تابیع اۇلونماماسئ گرکنلر (اۇلومسوز ایتتیباع)
ایتتیبایئ موطلاق اۇلاراق أمرەدن یوقارئداکی آیتلر حاریجیندە قورئاندا ایتتیبانئن باشقا چشیتلری دە ذیکرەدیلیر. مثەلا “ایماندا کندیسینی تاعقیب أدن، تابیع اۇلان نسیل” وە زۇر زامانلاردا “موهاجیر، أنصار وە نبییی دستکلەمک (سیاسی تابیعیەت)، اۇنلارلا بیرلیکتە حارەکت أتمک” آنلامئنا گلن اۇلوملو ایتتیباع چشیتلرینین یانئ سئرا قورئان، قاچئنئلماسئ گرکن ایتتیباع چشیتلرینی دە بیلدیرمیشتیر. تابیع اۇلونماماسئ گرکن بو یۇللار (اۇلومسوز ایتتیباع چشیتلری) شونلاردئر:
قورئاندان باشقا شەیە تابیع اۇلماق،
مۆمینلرین یۇلوندان باشقا بیر یۇلا تابیع اۇلماق،
صئراطئ موستاقیمدن باشقا بیر یۇلا تابیع اۇلماق،
آتالارئن یۇلونا تابیع اۇلماق،
ظاننا، شهوتە وە هوایا تابیع اۇلماق،
منفاعات ایچین تاعقیب أتمک /تابیع اۇلماق،
شەیطانئن یۇلونا تابیع اۇلماق.
سۇنوچ: قورئانا ایتتیباع (تابیع اۇلماق).
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان، رسولە ایتتیبایئ دۇغرودان “رسولە تابیع اۇلون” شکلیندە أمرەتتیگی گیبی “قورئانا، واحیە، صئراطئ موستاقیمە” تابیع اۇلون شکلیندە دە أمرەدیۇر. تۆم بونلار، تابیع اۇلونماسئ ایستنن “رسول، قورئان، واحی وە صئراطئ موستاقیم” ایفادەلرینین عاینئ شەیی قاصدەتتیگینی وە تۆم بونلارئن قورئان ایلە تمثیل أدیلدیگینی گؤستریر. بنزەر شکیلدە “حانیف اۇلان ایبراهیمین دینینە تابیع اۇلانلاردان” باحثەدیلن آیت دە عاینئ حوصوصا ایشارت أدر.
اۇ حالدە ایطاعات وە ایتتیبایئ أمرەدن قورئان آیتلرینین وردیگی سارغئتلارئ شو شکیلدە اؤزتلەیەبیلیریز:
آللاها ایطاعاتی أمرەدن تۆم آیتلردە بو أمیر “آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أدین!” شکلیندە ایفادە أدیلمیشتیر.
پەیغامبرە ایطاعات وە ایتتیبایئ أمرەدن تۆم آیتلردە رسول کلیمەسی قوللانئلمئشتئر. یاعنی هم ایطاعات هم ایتتیباع “رسولە” یاپئلاجاقتئر.
آللاها ایطاعاتی أمرەدن تۆم آیتلردە موطلاقا “رسولە” دە ایطاعات أمرەدیلمیشتیر. بونون هیچبیر ایستیثناسئ یۇقتور. بونا قارشئ رسولە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی باعضئ آیتلردە “آللاها ایطاعاتتن” باحثەدیلمز. چۆنکی “رسول” ذاتن “آللاهئن ألچیلیگینی” یاپار.
قورئاندا آللاها تابیع اۇلمایئ أمرەدن هیچبیر آیت یۇقتور. چۆنکی آللاها تابیع اۇلوناماز. آما آللاها (ألچیسینە تابیع اۇلوناراق) ایطاعات أدیلەبیلیر.
قورئان، “رسولە /قورئانا /واحیە” تابیع اۇلونماسئنئ أمرەدر. تۆم بونلارئ دا قورئان تمثیل أدر.
بونا قارشئ نبییە ایطاعات وەیا ایتتیباع أمرەدن هیچبیر آیت یۇقتور.
نبییی اؤرنک گؤسترن بیر آیت دە یۇقتور.
ایطاعات /ایتتیباع أدیلەجک وە اؤرنک آلئناجاق اۇلان (نبی دگیل) رسولدۆر.
تۆم بونلار آللاها ایطاعات أتمەنین آنجاق قورئانا تابیع اۇلماقلا مۆمکۆن اۇلدوغونو گؤستریر، یاعنی قورئان، آللاها ایطاعاتین ناسئل یاپئلاجاغئنئ ایطاعات وە ایتتیباع قاورامئ اۆزەریندن وە سیستماتیک اۇلاراق شؤیلە جوابلاماقتادئر:
قورئانئن تمل أمری نەدیر؟ “آللاها ایطاعات أتمک.”
آللاها ناسئل ایطاعات أدیلەجک؟ “رسولۆنە ایطاعات أدیلەرک.”
رسولۆنە ناسئل ایطاعات أدیلەجک؟ “گتیردیگی آیتلرە (قورئانا) تابیع اۇلاراق.”
دەمک کی؛ قورئانا تابیع اۇلماق، رسولە تابیع اۇلماق وە رسولە ایطاعات أتمکتیر. رسولە ایطاعات أتمک دە آللاها ایطاعات أتمک. قئساجا “قورئانا تابیع اۇلماق = آللاها ایطاعات أتمک” وەس-سلام.
ایشتە بو نەدنلە قورئاندا “سادەجە قورئانا تابیع اۇلون، اۇندان باشقا بیر شەیە تابیع اۇلمایئن!” بویرولموشتور.
(بو) کیتاب سانا (اینسانلارئ) اویارمان وە اینانانلارا اؤگۆت ورمەن ایچین ایندیریلدی. آرتئق بو قۇنودا گؤگسۆندە بیر سئقئنتئ (شۆبهە) اۇلماسئن.. (أی مۆمینلر! سیز دە) راببینیزدن سیزە ایندیریلن (بو کیتابا /قورئانا) تابیع اۇلون! وە (ساقئن) اۇندان باشقا هیچبیر ولییە /اۇتۇریتەیە تابیع اۇلمایئن. (لاکین) چۇق آزئنئز بو اؤگۆدۆ توتیۇرسونوز. (آعراف سورەسی؛ 2-3)
بیزدن ایستنن سادەجە وە سادەجە قورئانا تابیع اۇلماقتئر. آیتتەکی اویارئ ایلگینچتیر. آیتین ایلک بؤلۆمۆ سادەجە قورئانا تابیع اۇلونماسئ گرکتیگینی آچئقچا بیلدیرمکتەدیر. آنلایان ایچین بو أمیر یترلی اۇلابیلیردی. آما بونا راغمن آیتین دوامئندا “ساقئن اۇندان باشقا بیر رهبرە تابیع اۇلمایئن!” أمری دە یر آلمئشتئر. آیتین سۇنوندا ایسە “نە قادار دا آزئنئز بو اؤگۆدۆ آلیۇر” بویرولموشتور. أوت، واقئعا اۇلاراق ثابیتتیر کی، رسولوللاهئن اۆممتی ایچیندە بو اؤگۆدۆ توتانئمئز گرچکتن چۇق آز. بو نەدنلەدیر کی رسول کندیسینی حایال قئرئقلئغئنا اوغراتاجاق اۇلان بو اۆممتینی آحیرتتە آللاها شیکایت أدەجکتیر:
(اۇ گۆن) رسول: “یا راببی! اۆممتیم بو قورئانئ ترک أتتی،” دیەجک. (فورقان سورەسی؛ 30)
رسول نەدن “یا راببی! اۆممتیم سۆننتیمی ترک أتتی” دەمییۇر دا؛ “قورئانئ ترک أتتی” دییۇر؟ بو سۇرویو، رسولۆن سۆننتینی قورئانئن دئشئنا تاشئیانلارئن دۆشۆنمەسی گرکیۇر. “رسولۆن سۆننتی” قورئانئن دئشئندا اۇلابیلیر می؟ رسولۆن سۆننتی قورئاندان باشقا بیر شەی اۇلابیلیر می؟ رسولۆن قورئانئ تبلیغ أتمک وە یاشاماق دئشئندا بیر مۆجادلەسی اۇلموش مودور؟
شو آچئق کی؛ قورئانا تابیع اۇلان، رسولۆن سۆننتینە تابیع اۇلموش وە بؤیلەجە رسولە ایطاعات أتمیش اۇلور. رسولە ایطاعات أتمک ایچین یاپئلاجاق شەی بودور. رسولە ایطاعات أدن دە، آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور. بونا قارشئ قورئانئ ترک أدن ایسە رسولۆن سۆننتینی دە آللاهئ دا ترک أتمیش اۇلور.
راببیم! سن بیزی رسولوللاهئن آحیرتتە، سانا شیکایت أدەجگی کیمسەلردن أیلەمە یا راببی! سن بیزی سادەجە قورئانا تابیع اۇلانلاردان أیلە یا راببی! سن بیزی رسولۆن سندن آلدئغئ حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلانلاردان أیلە یا راببی! (آمین)
قورئانا تابیع اۇلماق رسولە تابیع اۇلماقتئر
ذیکرەدیلن آیتلر وە یاپئلان ایضاحلار رسولە ایطاعات أتمک ایچین قورئانا تابیع اۇلماق گرکتیگینی، داحا دۇغروسو قورئانا تابیع اۇلمانئن رسولە ایطاعات وە ایتتیباع آنلامئنا گلدیگی آچئق وە نت بیچیمدە گؤسترمیشتیر. آما اؤزل اۇلاراق شو ایکی آیتی بو باشلئق آلتئندا تکرار ذیکرەتمک ایستییۇروز:
أگر بیز، بوندان (قورئاندان) اؤنجە اۇنلارئ بیر عاذابلا هلاک أتسەیدیک، دیەجکلردی کی؛ “یا راببی! بیزە بیر رسول گؤندرسەیدین دە شو آشاغئلئغا وە رۆسوالئغا دۆشمەدن اؤنجە سنین آیتلرینە تابیع اۇلسایدئق!” (طاها سورەسی؛ 134)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتتە ذیکرەدیلن “آللاهئن آیتلرینە تابیع اۇلماق” ایفادەسی “رسولە تابیع اۇلماق” ایفادەسی ایلە أش آنلاملئدئر. بنزەر بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
أی کیتاب أهلی! سیزە رسولۆمۆز گلمیشتیر؛ کیتابتان گیزلەدیکلرینیزین چۇغونو بەیان أدن، چۇغوندان دا وازگچن، سیزە آللاەتان نور وە آپآچئق (بیر) کیتاب گلمیشتیر. (مائیدە سورەسی؛ 15)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتتەکی؛ “سیزە آللاەتان نور وە آپآچئق (بیر) کیتاب گلمیشتیر” ایفادەسی؛ “سیزە رسولۆمۆز گلمیشتیر” ایفادەسی ایلە عاینئ باغلامدا (بیربیرینین تفسیری نیتەلیگیندە) قوللانئلمئشتئر. یاعنی “گلن رسول” ایلە “آللاەتان گلن کیتابئ موبین” عاینئدئر. چۆنکی “رسول”؛ اۇ کیتابئ موبینی گتیرندیر. اۇ کیتاب، باشتان سۇنا قادار (باشقا بیرینین دگیل) اۇ رسولۆن بەیانئدئر.