کذا “رسوللرین أمیر ورمەسی” دە عاینئ شکیلدە “آللاهئن وردیگی أمیرلر” آنلامئنا گلیر. رسوللر بو أمیرلری ایلتیر. مثەلا ایسماعیلین (ع) نامازئ وە زکاتئ أمرەتتیگی گیبی؛
کیتابتا ایسماعیلی دە آن! اۇ سؤزۆنە صادئقتئ. نبی رسول ایدی. حالقئنا نامازئ وە زکاتئ أمرەدردی. راببی نزدیندە دە حۇشنودلوق قازانمئش بیر کیمسە ایدی. (مریەم سورەسی؛ 55)
نامازئ وە زکاتئ آللاهئن أمرەتتیگی، ایسماعیلین (ع) ایسە بو أمیرلری حالقئنا ایلتتیگی آچئقتئر. حاتتا رسوللرین أمرەتمەسی گیبی مۆمینلر دە (اییلیگی) أمرەدر وە (کؤتۆلۆگۆ) نهیەدرلر:
اۇ (مۆمینلر) کی، کندیسینە یر یۆزۆندە ایقتیدار وردیگیمیزدە نامازئ قئلار، زکاتئ وریر، اییلیگی أمرەدر وە کؤتۆلۆکتن نهیەدرلر. ایشلرین سۇنو آللاها وارئر. (حاج سورەسی؛ 41)
سیز، اینسانلارئن اییلیگی ایچین اۇرتایا چئقارئلمئش أن حایئرلئ اۆممتسینیز؛ اییلیگی أمرەدر، کؤتۆلۆکتن ساقئندئرئر وە آللاها اینانئرسئنئز… (آلی عیمران سورەسی؛ 110)
مۆمین أرککلرلە مۆمین قادئنلار بیربیرینین ولیلریدیر. اۇنلار اییلیگی أمرەدر، کؤتۆلۆگۆ یاساقلارلار. نامازئ قئلار، زکاتئ وریرلر. آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أدرلر. (تەوبە سورەسی؛ 71)
قورئان؛ سادەجە مۆمینلرین دگیل، کیتاب أهلینە منسوب باعضئ کیمسەلرین دە اییلیگی أمرەدیپ کؤتۆلۆکتن نهیەتتیگینی بیلدیرمکتەدیر. دەمک کی رسوللرین حارام وە حلال قئلماسئ، آللاهئن حارام وە حلال قئلدئغئنئ “ایعلان أتمەسیدیر”.
یدینجی اؤبکتە یر آلان آیت: غانیمت ماللارئنئن تاقسیماتئنئن بیلدیرن وە رسولۆن “تشریع” یتکیسی ایلە هیچ عالاقاسئ اۇلمایان بو آیتی، داحا اؤنجە ایضاح أتمیشتیک. بورادا سادەجە آیتین مئالینی حاطئرلاتماقلا یتینەجگیز:
آللاهئن، (فتحەدیلن) اۆلکەلر حالقئندان رسولۆنە وردیگی غانیمتلر؛ آللاە، رسول، یاقئنلارئ، یتیملر، یۇقسوللار وە یۇلدا قالمئشلار ایچیندیر. بؤیلەجە اۇ ماللار، ایچینیزدن یالنئز زنگینلر آراسئندا دۇلاشمئش اۇلماز. رسول سیزە نەیی وردییسە اۇنو آلئن، سیزی نەدن نهیەتتی ایسە اۇندان ساقئنئن. آللاەتان قۇرقون! چۆنکی آللاهئن عاذابئ چتیندیر. (حاشر سورەسی؛ 7)
سکیزینجی اؤبکتە یر آلان آیت: نبی-رسولۆن تشریع یتکیسینە صاحیب اۇلدوغونا دائیر دلیل گؤستریلن بو آیت، آصلئندا حادیث وە سۆننت قۇنوسوندا کندیسینە أن چۇق عاطئف یاپئلان “اۇ هواسئندان نوطوق آتماز، اۇنون قۇنوشتوقلارئ واحیدن باشقا بیر شەی دگیلدیر” مئالیندەکی “نجم؛ 3-4” آیتلریدیر. بو آیت ایلە ایلگیلی گنیش ایضاحلار کیتابئن دؤردۆنجۆ بؤلۆمۆندە یر آلدئغئندان بورادا شو اؤزتی یاپماقلا یتینەجگیز:
بو آیت، مۆشریکلرین “موحاممد قورئانئ کندیسی اویدوریۇر، اۇنون آللاەتان واحی آلدئغئ یۇق. اۇ جینلندی، بونلارئ اۇنا شەیطانلار فئسئلدئیۇر وس.” گیبی ایددیعالارئنا جوابن گلمیشتیر. بو آیتلرین (اؤنجەسی وە سۇنراسئ ایلە بیرلیکتە اۇقونورسا) شو سارغئتلارئ وردیگی راحاتلئقلا گؤرۆلەجکتیر:
موحاممد آللاهئن رسولۆ سچیلمیشتیر، اۇ یالان قۇنوشمویۇر، هواسئندان دا نوطوق آتمئیۇر، اۇنون سیزە گتیردیگی سؤزلر بیذذات گؤزلری ایلە گؤردۆگۆ جبرائیل واسئطاسئیلا آللاەتان آلدئغئ واحیلردیر. باشقاسئنئن وەیا کندیسینین هواسئندان اویدوردوغو سؤزلری دگیل.
یاعنی بو آیتلر (نجم؛ 3-4)، نبی موحاممدین سؤزلری (اۇلدوغو ریوایت أدیلن حادیثلر) ایچین دگیل، رسول موحاممدین گتیردیگی سؤزلر اۇلان قورئان آیتلری ایچیندیر.
دۇقوزونجو اؤبکتە یر آلان آیت: رسولۆن اؤرنک آلئنماسئنئ تاوصیە أدن بو “آحزاب؛ 21” آیتی، بیر سۇنراکی بؤلۆمدە ألە آلئنماقتادئر. بو آیتتە دە اؤرنک آلئنماسئ ایستنن “نبی” دگیل، “رسولدۆر”. یاعنی اؤرنک آلئناجاق اۇلان دا کندیسینە اۇنلارجا آیت ایلە ایطاعات ایستنن رسولدۆر. رسولۆن اؤرنک آلئناجاق سؤز وە داورانئشلارئ دا ألبتتە کی، نبییە ایسناد أدیلن حادیثلردە دگیل، رسولۆن حادیثلریندە (قورئاندا) یر آلئر.
اۇ حالدە نبی وە رسوللرین مۆستاقیلن تشریع (قانون قۇیما) یتکیلری یۇقتور. تک قانون قۇیوجو (شاریع) واردئر وە اۇ دا “آللاەتئر”. قئسمن دە اۇلسا باعضئ حۆکۆملرین “نبی-رسول” طارافئندان ایحداث أدیلدیگینی سؤیلەمک آللاهئن دئشئندا، باشقا بیر قانون قۇیوجونون وار اۇلدوغونو ایددیعا أتمکتیر. شیرک یاپئلانماسئنا گؤتۆرن بو ایددیعانئن قورئانا آیقئرئ وە باطئل اۇلدوغو کسیندیر.
رسولە ایطاعات وە ایتتیباع (تابیع اۇلما)
قورئان نەیی أمرەدیۇر؟ بو سۇرونون جوابئ هیچ شۆبهەسیز کی، شو ایکی کلیمەدیر: “آللاها ایطاعاتی.” آللاە اینسانلارئ وە جینلری یالنئز کندیسینە قوللوق أتسینلر دییە یاراتمئشتئر. اینسانلارئن یاراتئلئش غایەسی بودور. اۇ حالدە یالنئزجا آللاها قوللوق أدیلەجک، یالنئزجا آللاها ایطاعات أدیلەجکتیر. پکی آللاها ایطاعات ناسئل یاپئلاجاق؟ هیچ شۆبهەسیز کی، “رسولۆنە ایطاعات وە ایتتیباع أدیلەرک.” چۆنکی آللاە، اینسانلارلا قۇنوشموش وە اۇنلارا بویروقلارئنئ دۇغرودان (کندیسی) ایلتمیش دگیلدیر. تۆم أمیر وە تاوصیەلرینی اینسانلار آراسئندان سچتیگی بیر نبی-رسول (ألچی) واسئطاسئیلا ایلتمیش وە اینسانلارا دا آیتلرینی تبلیغ أدن رسولۆنە ایطاعات وە ایتتیباع أمرەتمیشتیر.
قورئاندا ایطاعات وە ایتتیبایئ (تابیع اۇلما) أمرەدن آیتلری شؤیلە تاصنیف أدەبیلیریز:
آللاها وە رسولۆنە ایطاعاتی أمرەدن آیتلر،
رسولە ایطاعاتی أمرەدن آیتلر،
رسولە ایتتیبایئ أمرەدن آیتلر،
قورئانا ایتتیبایئ أمرەدن آیتلر،
قورئان وە رسولە ایتتیبایئ أمرەدن آیتلر،
واحیە ایتتیبایئ أمرەدن آیتلر.
بو تاصنیفتن دە آنلاشئلاجاغئ اۆزەرە قورئاندا وە آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أمرەدیلمکتە، رسولە ایتتیباع (تابیع اۇلما) أمری بولونماقتا آما آللاها ایتتیباع أمری بولونماماقتادئر. چۆنکی آللاها تابیع اۇلوناماز. آللاها (آللاهئن بویروق وە یاساقلارئنا اویولاراق) ایطاعات أدیلەبیلیر. بو دا آنجاق ألچیسینە (رسولە) ایطاعات وە ایتتیباع أدیلەرک ساغلانابیلیر. شیمدی، تاصنیف أتتیگیمیز بو آیتلری (باعضئ اؤرنکلرلە) ایضاح أتمەیە چالئشالئم:
- آللاها وە رسولۆنە ایطاعاتی أمرەدن آیتلر:
قورئاندا؛ آللاها م آیتلردە موطلاقا رسولە دە ایطاعات أمرەدیلیر. بونون هیچبیر ایستیثناسئ یۇقتور. بونا قارشئ (آشاغئدا دا ذیکرەدیلدیگی اۆزەرە) رسولە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی باعضئ آیتلردە آللاها ایطاعاتتن باحثەدیلمز. بو دوروم، آللاها ایطاعاتین آنجاق رسولۆنە آنجاق رسولۆنە ایطاعات ایلە مۆمکۆن اۇلابیلەجگینی گؤستریر. آللاها ایطاعاتی أمرەدن بو آیتلرە داحا اؤنجە دگینیلدیگی (وە بورادا دا دیپ نۇتتا وریلدیگی ایچین) بو بؤلۆمدە سادەجە شو اؤرنک آیت وریلەجکتیر:
دە کی: “آللاها وە رسولە ایطاعات أدین. أگر یۆز چەویریرلرسە بیلسینلر کی آللاە کافیرلری سەومز. (آلی عیمران سورەسی؛ 32)
قورئاندا؛ آللاە وە رسولۆنە ایطاعاتی أمرەدن آیتلرە عیلاوەتن آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدنلرە وریلەجک گۆزل مۆکافاتلاردان باحثەدن آیتلر دە بولونماقتادئر. آیرئجا، آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أتمەینلرین (اینانمایانلارئن) قارشئلاشاجاغئ جزالاردان باحثەدن آیتلر دە مەوجودتور. تۆم بونلار آللاها ایطاعات أتمک ایچین رسولە عیصیان أدیلمەمەسی وە رسولە ایطاعات أدیلمەسی گرکتیگینی، زیرا آللاها ایطاعاتین باشقا شکیلدە مۆمکۆن اۇلامایاجاغئنئ گؤستریر.
- رسولە ایطاعاتی أمرەدن آیتلر:
آللاها ایطاعاتین أمرەدیلدیگی تۆم آیتلردە موطلاقا رسولە ایطاعاتین دە أمرەدیلدیگی، آما بونا قارشئ رسولە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی باعضئ آیتلردە آللاها ایطاعات أمریندن باحثەدیلمەدیگی ایضاح أدیلمیشتی. بو قۇنوداکی اؤرنک بیر آیت شؤیلەدیر:
نامازئ قئلئن، زکاتئ ورین وە رسولە ایطاعات أدین. بلکی مرحامت اۇلونورسونوز. (نور سورەسی؛ 56)
آللاها ایطاعاتین أمرەدیلدگی تۆم آیتلردە ایستیثناسئز اۇلاراق رسولە دە ایطاعات أمرەدیلدیگی حالدە رسولە ایطاعاتی أمرەدن باعضئ آیتلردە (رسولۆن ألچیلیک صئفاتئ سببی ایلە) آللاها ایطاعاتتن باحثەدیلمەمیشتیر. چۆنکی “رسول /ألچی” (ذاتن) آللاهئن آیتلرینی تبلیغ أدر. تبلیغ أتتیگی آیتلر، اۇنون کندی سؤزلری دگیل، آللاە کلامئدئر. آللاە اینسانلارلا دۇغرودان قۇنوشماز. تۆم أمیرلرینی اینسانلارئن آراسئندان سچتیگی بیر نبی-رسول (ألچی) واسئطاسئیلا ایلتیر. بو نەدنلەدیر کی “رسولە /ألچییە” یاپئلان ایطاعات، آللاها یاپئلمئش بیر ایطاعات اۇلور. قورئان بو دورومو؛ “کیم رسولە ایطاعات أدرسە، آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور.” (نیسا؛ 80) ایلە نت اۇلاراق بیلدیرمیشتیر. اۇ حالدە آللاها ایطاعات أتمەنین یۇلو، رسولۆنە ایطاعات أتمکتن گچر. بونون باشقا بیر یۇلو یۇقتور. ایشتە بو نەدنلەدیر کی رسولە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی باعضئ آیتلردە آللاها ایطاعاتتن باحثەدیلمز. زیرا بو شکیلدەکی آیتلردە دە آللاها وە رسولۆنە ایطاعاتین أمرەدیلدیگی آیتلردە دە أمرەدیلمیش اۇلان سادەجە وە سادەجە “آللاها ایطاعاتتیر.”
