أردم اویغان:
تاریحسلجیلیک دە اؤیلە یایئلئیۇر…
مۆجتبا شنتۆرک:
بیر تاندئغئم واردئ بنیم؛ سانئرئم اۇ دا میللت وکیلی اۇلدو. دین آلغئسئ قۇنولارئندا چالئشمئشتئ. آوروپادا دین آلغئسئ، اینگیلترەدە دین آلغئسئ ایلە ایلگیلی ایستاتیستیک چالئشمالار ایچین یا دا حئریستیانلئق اۆزرینە بیرتاقئم چالئشمالار یاپابیلیرسینیز. بو نۇرمال گؤرۆلۆر. دین ناسئل آلغئلانئیۇر؟ کیملر کیلیسەیە گیدییۇر؟ کیملر گیتمییۇر؟ دییە بؤیلە بیرتاقئم سۇسیۇلۇژیک آغئرلئقلئ چالئشمالار یاپئلماسئ گرکلیدیر دە، آما ایلاهیات آلانئندا أبو حانیفە، ایمام شافیعی، ایمام مالیک حاققئندا دۇکتۇرا یاپئیۇرسانئز بو سۇرغولانئر. بو تامامن کۆلتۆر أمپریالیزمییلە عالاقالئدئر. سادەجە کۆلتۆر أمپریالیزمی دە دەمەمک لازئم، بلکی دە سیاسال أمپریالیزم دە واردئر. چۆنکۆ سیزی کۇنترۇل أدییۇر، سیزی دینی حایاتئنئزدان، کۆلتۆرل حایاتئنئزدان، أکۇنۇمیک حایاتئنئزدان وە بیرچۇق آلانلاردان سیزی ایحاطا آلتئنا آلئیۇر. سیزی مۇدرن آنلامدا کۇنترۇل أدییۇر. واقتییلە فیلیسطینلی أبو ساعید واردئ. “آمەریکاداکی أمپریالیزمین کشیف قۇلو اۇریانتالیزم” آدلئ کیتابئ واردئ. بو دؤنم اۇریانتالیزمین آرتئق کولوچکا دەورینی گچیریپ تامامن اۆرتیمە گچتیگی بیر دؤنمدیر. یاعنی ألدە أدیلن بیلگیلرین حایاتا دەوشیریلدیگی بیر دؤنمدیر. چۆنکۆ یازئلانلار یازئلدئ، سؤیلننلر سؤیلندی. آرتئق باتئ شو آندا؛ بیز بونلارئ ناسئل سۆردۆرەبیلیریز، اولوسلارآراسئ هگەمۇنیامئز ناسئل دوام أدر دردیندەدیر.
اۇنون ایچین راحمتلی جمیل مریچ سؤیلەردی سکسنلی یئللاردا؛ “باتئ ساغجئسئیلا، سۇلجوسویلا حئریستیاندئر.” دەردی. اۇنا بوگۆن شونو أکلەمک لازئم: “باتئ ساغجئسئیلا، سۇلجوسویلا أمپریالیستتیر.”
بونون أن سۇن اؤرنگینی بیز اینگیلترەدن گؤردۆک. عئراقتا بیر بوچوق، ایکی میلیۇن اینسانئن حپسینی قاتلەتتیلر. سۇنرا دا؛ “سۇری!” دەدیلر… یاعنی بیر “سۇری” ایلە، بیر عؤذۆر دیلەمەیلە ایشین قاپاناجاغئنئ دۆشۆنۆیۇرلار. قابول أتمک لازئم، اینگیلترەدە باعضئ چەورەلر جیددی درەجەدە بونا بیرتاقئم سیاسال هۆجوملار یاپئیۇر. فاقاط اینگیلیزلر بونو مانیپولە أتمەدە سۇن درەجەدە ماهیردیرلر. چۆنکۆ أمپریال کۆلتۆر بؤیلە بیر شەیدیر. تۆم بونلارا راغمن اوزاق دۇغودان، آوروپادان، اۇرتادۇغودان وە اؤزللیکلە بیزیم کندی جۇغرافیامئزدان بینلرجە اینسان ماعالأسف گیدیپ اۇرادا أگیتیم آلئپ دا بللی بیر یرە گلمە تلاشئ ایچریسیندەلر. ماعالأسف بونون بیر قارشئلئغئ دا وار. آوروپایئ بیز گؤزۆمۆزدە بۆیۆتۆیۇروز. بونلاردان وازگچیپ عیلمە یؤنلمک لازئم. شونا دا أمینیم، عیلیملە اوغراشتئغئنئز زامان سیزین متۇدۇلۇژینیز گلیشیر. اۆرتمەدیگینیز زامان حانگی آلان اۇلورسا اۇلسون تاقلیدچیلیکتن اؤتە گیتمزسینیز. بو، دیندە بؤیلەدیر، فلسفەدە بؤیلەدیر، عیلیمدە دە بؤیلەدیر.
موطلاقا ساحایا گیریپ آز اؤنجە موصطافا حۇجامئن سؤیلەدیگی گیبی آر-گە چالئشمالارئ ایچین ساحایا اینیپ چالئشمالار یاپماق لازئم. عیلیم وە دیل آراسئنداکی أن اؤنملی ایلیشکی موطلاقا اۆرتیمدیر. هاکذا اینگیلیزجە دەدیگیمیز دیل دە تۇپلاما بیر دیلدیر. عارابچادان ایشتە بیلدیگیمیز گیبی فارس، هیند دیللریندن، آوروپا دیللریندن اؤزللیکلە آلمانجا گرامر مرکزلی اۇلماسئ دۇلایئسئیلا بۆتۆن دیللردن تۇپلاما بیر دیلدیر. بین سنە اؤنجە اینگیلیزجە دییە بیر دیل یۇقتو ذاتن. حپیمیز بونو بیلییۇروز، بؤیلە بیر دیل یۇقتو. اینگیلیزلر آلمانلارلا، آلمانلار روسلارلا آقرابادئرلار. بیزیم قافقاسلارداکی، تۆرک جومهوریەتلردەکی قاردشلریمیزلە قان باغئمئز اۇلدوغو گیبی آقرابادئرلار.
اؤزللیکلە ایکینجی دۆنیا ساواشئندان سۇنرا آمەریکانئن اؤن پلانا چئقماسئ أمپریال دیل اۇلماسئ، آرتئق اینگیلیزجەیی اۇلمازسا اۇلماز دورومونا گتیرمیشتیر. اولوسلارآراسئ ایلیشکیلردە قارشئلئقلئ قۇنوشابیلەجگینیز بیرتاقئم آنلاشمالاردا موطابئق اۇلاجاغئنئز بیر دیلین اۇلماسئ گرک. بو دیل 1920’لی، 1930’لو یئللاردا فرانسئزجایدئ. تانظیماتتان سۇنرا بیزدە بیر فرانسئز حایرانلئغئ واردئ، فاقاط بو سۇن 70-60 سنەدیر دۆنیانئن هر طارافئندا آرتئق اینگیلیزجە حاکیم اۇلدو. دیل موطلاقا اؤگرنیلملیدیر فاقاط أمپریال طارافئنئ گؤز آردئ أتمەمەنیز گرکیر. هر دیل اؤزللیکلە گنچ یاشتاکی چۇجوقلارئمئز ایچین قارشئنئزدا قورشونو ایچیندە اۇلان بیر سیلاح گیبیدیر. شونو چۇق ایی گؤرمک لازئم، چۆنکۆ دیل سادەجە قۇنوشما دگیلدیر، سیزە أطرافئندا گتیردیگی کۆلتۆرۆ دە آشئلاماقتادئر. اۇندان سۇنرا آرتئق “هیچبیر شەی بو مرکزسین، بو مملکتسیز اۇلاماز” دەمەیە باشلئیۇرسونوز. بو سادەجە بیزدە یۇقتور، باشقالارئندا دا واردئر. مثەلا بیر پاکیستانلئ، بیر هیندیستانلئ ایچین لۇندرا شهری، تایمز نهری، موعاظظام بیر یردیر. اۇرادان تانئدئقلارئم اۇلدوغو وە بونو گؤزلملەدیگیم ایچین سؤیلۆیۇروم. بیر پاکیستانلئ ایچین لۇندرادا بیر أوین اۇلماسئ چۇق فارقلئ بیر دویغودور. بونون ایچین دویویۇروز بینلرجە، میلیۇنلارجا پۇندلار حارجئیۇرلار. بیر اینگیلیز پاساپۇرتو آلابیلمک ایچین نە دۆمنلر چەویرییۇرلار.
موصطفا آرسلان:
اۇقتای سیناناۇغلونون دەدیگی گیبی اؤگرندیگینیز یابانجئ دیللە بیلیم فالان یاپئلماز. بونو تام آنلامئش اۇلدوق.
مۆجتبا شنتۆرک:
اۇقتای حۇجا بونو تا 1950-1960 یئللارئندا یاشامئشتئ. تجرۆبەسی آرتتئقچا اینسان بو ایچ موحاسبەیی یاپئیۇر. بو موحاسبە دە کندیلیگیندن اۇلمویۇر. 30-25 یاشئنداکی بیرینین بیر ایچ موحاسبە یاپماسئ چۇق زۇردور. بو ایش تکامۆلۆ گرکتیرمکتەدیر. بیر سۇسیۇلۇژیک گؤزلملەمە اۇلویۇر. بو گؤزلملەمە آز اؤنجە سیزینلە قۇنوشتوغوموز گیبی سادەجە اؤیلە بیر سنە ایچیندە فالان اۇلاجاق بیر ایش دگیل. بو اینسانلارئ تانئیۇرسونوز، آرالارئنداکی صۇحبتلری دینلییۇرسونوز، قۇنوشمالارا باقئیۇرسونوز، اۇندان سۇنرا شونو سؤیلۆیۇرسونوز؛ “بیز بو ایپین اوجونو نە زامان قاچئردئق؟” شیمدی آداما باقئیۇرسونوز، چەورەندەکی آداملارئن کالیتەسینە باقئیۇرسونوز، اؤیلە گؤزۆمۆزدە بۆیۆتتۆگۆمۆز گیبی دە دگیللر.
تک اؤزللیکلری قورومسال اۇلاراق بیر مرکزلری وار. قارار آلما مکانیزماسئنداکی اینسانلار، آلانلارئندا چۇق ایی یتیشمیشلر. اۇ اینسانلار ترەنین لۇکۇمۇتیفی گیبی تۇپلومو تاشئیۇرلار. یۇقسا عاقلئنئزا گلمەسین کی بیر پارکتا اۇتوران اۆچ بش تانە اینگیلیز یان یانا گلدیگی زامان بیزیم گیبی بؤیلە دەولت، مملکت دە قورتارمازلار. بیر فوتبۇل ماچئیلا ایلگیلی بش اۇن ساعات قۇنوشور. دەولتین سۆرکلیلیگی دە اۇلدوغو ایچین یۆزیئللاردئر بؤیلە بیر دەولت تلاققیسی وە سیستم دگیشتیرمە، ایشتە کرالیچەیی یریندن أدیپ سارایئ یریندن أدەجگیم دییە بؤیلە بیر دۆشۆنجەسی یۇقتور. بونو شونون ایچین سؤیلۆیۇروم؛ بیر دەولت گلەنگی واردئر وە چۇق أنترەسان حپیمیزین چۇق ایی بیلدیگی گیبی آنایاسال حارەکتلر فالان اۇرادا تامامن گلەنکلر چرچوەسیندە یۆرۆر. تۇپلوملا اؤیلە بیر بیرلیک وە برابرلیک اۇلوشتورموش کی، اۇراسئنئ ایی آنلاماق لازئم. بورادا سۇرغولانماسئ گرکن شەی، عاجابا بیر دە میللت اۇلاراق أتگیمیزین آلتئنا ساقلادئغئمئز بۆتۆن تاشلارئ دەورە دئشئ بئراقاراق هارمۇنی ایچریسیندە یاشایاجاغئمئز بیر سۇسیال، سیاسال رژیم اۇلوشتورابیلیر میییز؟ بونو دۆشۆنمەمیز لازئم.
یاعنی یۇق مثەلا 60-70 سنەدیر گیتسین مدنیەت اؤگرنسین، گؤرگۆ اؤگرنسین دییە بیرچۇق طالبە گؤندرییۇروز، فاقاط چۇق قئسا بیر زامان ایچریسیندە یینە کندی فابریکا عایارلارئمئزا دؤنەرک؛ “بو دۆزن بؤیلە گلمیش بؤیلە گیدر” دییە مسئەلەیی قاپاتئیۇروز. کندی قاناعاتیمە گؤرە آوروپادان آلاجاغئمئز بیزیم موطلاقا تۇپلومون هارمۇنییلە بارئش ایچریسیندە، اویغونلوق ایچریسیندە شارطلارئ ایلە بیرلیکتە یاشایابیلەجگی بیر سۇسیال، سیاسال سیستم وە بو سیستمی کۇنترۇل أدەجک تۇپلومون هر کسیمینی قوجاقلایابیلەجگی بیر سیستم اۇلوشتورمامئز لازئم. أگر بونو یاپابیلیرسک آچئق قۇنوشالئم بیزیم میللت اۇلاراق، دەولت اۇلاراق نە سۇسیال، سیاسال عیلیملردە، نە دە فن عیلیملریندە باتئدان آلابیلەجگیمیز هیچبیر شەی یۇق.
دفعالارجا بو ایشین ایچیندە اۇلان آرقاداشلارا سؤیلەدیم. سیزین بو قۇنودا عیلمی اۇلاراق چالئشتئغئنئز آلاندا شو حۇجالارئن شو باتئ اۆنیورسیتەلرینین سیزە فایداسئ نەدیر؟ أن فاضلا یۆزدە 10’دور دەمیشلردیر. اۇ دا نەدیر؟ أطراف گۆزل، باقئملئ جاددەلر، سۇقاقلار گؤرۆیۇرسونوز. قالدئرئملاردا چامور یۇق، یاشام بیچیمی دەدیگیمیز شەی سیزی جاذیبەسییلە أتکیلییۇر. آنجاق یاشئنئز اۇتوز بشی گچتیکتن سۇنرا اۇ زامان تاققەیی ماسانئن اۆزرینە قۇیویۇرسونوز. عاجابا بیز بیر یردە یانلئشلئق مئ یاپئیۇروز، دییۇرسونوز. 35 یاشئندان سۇنرا اۇلویۇر بو؛ بللی بیر یاشتان سۇنرا اۇلویۇر. جاهید صئدقئ تارانجئنئن دەدیگی گیبی بونو بللی یاشتان سۇنرا سۇرغولامایا باشلئیۇرسونوز. بونو بن آمەریکادا، اینگیلترەدە، فارقلئ فارقلئ یرلردە أگیتیم گؤرمۆش اینسانلارئن چۇغونا سؤیلەدیم؛ دگر می دگمز می دییە. طابیعی کی کۆلتۆرل نۇرملارئ آچئسئندان یتیشمیش اینسانلارئمئز بو تیپ قۇنولارا جیددی درەجەدە ألشتیریلر گتیریر.
ودات یئلماز:
حۇجام شیمدی باتئدا صوفیزم فلسفەسی اۆزریندە بیرتاقئم أمپریال پرۇژەلر اۆرتیلدیگینی سؤیلەدینیز. پکی تۆرکیەدە صوفیست حارەکتلرین، نورجولوق گیبی؛ بونداکی یری نەدیر؟
مۆجتبا شنتۆرک:
بو بیرآز نتانەلی بیر قۇنودور. چۇق اؤزتین اؤزتینی سؤیلەیەییم؛ تۆرکیەدەکی نورجولوق حارەکاتئنئن بیر ایچ نورجولوق حارەکتی واردئر، بیر دە سۇن زامانلاردا اولوسلارآراسئ پازارا چئقان، پازارلانان بیر نورجولوق حارەکاتئ وار. بیذذات بیلییۇرسونوز ساعید نورسینین کندیسی حئریستیان مۆسلۆمانلاردان فالان باحثەدر. کندی کیتابلارئندا دا واردئر ساعید نورسینین. مۆسلۆمانلارئن حئریستیانلارا تابیع اۇلاجاغئ فالان، بؤیلە چۇق أنترەسان شەیلردن باحثەدر. کندی قاناعاتیمە گؤرە نورجولوق اۇرتادۇغوداکی بۆتۆن دۆنیانئن، مانیهئیزمین، زردۆشتلۆگۆن وە اۇراداکی بۆتۆن أسکی دۆشۆنجە وە فلسفەلرین اۇرتایا چئقمئش اۇلدوغو بیر فۇلکلۇردور.
تۆرکیەدە بیرآز داحا زۇرلارساق بلکی پارالل بیر دین اۇلاراق دا کندیسی چۇق قئسا بیر زاماندا دکلارە أدەبیلیر. چۆنکۆ قایناقلارئ ایعتیبارئیلا جیددی درەجەدە شیعادان بسلنمیش. جیددی درەجەدە بیر شیعا گرچگی وار. ایسلام دۆنیاسئندا دا اۇنون ایچین سادەجە نورجولوغو دگیل دە دۇغو دۆنیاسئندان، هیندوئیزمدن، بودیزمدن أتکیلنن، تۆرکیەدە بیر تۆرکلرین مۆسلۆمان اۇلماسئ ایلە ایلگیلی آپآیرئ بیر قۇنو وار. آیرئ بیر قۇنودور آما سیزە شو قادار سؤیلەیەییم؛ فوئاد کؤپرۆلۆنۆن “تۆرک أدبیاتئندا ایلک متاصاووفلار” آدلئ بیر کیتابئ واردئر. بونو 1917 وەیا 1918 یازمئشتئر. بؤیلە گنچ یاشتا یازمئش اۇلدوغو بیر کیتابتئر. عاینن شؤیلە سؤیلەر: “بیز تۆرکلر ایسلامیەتی عارابلاردان دگیل، بۇزولموش حالی ایلە ایرانلئلاردان آلدئق.” بو بیر دفعا ایلک باشلئقتئر. یاعنی بونو تام اۇلاراق 98 سنە اؤنجە سؤیلەمیش. 2016’دایئز، 98 سنە اؤنجە سؤیلەمیش بو لافئن آلتئنا، تۆرکیەدە هنۆز هرحانگی بیر شەی أکلنمەمیشتیر.
ایسلام تکتیر، ایسلام آللاهئن دینیدیر. ایسلام یریۆزۆندە آللاهئن تک دینیدیر. أبدی اۇلاراق دا بیز بونو بؤیلە آنلارئز. ایسلام تۆرکلۆکلە، پاکیستانلئلئقلا، هیندوئیزملە، شونونلا، بونونلا ماحاللی شکیللرە گیردیگی زامان ایچیندن چئقئلماز، داحا آنلاشئلماز حالە گلیر. بو باقئمدان أوت، آوروپادا دا اؤزللیکلە صوفیزم پۇمپالاماسئنئن آصئل سببی آز اؤنجە سؤیلەدیگیم بیرتاقئم سائیقلردیر. بیر دفعا دینین دئشاردا جماعاتلە یاشانئلان بیر اویغولانان بیر آلانئ واردئر. بو اویغولامالاردان باتئلئلار سۇن درەجە راحاتسئزلار. بونو آچئق آچئق قۇنوشماق لازئم. بونون یرینە اۇنو تکرار مانیپولە أدەجک، حانی لۇندرادا اؤلدۆرۆلن عالی شریعاتینین دەدیگی؛ “دینە قارشئ دین” ایلە اۇنو عاینئ پارالل شکیللردە گؤتۆرەجک، فاقاط بللی زامان سۇنرا دا آسیمیلە أدەجک بیرتاقئم فۇرمۆللر آرئیۇرلار. بو عایان بەیان آچئقتئر.
موصطافا آرسلان:
نورجولوغا یاپئلان قورئانسئز دین حارەکتی ألشتیریلری دە بوندان دۇلایئ هرحالدە. قورئانئ اۇقومایئن، ریسالەلرلە ایشی گچیشتیرین یاقلاشئمدان دۇلایئ…
قورئانسئز ایسلام پۇمپالانئیۇر!
مۆجتبا شنتۆرک:
ایی نیەتلی آرقاداشلارئمئز دا وار. اۇ قۇنودا بیلییۇرسونوز اۇقوما گروپلارئ وار، یازئجئلار گروبو؛ شو گروپ، بو گروپ دییە. فاقاط بونلارا دا بیر حاستا-دۇکتۇر ایلیشکیسی أداسئیلا قورئان-سۆننت چرچوەسیندە دینی آنلاتئرساق کندی قاتقئمئز اۇلمادان سانئرئم شیمدیلیک أن دۇغرو یۇلدور. آچئق قۇنوشایئم؛ بو سۇن اۇلایلاردان سۇنرا کندی چەورەمدەکی اینسانلاردان چۇق کالیتەلی، چۇق گۆزل گری دؤنۆشۆملر اۇلدو. بو نەدن اۇلویۇر؟ چۆنکۆ بۆتۆن حاریطایئ گؤرمەیە باشلئیۇرسونوز، بۆتۆن سیستمی گؤرمەیە باشلئیۇرسونوز. دیققات أدرسنیز یاقئن زاماندا آللاەتان باشقاسئنا قول اۇلمایئن دییە تا جومهورباشقانئمئز بیلە سؤیلەمە ایحتیاجئ حیسسەتتی.
بو آللاەتان باشقاسئنا قول اۇلمانئن بیرتاقئم سۇنوچلارئ واردئر؛ بیلدیگینیز گیبی قوروملارئ واردئر. بو قوروملارئن آدئ نە اۇلورسا اۇلسون اۇنلارئن موطلاقا کندیلرینی گؤزدن گچیرمەلری گرکیر. آللاهئ وە ألچیسی اۇلان کیتابئنئ دەورە دئشئ بئراقئپ دا بیرتاقئم اینسانلارئ اؤنە چئقاراراق آللاها عیبادت أدر گیبی اۇنا یاقلاشئپ اۇندان بکلەمەیە باشلادئغئنئز زامان، نە قادار دگیلدیر دەنسە دە بو صوفیزمین دانیسکاسئدئر. أن یۆکسک سەویەسیدیر. حپیمیزین بیلدیگی گیبی ایشتە بو هیند دینلریندەکی نیروانا دەدیگیمیز أن یۆکسک قودسی دگرلە همحال اۇلوپ بیرلشمەدن ایسلاما دەوشیریلمیش تاریحسل شەیلردیر.
