پۇلیتیکالارئ بلیرلەمەدە باغئنسئز داوراناجاغئ بکلنەمزدی. مۆسلۆمان تۇپلوملارئن یاشادئغئ اۆلکەلردە سیاسال وە أکۇنۇمیک گلیشمەلری أنگللەین فاکتؤرلر، سۇسیال وە کۆلتۆرل گلیشمەلرین دە یۇلونو کسمکتە وە گؤز آچتئرماماقتادئر. یابانجئلاشما، بو اۆلکەلر اینسانئنئن حانگی آلاندا اۇلورسا اۇلسون باشارئلارئ اۆستۆنە اؤلۆ تۇپراغئ سرپمکتە وە باشارئ یۇلونو آنجاق یابانجئلاشانلارا آچماقتا وە بونلارئ یۆجلتمکتە، پوتلاشتئرماقتادئر. مۆسلۆمان تۇپلوملاردا یابانجئلاشما أفندیلری حسابئنا بۆتۆن ایسلامی دگرلرە قارشئ قارارلئ بیر ساواشئم ورمکتەدیر. آندئغئمئز اۆلکەلردە سیاسال ایقتیدارلار دا بو ساواشئمدا یابانجئلاشما صافلارئندا یر آلماقتادئر.
بوگۆن بۆتۆن مۆسلۆمان تۇپلوملار بیر اۇرتاق قادری یاشاماقتادئر. کاپیتالیست وە مارکسیست سؤمۆرۆ، بو تۇپلوملارئ، بو تۇپلوملارئن یؤنتیم کادرۇلارئنئ تشکیل أدن مۆمثثیللری آراجئلئغئیلا آووچلارئ ایچریسیندە توتماقتادئر. بین دؤرت یۆز یئللئق بیر دەولت، میللت وە کۆلتۆر تربیەسینە صاحیب اۇلان ایسلام میللتینین گلەجگی، یابانجئلاشما سۇنوجو بوگۆن سؤمۆرگەجیلیگین اینصاف وە مرحامتینە ترک أدیلمیش دورومدادئر. سؤمۆرگەجی أللردە اوستالئقلئ بیر بیچیمدە پرۇپاگاندا ایمکانئ بولان یابانجئلاشما گیردیگی هر یردە ایلک کز ایسلامی دگرلر بۆتۆنۆنە قایئبلار وردیرمەیی باشارمئشتئر. بونو تاعقیب أدن أورەدەیسە بۆتۆن سیاسال وە کۆلتۆرل قوروملار کندیلیگیندن یابانجئلاشما یارئشئنا گیرمیشلردیر.
مۆسلۆمان تۇپلوملارئنداکی یابانجئلاشما، ایسلامی دۆشۆنجە وە اینانچ آقئملارئنئ قۇللاماقتا، بو آقئملارئن مۆسلۆمانلار اۆزەریندەکی تەثیرینی قئرماقتا، گیدەرک ایسلامی أتکینلیکلری کندی کۇنترۇلۆ آلتئنا آلماق صورتییلە کندیسی ایچین ضارارسئز حالە گتیرەبیلمکتەدیر. بو نیدنلە بو تۇپلوملاردا یابانجئلاشمایا قارشئ آلئنان طاوئر، توتارلئ وە گچرلی اۇلماماقتادئر. یینە بو تۇپلوملاردا ایسلامی أتکینلیکلر اؤزللیکلە فۇلکلۇریک اؤگەلر وە گؤستریلر چەورەسیندە توتولماق ایستنمکتەدیر. قالدئ کی ایسلامی أتکینلیکلر، آنجاق کندی اوصول وە اۆسلوبو ایچریسیندە یۆرۆتۆلەبیلیر.
سؤمۆرگەجیلیک، گیرمە ایمکانئ بولدوغو اۆلکەلردە یابانجئلاشمایئ چکیجی بیر طارزدا دۆشۆنجە یۇلویلا یرلشتیرمەیی دنەمکتەدیر. بیز، باتئنئن آنلامئنئ چۇقتان ییتیردیگی بیر دؤنمدە باتئلئلاشما ایلە یابانجئلاشمایئ قارشئلامایا چئقمئشتئق. بیزیم یاشادئغئمئز تۇپلومدا گرچکلشتیریلن دەوریملر، گۆجۆنۆ اۇلدوغو گیبی اؤرنکلرینی دە بو یابانجئلاشمادان آلئرکن، گلەجگینین گۆونجەسینی دە بورادا بولیۇردو. یابانجئلاشما، بیر باقئما دا دەوریملرلە، یرلشمە وە یرلیلشمە ایمتیازئ قازانمئشتئر دەنەبیلیر. نە وار کی بۆتۆن اوغراشلارا قارشئن بو چیزگیدە بیچیمسللیک آشئلامامئش، بؤیلەجە یابانجئلاشمانئن هر حالی ایلە تاریحی وە کۆلتۆرل بیر اؤز تاشئمادئغئ بلگەلنمیشتیر. تاریحین هیچبیر دؤنمیندە، هیچبیر تۇپلومون کندینە اؤزگۆ بۆتۆن دگرلردن وە قوروملاردان بؤیلەسینە آیرئلاراق، بۆتۆنۆیلە بیر باشقا سیستمە وە اینانچ دۆنیاسئنا گچمەیە چالئشتئغئ گؤرۆلمەمیشتیر.
ایسلام میللتینین گلەجگینی دۇقومادا اؤنجۆلۆک یوموشونو اۇموزلارئندا تاشئماسئ گرکن أدبیات وە صانعات، بۆتۆن شوعبەلرییلە یابانجئلاشمانئن بویروغو آلتئنا گیرمیشتی. هیچبیر صانعات وە هیچبیر أدبیات آقئمئ اؤزگۆن بیر یؤنتم گرچکلشتیرمەدە اؤزگۆر دگیلدیر. صانعات وە أدبیات چالئشمالارئ یابانجئلار طارافئندان بلیرلنمیش قوراللارئن دئشئنا چئقابیلەجک بیر شاحصییتە صاحیب دگیلدیر. کندی تۇپلومونون بگنی وە تاصویبـینی آلامایان أدبیات وە صانعات اۆرۆنلری، داحا چۇق باتئجئ چەورەلرین اۇنایئنا سونولماقتا وە اۇ چەورەلردە پازارلانماقتادئر. أدبیات وە صانعات حایاتئنداکی بو اؤیکۆنمەجیلیک، دیگر کۆلتۆر قوروملارئنا دا یانسئمئش وە بونلارا یابانجئلاشما ایچین جسارت ورمیشتیر.
تۇپلوملارئمئزئن اؤزۆنۆ دگیشتیرمەدە موطلاق بیر ینیلگییە اوغراماسئ قاچئنئلماز اۇلان یابانجئلاشما، بیچیمسل دگیشمە وە گلیشمەلری کندی یارارئنا دگرلندیریرکن بیردن یانئندا مارکسیزمی بولوورمیشتیر. مارکسیزم، باتئجئلئغئن یارئدا بئراقتئغئنئ تاماملاماق یوموشو ایلە گلمیش وە بو یۇلدا بیر حایلی مسافە دە آلمئشتئر. بیچیمسل یابانجئلاشمایا راضئ اۇلمادئغئنئ فیکیر وە أیلم پلانئندا ایحطار أدن مارکسیزم، کؤکلۆ دگیشیملر ایچین دۆشۆنجە چیزگیسیندە ساواشئنئ سۆردۆرمە قارارئندا اۇلدوغونو گؤسترمکتەدیر. بوگۆن باتئلئلاشما یۇلو ایلە یرلشمە قاوغاسئ ورن بیچیمسل یابانجئلاشما وە مارکسیزم یۇلو ایلە یرلشمەیە چالئشان اؤزسل یابانجئلاشما، ماتریالیست بیر کؤکندە بیرلشتیگی حالدە بیر چاتئشما ایچریسیندە گؤرۆنمکتەدیر. بو چاتئشما داحا زیادە سیاسال اۆستۆنلۆک آدئنا سۆریۇر. دۆنە قادار ایسلامی دۆشۆنجە قارشئسئندا واضعییت آلابیلەجگی اونوتولمامالئدئر. تملدە جیددی بیر چاتئشما سؤز قۇنوسو اۇلمادئغئنا گؤرە قاوغالارئ بیر گۆن بیتەجکتیر. هر ایکی آلترناتیفین قۇرقوسو، ایسلام اینسانئنئن بیر یردن سؤکۆن أدیپ گلدیگینە دائیر ایشارتلردیر. بوگۆنۆن دۆنیاسئندا هیچبیر سیاسال، سۇسیال وە أکۇنۇمیک سیستمین هیچبیر دۆشۆنسل وە کۆلتۆرل سیستمین، ایسلاما وە مۆسلۆمانلارا قارشئ دویولان دۆشمانلئق اؤلچۆسۆندە بیر دۆشمانلئغا موحاطاب اۇلدوغو گؤرۆلمەمیشتیر. هر زامان، هر یردە بیربیریندن فارقلئ گیبی گؤرۆنن، سیاسال وە أکۇنۇمیک أگیلیملر ایسلام سؤز قۇنوسو اۇلدوغوندا، آراداکی بۆتۆن فارقلئلئقلارئ بیر طارافا بئراقاراق ایسلاما قارشئ جبهە تشکیل أتمکتەدیر.
حانگی کاناللا وە حانگی ایسیم آلتئندا گلمیش اۇلورسا اۇلسون، یابانجئلاشما گیردیگی اۆلکەلر اینسانئنا راحات بیر گۆن یۆزۆ گؤسترمەیەجکتیر. کؤکنیندە ماتریالیزمین یاتتئغئ وە ماتریالیزمە دؤنۆک هر دۆشۆنجە، اینسانی اۇلماقتان کسینلیکلە اوزاقتئر. سؤمۆرگەجیلیگین شیمدیلردە باشلئجا یوموشو یابانجئلاشمایئ یرلشتیرمک وە اۇنا مشروعییت قازاندئرماقتئر. بیتیپ تۆکنمز قاوغا وە بوحرانلارئن قۇل گزدیگی مۆسلۆمان تۇپلوملاردا، بو تۇپلوملارئن کندیلرینی یالنئزجا ایسلاملا ینیلەمەسیندە موطلاق وە تاریحی بیر ضارورت واردئر. بورالاردا اؤنجە یاپئلاجاق اۇلان بۆتۆن ایسلامی أتکینلیکلری، یابانجئلاشمانئن دیققاتیندن اوزاقلاشتئرماق اۇلمالئدئر. ایسلامجئ سیاسا، کندی أسپریسی وە اؤزۆ، کندی دینامیگی وە کاراکترییلە صابئرلئ وە قارارلئ بیر کۇمپۇزیسیۇن ایچریسیندە ایسلام اینسانئنا اولاشتئرئلمالئدئر. مۆسلۆمان باشقالارئنئ آنلاتماق، باشقالارئنا قارشئ اۇلماق گیبی بیر طاورئ بئراقاراق کندیسینی قۇنوشولور وە آنلاتئلئر بیر دۆزەیە چئقارمالئدئر.
مۆسلۆمان بلدەلر، کندی اینسانئنئن اۇنولماز قایئدسئزلئغئ یۆزۆندن یرلشمە ایمکانئ بولان یابانجئلاشمانئن هر چشیدینین هر آلانداکی تەثیرلرینی اۇرتادان قالدئراجاق، ینی وە گۆچلۆ دۆشۆنجە وە داورانئش آتئلئملارئنا موحتاجتئر. بو بلدەلرین مۆسلۆمان اؤنجۆلری، چۇق گۆچ قۇشوللار آلتئندا بولونماسئنا راغمن، یابانجئلاشمایلا حسابلاشماق زۇروندادئر. هر تۆر نفسانیلیگین اؤتەسیندە وە یالنئزجا حاقیقات آدئنا یاپئلاجاق حسابلاشمادا قایبەدەجک اۇلانئن هر تۆرلۆ یابانجئلاشما اۇلاجاغئ موحاققاقتئر. باتئجئلئق باغنازلئغئنا توتساقلئق، آشاغئلئق بیر توتساقلئقتئر. اینانچسئز وە یؤنتمسیز بیر اینسان جۇغرافیاسئ اۇلان باتئدان، اینسانئن گلەجگی آدئنا بیر أیلم بکلنەمز. بورادا سؤزۆنۆ أتتیگیمیز باتئ، باتئلئ سیستملر بۆتۆنۆ ایچین قوللانئلمئشتئر، یۇقسا بیر جۇغرافیایئ تانئملاماق ایچین دگیل.
گۆن، آللاهئن آدئنئن وە حۆکمۆنۆن اۆستۆنلۆگۆنە اینانمئش مۆسلۆمانلارئن اۇنورلا وە أردملە دۇغرولاجاغئ بیر گۆندۆر. یرلیلشمک ایستەین یابانجئلاشمانئن اۇیونلارئنئ بۇزماق؛ یوموشوموزدور.
ماددی وە کیشیسل قایغئلارئ قۇوماق سۇیلولوغونا أرمکتیر ایشیمیز. بارئش ایچیندە بیر آرایا گلەجک أللریمیز وە یۆرکلریمیزلە بۆتۆنلشمک بیر عیبادت سایئلمالئدئر.
آنجاق قالملە وە کیتابلا یۇللارئن آچئلابیلەجگینە اینانانلاردانئز.
بیتن آقشاملاردان آیدئنلئق صاباحلارا، قوتلو یوموشلار تاشئماق بۇرجوندایئز.
آتاسۇی مۆفتۆاۇغلو
دۆشۆنۆر-یازار
