فاتیح اۇروم:
اینگیلترە اۆزریندن قۇنوشاجاق اۇلورساق، یینە تۆرکیەدن وە دیگر مۆسلۆمان اۆلکەلردن اۇنلارا گیدیپ لیساناۆستۆ چالئشما یاپانلارا، مۆفردات وە تز قۇنولارئ حوصوصوندا بیلینچلی یؤنلندیرمەلرین یاپئلدئغئنئ سؤیلەیەبیلیر میسینیز؟
أگیتیم کۆلتۆر أمپریالیزمینین آراجئ…
مۆجتبا شنتۆرک:
اینگیلترە آچئسئندان باقارساق، تاریحسل اۇلاراق بیلییۇرسونوز اینگیلترە چۇق یاقئن زامانا قادار ایسلام دۆنیاسئنئن یۆزدە 90’ئنئ، نەرەدەیسە حپسینی ایشغال أتمیشتی. اۇنون ایچین بیر أمپریال باقئش آچئسئ واردئر. یاعنی دینی قۇنودا دا کندیسینی بلیرلەیجی اۇلاراق گؤرمکتەدیر. بیرتاقئم فەوری اؤن پلانا چئقمئش باعضئ شیددت حارەکاتلارئنئن آرقاسئنا سئغئناراق، دینی تامامن کندی کۇنترۇلۆندە، ینیدن شکیل ورمەیە یؤنەلیک جیددی تارتئشمالار وار. اۇنون ایچین آز اؤنجە سؤیلەدیگیم گیبی بو قۇنودا اؤزللیکلە کلاسیک دەدیگیمیز وەیا اۇنلارئن تاعبیرییلە اۇرتۇدۇکس ایسلامدان وازگچیپ صوفی ایسلامئ اؤن پلانا چئقاراجاق دۆشۆنجەیە دایالئ وەیا ایسلاما گیرمیش فارقلئ دۆشۆنجە وە کۆلتۆرلردن گلمیش قایناقلارئ اؤن پلانا چئقاران بیر سیستم اۆزریندە چالئشما یاپئلدئغئنئ بیلییۇروز. آما قۇنولارا گلینجە بو قۇنولار تامامن اۇراداکی یتکیلی شاحصئن اینحیصارئندادئر. یاعنی دەولت قالقئپ دا، بنیم أن آزئندان بیلدیگیم قادارئیلا؛ شو، شو قۇنودا چالئشما یاپاجاقسئن دییە بیر حۇجایئ وەیا بیر اۆنیورسیتە یتکیلیسینی فالان یؤنلندیرمز.
بونلار ذاتن اۇ أمپریال کۆلتۆرۆ بنیمسەمیش، أن آزئندان یاشلارئ قئرق أللی جیوارئندا اینسانلار. اۇ کۆلتۆرل آتمۇسفری وە سچیلدیگی قۇنویو غایت ایی بیلییۇرلار. آنجاق اؤگرنجینین قالقئپ بن شو آلاندا چالئشماق ایستییۇروم دەمە شانسئ یۇق، بلکی دە اؤیلە بیر حۇجاسئ یۇق. اؤیلە اۇلونجا، دییۇر کی مثەلا؛ “بن ایران شیعی دۆنیاسئ اۆزرینە چالئشاجاغئم وەیا چالئشتئم.” یاحود اۆزرینە چالئشئلمئش بیر آلان ورییۇرسونوز. حۇجا دا کندینە یاقئن بیر آلاندان قۇنو ورییۇر، ساغدان سۇلدان دەوشیریلنلرلە حاضئرلانان تزی قابول أدییۇر. سیستم اؤیلە چالئشئیۇر اۇرادا. دەدیگیم گیبی دەولت دگیل حۇجالار یؤنلندیرییۇر. آصئل هدف طابیعی کی ایسلامئ کۇنژکتۆرل اۇلاراق یؤنلندیرمکتیر. سیاسال، سۇسیال هرحانگی بیر آلرژی، ترؤر هیچبیر فاعالیەت ایچریسیندە اۇلمادان، باتئ کۆلتۆر وە دگرلری ایلە یۇغرولموش سیویل تۇپلوم دگرلرییلە ینی بیر آنلایئش اۇرتایا چئقارئلمایا چالئشئلئیۇر. بونلار بریتیش ایسلامئن آلت باشلئقلارئدئر. بو قۇنودا چۇق داحا فاضلا دتای ورەبیلیریم. مثەلا أن اؤنملی شەیلردن بیر تانەسی شودور: یورت دئشئندان حۇجا گتیرمەیی أنگللـەمەیە چالئشئیۇرلار. تازە فیدانلئق تشکیل أدەجک، یورت دئشئندا بۆیۆمۆش، أگیتیم آلمئش بیر اینسانئن قالقئپ دا ایشتە لۇندرادا بیر حۇجا اۇلاراق آتانماسئنئ وەیا مۆسلۆمانلارئن أن یۇغون یاشادئغئ منچستر گیبی یرلردە مۆسلۆمان چۇجوقلارا، یتیشکینلرە أگیتیم ورمەیی، اۇنلارلا یاقئن درەجەدە ایلگیلنمەیی أنگللییۇرلار.
بو، حۇجانئزئ دا، عالیمینیزی دە، اؤگرتمنینیزی دە بیز یتیشتیریریز ایددیعاسئدئر. بوندان شو چئقئیۇر؛ بیر یؤنلندیرمەیە تابیع توتویۇرلار. سؤیلەدیگیم گیبی بو بیر نویع تاریحسل اۇلاراق بیرلیکتە یاشانئلان آزئنلئقلارا کندی کۆلتۆر وە دگرلریمیزی جیددی شکیلدە گیزلی وەیا آچئق بیر شکیلدە یؤنلندیرمە ایلە عالاقالئدئر. بو بیر اینتر-گروپ دۆشۆنجەسیدیر. بیزدە دە غولامحانەلر واردئ بیلییۇرسونوز. أندرونلار واردئ. بیزدەکی اویغولامالار چرچوەسیندە دە باقئلدئغئ زامان بو اولوسلارآراسئ اۇلاراق بیر أمپریال کۆلتۆرۆن طابیعی بیر نتیجەسیدیر. مثەلا ایکینجی عابدولحامیدین بالقانلارداکی کیلیسەلر پۇلیتیکاسئندا دا بنزەری شەیلر واردئر. مثەلا بیزیم جیهان پادیشاهئمئز، اۇ کیلیسەلرین بیرلشمەسینی أنگللەمیشتیر، چۆنکۆ گؤرۆیۇردو کی، أگر کیلیسەلر بیرلشیرسە، اؤزللیکلە بولغار کیلیسەسی، یونان کیلیسەسی عالەیەتە بیر نتیجە دۇغوراجاقتئ کی ذاتن سولطان عابدولحامیدتن سۇنرا نە قادار حاقلئ اۇلدوغو اۇرتایا چئقتئ. یاعنی دەولتلر آرا سئرا کندی گلەجکلری ایچین بو تیپ شەیلر یاپابیلیرلر دییە دۆشۆنۆیۇروم.
موصطافا آرسلان:
یاعنی شو آندا ذاتن اینگیلترەنین وەیا باتئنئن طالب أدییۇر اۇلماسئ بیر زۇرلاما گیبی آلغئلامئیۇر. چۆنکۆ طالب أدن بیر کیتلە وار. بیزە بو دیپلۇمایئ ور دییۇرلار.
مۆجتبا شنتۆرک:
جبری بیر شەی دگیل، سانکی کندی کندیلیگیندن گلیشن بیر کۆلتۆر دگیشمەسی گیبی. سانکی کندیلیگیندن بیر کۆلتۆر دگیشیمی اۇلموش گیبی. یتیشکین بیر چۇجوق اینگیلترەدە عائیلەنین چۇجوغو دگیلدیر، دەولتین چۇجوغودور. کندی چۇجوغونوز دا اۇلسا بیر قئز چۇجوغونا هیچبیر صورتلە باغئرامازسئنئز، هیچبیر زامان هیچبیر فیزیکی حارەکتتە بولونامازسئنئز. أن اوفاق بیر گرکچەیلە اۇ چۇجوق آلئنئر وە 18 یاشئنا قادار بللی یرلردە بۆیۆتۆلۆر. یاعنی چۇجوغا سن آرتئق اینگیلیز شمسیەسی آلتئندا بیر واطانداشسئن میسیۇنو وریلییۇر. اۇرادا بۆیۆین چۇجوقلارئمئزئن همن هیچبیری غالاتاسارایئ، فنرباحچەیی توتماز. یا آرسنالی یا چلسییی توتار. یاعنی چۇجوق بیر دگیشیمە گیرییۇر. حانی بیزیم واقتییلە شریف ماردینین باحثەتتیگی ماحاللـە باسقئسئ وار یا، ماحاللـە باسقئسئنئن چیفتە قاورولموشونون یاپئلدئغئ یر اینگیلترەدیر. فاقاط اؤزگۆرلۆکلر چرچوەسیندە بونو یەدیردیگی ایچین تپکی چکمز. آمبالاژ چۇق کالیتەلیدیر. تاریحسل أمپریالیزمی دە وار.
هر زامان سؤیلۆیۇروز یا، نەرەدە بیر آتش وارسا اینگیلیز اۇنو چۇق گۆزل بیر ماشا ایلە قالدئرئر وە ترانسفر أدر. اۇ أمپریال کۆلتۆرۆن گتیردیگی بیر شەیدیر؛ سادەجە أگیتیم آلانئندا دگیل، هر آلاندا بؤیلەدیر. اۇ قادار گۆزل گلیر، قالدئرئر کی سیز: “نە قادار دا گۆزل” دەرسینیز. سیزە ایچینیزە دؤکمە فئرصاتئ وریر. مثەلا یۇلدا سیلاحلئ بیر پۇلیس هیچ گؤرەمزسینیز. بو سادەجە اینگیلترەیە ماحصوصتور. 25 سنەدیر اۇردایئم، چۇق پۇلیس گؤردۆم اۇرادا آما بیر تانە سیلاحلئ پۇلیس گؤرمەدیم، بیر تانە عاسکر گؤرمەدیم، یۇقتور بؤیلە بیر شەی. موعاظظام درەجەدە بیر اؤزگۆرلۆکلر اۆلکەسیدیر، بؤیلەلیکلە کۆلتۆرل اۇلاراق سیزی کندیسینە باغلئیۇر. یاعنی ینی یتیشن نسلین اۇرادا قالماسئ دوروموندا بونلارئن چۇق بۆیۆک بیر ایحتیماللە کندی آتالارئنئن کۆلتۆرندن وازگچیپ بریتیش اۇلمالارئ قاچئنئلماز بیر حالە گلییۇر. أمپریال کۆلتۆر دەدیگیمیز شەی، آسیمیلە دەدیگیمیز شەی آصلئندا بو.
فاتیح اۇروم:
مۆجتبا حۇجام سیزی بولموشکن سۇرماق ایستەدیگیم بیر سۇرو دا شو؛ سیز دە موحتملن اینگیلترەدن تاعقیب أدییۇرسونوزدور. تۆرکیەدە زامان زامان ایلاهیات آلانئندا بیرتاقئم تارتئشمالار یاشانئر. بیر اؤرنک ورمک گرکیرسە، تاریحسلجیلیک آدئ آلتئندا قورئانئ کۆچۆمسەمە وە قورئانا یؤنلیشی أساسئندا بیر اوصولسۆزلۆک، بیر ساپقئنلئق اۇلاراق گؤرمە وە بونو دا آکادمیک آغئزلا یاپما گیبی. شیمدی عاجابا بونلارئ دئشارئداکی بیر موتفاقتا حاضئرلانان وە مۆسلۆمان اۆلکەلردە سرویس أدیلن پرۇژەلر اۇلاراق دۆشۆنەبیلیر میییز؟ بؤیلە بیر ایحتیمال دا اۇلابیلیر می؟
قورئان یاشام کیتابئ اۇلاراق آلغئلانمئیۇر…
مۆجتبا شنتۆرک:
بو قۇنودا چۇق حاقلئسئنئز. ذاتن آز اؤنجە سؤیلەدیم، بو تاریحسل اۇلاراق 19-نجو یۆزیئلدا یاپئلمئش. قورئان آراشتئرمالارئ یاپئلمئش وە نتیجەلر کندی دینی عاقیدەلری چرچوەسیندە بیر یرە اۇتورتولموش. مثەلا اینجیل اۇنلار ایچین نەیی ایفادە أتمکتەدیر دییە باقتئغئمئز زامان؛ اینجیل اۇنلار ایچین آچئقچاسئ بیر اۇتۇبیۇگرافیدیر.
بیزدە حادیثلرە بیلە تقابۆل أتمییۇر، سیەر گیبیدیر آچئقچاسئ. اؤنجە بیر قوتسال کیتابتان اۇنلار نە آنلئیۇر دییە باقتئغئنئز زامان بونو گؤرۆرسۆنۆز. یۇقسا بیزدەکی عاقیدە گیبی، آللاە کلامئدئر؛ هر حارفی دۇقونولمازدئر، قئیامتە قادار دگیشمزدیر دییە باقمئیۇرلار. 60’لئ یئللاردا مثەلا محمت آیدئن حۇجا بو سؤیلمی تۆرکیەدە ایلک سؤیلەینلردندیر. مثەلا محمت آیدئن حۇجا قورئانئن بیر قئسمئ تاریحسلدیر دەمیشتیر. اۇ دا اینگیلترە چئقئشلئدئر. اینگیلترەدە فلسفە اۆزریندە دۇکتۇرا یاپمئشتئر. اۇنون ایچین بیزیم ایلاهیات قۇنوشمالارئندا وە اۇقومالارئندا تارتئشمالارئ گؤرمۆشۆزدۆر، بۆتۆن پاپازلار کیتابلارئنا سادەجە تاریحسل اۇلاراق باقارلار ذاتن. اۇنلار ایچین کۇنسۆل قارارلارئ چۇق اؤنملیدیر. قۇنوموز دگیل آما بنزەری دوروم شیعادا دا بو بؤیلەدیر. بنیم شیعی حۇجالارئم واردئ. اۇنلار دا آیتوللاها اؤنم عاطفەدرلر. اۇنون سؤیلەدیگی آللاهئن سؤزۆ اۇلور، بیزدەکی ایجماع دا سۇنرادان أکلنمیشتیر آما شیعاداکی ایجماع بیزدەکی ایجمایا راحمت اۇقوتتورور. اۇنلار ایجمایئ ایلاهی بیر قایناغا اۇتورتتوراراق آللاهئن سؤیلەدیگی گیبی موعاملە أدییۇرلار. اۇنون ایچین بیلییۇرسونوز آیتوللاە حومەینی دەمیشتیر کی: “بیزدە اؤیلە ماقاملار واردئر کی کندیسینە کیتاب اینمیش بیر نبی داحی اۇ ماقاما اولاشاماز.” اۇ، شورایئ قاصدەرک سؤیلۆیۇر.
اینگیلترەدەکی دوروما دؤنرسک أوت، بونلار تاریحسل کیتابلار چرچوەسیندە کندی بکگراندلارئنداکی کیتاب آنلایئشئیلا وە عاقیدەسییلە باقارلار. بن بونون بؤیلە باقئلماسئنئ حئریستیان ایلاهیاتئنئن وە تئۇلۇژیسینین گلیشیمی آچئسئندان باقئلدئغئندا بونو نۇرمال گؤرۆیۇروم. فاقاط تاعاججوب أدیلەجک طاراف شوراسئدئر؛ بیز مۆسلۆمانلار اۇلاراق یاعنی تۆرکیەدەکی ایلاهیات حۇجالارئ یاعنی اۆنیورسیتە نەدن، نیچین، حانگی سببلە قالقئپ دا اؤگرنجیلرینی دۇکتۇرا وە ماستئر ایچین بو اینسانلارئن قاپئلارئنا گؤندریر! بونلارئ آنلاماقتا زۇرلانئیۇروم آچئقچاسئ.
أردم اویغان:
تاریحسلجیلیک دە اؤیلە یایئلئیۇر…
مۆجتبا شنتۆرک:
بیر تاندئغئم واردئ بنیم؛ سانئرئم اۇ دا میللت وکیلی اۇلدو. دین آلغئسئ قۇنولارئندا چالئشمئشتئ. آوروپادا دین آلغئسئ، اینگیلترەدە دین آلغئسئ ایلە ایلگیلی ایستاتیستیک چالئشمالار ایچین یا دا حئریستیانلئق اۆزرینە بیرتاقئم چالئشمالار یاپابیلیرسینیز. بو نۇرمال گؤرۆلۆر. دین ناسئل آلغئلانئیۇر؟ کیملر کیلیسەیە گیدییۇر؟ کیملر گیتمییۇر؟ دییە بؤیلە بیرتاقئم سۇسیۇلۇژیک آغئرلئقلئ چالئشمالار یاپئلماسئ گرکلیدیر دە، آما ایلاهیات آلانئندا أبو حانیفە، ایمام شافیعی، ایمام مالیک حاققئندا دۇکتۇرا یاپئیۇرسانئز بو سۇرغولانئر. بو تامامن کۆلتۆر أمپریالیزمییلە عالاقالئدئر. سادەجە کۆلتۆر أمپریالیزمی دە دەمەمک لازئم، بلکی دە سیاسال أمپریالیزم دە واردئر. چۆنکۆ سیزی کۇنترۇل أدییۇر، سیزی دینی حایاتئنئزدان، کۆلتۆرل حایاتئنئزدان، أکۇنۇمیک حایاتئنئزدان وە بیرچۇق آلانلاردان سیزی ایحاطا آلتئنا آلئیۇر. سیزی مۇدرن آنلامدا کۇنترۇل أدییۇر. واقتییلە فیلیسطینلی أبو ساعید واردئ. “آمەریکاداکی أمپریالیزمین کشیف قۇلو اۇریانتالیزم” آدلئ کیتابئ واردئ. بو دؤنم اۇریانتالیزمین آرتئق کولوچکا دەورینی گچیریپ تامامن اۆرتیمە گچتیگی بیر دؤنمدیر. یاعنی ألدە أدیلن بیلگیلرین حایاتا دەوشیریلدیگی بیر دؤنمدیر. چۆنکۆ یازئلانلار یازئلدئ، سؤیلننلر سؤیلندی. آرتئق باتئ شو آندا؛ بیز بونلارئ ناسئل سۆردۆرەبیلیریز، اولوسلارآراسئ هگەمۇنیامئز ناسئل دوام أدر دردیندەدیر.
