نبی-رسوللرین آنجاق کیتابلا حۆکۆم ورەبیلەجگینی، عاکسینی ایددیعا أتمەنین مۆمکۆن اۇلمادئغئنئ وە حاتتا بونون کۆفۆر اۇلدوغونو بیلدیرن بیر دیگر آیت شؤیلەدیر:
ایچیندە هیدایت وە نور اۇلان تەوراتئ ایندیرن ألبتتە کی بیزیز. مۆسلۆمان نبیلر اۇنونلا یاهودیلرە حۆکۆم وریرلردی؛ اۇنو (کیتابئ) قۇروماقلا واظیفەلندیرمیش راببانیلر وە بیلگینلر دە آللاهئن کیتابئ ایلە حۆکۆم وریر وە اۇنو گؤزتلەییپ قۇللارلاردئ. أی آللاهئن کیتابئنا تانئق اۇلانلار! اینسانلاردان قۇرقمایئنئز، بندن قۇرقونوز وە بنیم آیتلریمی آز بیر پارایا ساتمایئنئز! کیملر آللاهئن ایندیردیگی (کیتاب) ایلە حۆکۆم ورمزسە، ایشتە اۇنلار کافیردیر! (مائیدە سورەسی؛ 44)
آللاهئن کیتابئ ایلە حۆکۆم ورمەینلری کۆفۆر ایلە نیتەلەین بو آیتلرە راغمن رسولوللاهئن، آللاهئن کیتابئ ایلە حۆکۆم ورمەدیگی، مۆستاقیل بیر تشریع یتکییە صاحیب اۇلدوغو، کیتاب دئشئندا حۆکۆملر وردیگی سؤیلنەبیلیر می؟ رسولۆن قورئاندان باشقا بیر حاکمی (حۆکۆم قایناغئ) اۇلاماز، یۇقتور.
(دە کی:) “هر شەیی آچئقلایان (موفاصصال) بیر کیتابئ ایندیردیگی حالدە آللاەتان باشقا بیر حاکم می آرایاجاغئم؟ (أنعام سورەسی؛ 114)
آلتئنجئ وە یدینجی اؤبکتە یر آلان آیتلر؛ آللاهئن نبییە دگیل دە، رسولە ایطاعاتی أمرەتمەسی (بونون فارق أدیلمەسی) وە آیرئجا حاراملارئن ایعلان أدیلدیگی آیتلردە دە دائیما رسول کلیمەسینین قوللانئلماسئ بو قۇنوداکی ایحتیلافلارئ (یانلئش آنلامالارئ) اؤنلەیەجک نیتەلیکتەدیر. نبییە ایطاعات أمرینین بولونماماسئ، نبییە عائید سؤزلرین باغلایئجئ اۇلمادئغئنئ وە دۇلایئسئیلا نبینین حارام قۇیما یتکیسینین بولونمادئغئنئ ذاتن گؤسترمکتەدیر. آنجاق شو آیت نبینین حارام قۇیما یتکیسینین بولونمادئغئنئ اؤزل اۇلاراق بیلدیرمکتەدیر:
أی نبی! نەدن آللاهئن حلال قئلدئغئ شەیی أشلرینین رئضاسئنئ قازانماق ایچین کندینە حارام قئلیۇرسون؟ (تاحریم سورەسی؛ 1)
پکی رسولۆن حارام قۇیما یتکیسی اۇلابیلیر می؟
ألچیلیک یوموشونو یاپان رسولۆنە دە بؤیلە بیر یتکیسینین اۇلمادئغئ آچئقتئر. رسولۆن یوموشو سادەجە وە سادەجە تبلیغدیر. بونا دائیر آیتلر آیتلر داحا اؤنجە وریلمیشتی. آما رسولۆن یوموشونون سادەجە تبلیغ اۇلدوغو (باشقا بیر شەی اۇلمادئغئنئ) قۇنویو اؤزتلەیەجک نیتەلیکتەکی شو آیت ایلە بیذذات رسولە دە سؤیلتیلمیشتیر:
دە کی: “دۇغروسو بن سیزە نە ضارار ورمە نە دە فایدا ساغلاما گۆجۆنە صاحیبیم.” دە کی: “گرچکتن آللاها قارشئ بنی کیمسە حیمایە أدەمز. اۇندان باشقا سئغئناجاق کیمسەیی دە آصلا بولامام. (بنیم یاپتئغئم) سادەجە آللاەتان گلنلری، اۇنون گؤندردیکلرینی تبلیغ أتمکتیر. کیم آللاە وە رسولۆنە عیصیان أدرسە اۇنون ایچین اؤلۆمسۆز وە أبدی جهننم آتشی واردئر. (جین سورەسی؛ 21-23)
اۇ حالدە رسولۆن حارام-حلال قۇیماسئندان باحثەدن باعضئ آیتلری ناسئل آنلامالئیئز؟ مثەلا شو آیتی:
کندیسینی قۇروما آلتئنا آلانلار، بو اۆممی نبی رسولە تابیع اۇلانلاردئر. اۇنو یانئنداکی تەوراتتا وە اینجیلدە یازئلئ بولورلار. اۇ، اۇنلارا اییلیگی أمرەدر وە کؤتۆلۆگۆ یاساقلار. تمیز وە لذذتلی شەیلری حلال، پیس شەیلری حارام قئلار. آغئر یۆکلری وە اۆزەریندەکی باغلارئ قالدئرئپ آتار. کیم اۇنا اینانئر، اۇنو دستکلەر، اۇنا یاردئم أدر وە اۇنونلا بیرلیکتە ایندیریلن نورا (قورئانا) تابیع اۇلورسا، ایشتە اۇنلار اومدوقلارئنا قاووشورلار. (آعراف سورەسی؛ 157)
بو آیتتەکی “حارام قئلار” ایفادەسی دلیل گؤستریلەرک “نبی-رسولۆن” حارام قۇیما یتکیسینین بولوندوغو ایددیعا أدیلمیشتیر. آنجاق بو ایددیعا توتارلئ دگیلدیر. چۆنکی آیتین دوامئندا “اۇنونلا بیرلیکتە ایندیریلن نورا یاعنی قورئانا تابیع اۇلانلاردان” باحثەدیلیر. دۇلایئسئیلا رسولە تابیع اۇلماق، قورئانا تابیع اۇلماقتئر. رسول، آللاهئن قورئاندا قۇیدوغو حلال وە حاراملارلا ایلگیلی آیتلری اۇقویاراق (آنجاق) ایعلان أدر.
آیرئجا، سادەجە رسول دگیل، اینسانلار دا کندی کندیسینە حارام قئلارلار. قورئان؛ “حارام وە حلال قئلما” ایفادەسینی بو آنلامدا اۇلدوقچا سئق قوللانئر. اؤرنک باعضئ آیتلر شؤیلەدیر:
دە کی: “آللاهئن قوللارئ ایچین یاراتتئغئ سۆسۆ وە تمیز رئزئقلارئ حارام قئلان کیمدیر؟” (آعراف سورەسی؛ 32)
أی ایمان أدنلر! آللاهئن سیزە حلال قئلدئغئ ایی وە تمیز شەیلری (سیز کندینیزە) حارام قئلمایئن وە سئنئرئ آشمایئن! آللاە سئنئرئ آشانلارئ سەومز. (مائیدە سورەسی؛ 87)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە “حارام قئلما” فیعیلی بو آیتلردە آللاە وەیا رسولۆنە دگیل، اینسانلارا نیسبت أدیلمیشتیر. طئبقئ شو آیتتەکی؛ “آللاە وە رسولۆنۆن حارام قئلدئغئنئ حارام قئلمایان” ایفادەسیندە اۇلدوغو گیبی:
کندیسینە کیتاب وریلنلردن آللاها وە آحیرت گۆنۆنە اینانمایان، آللاە وە رسولۆنۆن حارام قئلدئغئنئ حارام قئلمایان وە حاق دینی کندینە دین أدینمەین کیمسەلرلە، کندیسی کۆچۆک دۆشۆپ اۇ جزایئ أللرییلە اؤدەیەجک حالە گلینجەیە قادار ساواشئن. (تەوبە سورەسی؛ 29)
شو آیتلردە دە اینسانلارئن “آللاهئن حارام قئلدئغئ باعضئ شەیلری حلال، حلال قئلدئغئ باعضئ شەیلری دە حارام قئلدئغئ” بیلدیریلمکتەدیر. بو ایفادەلرین حارام اۇلانئ حلال، حلال اۇلانئ دا حارام قابول أتمک آنلامئنا گلدیگی آچئقتئر.
(حارام آیلارئ) أرتەلەمک آنجاق کۆفۆردە بیر آرتئشتئر. بونونلا کافیرلر شاشئرتئلئپ ساپتئرئلئر. آللاهئن حارام قئلدئغئنا سایئ باقئمئندان اویماق ایچین، اۇنو بیر یئل حلال، بیر یئل حارام قئلیۇرلار. بؤیلەلیکلە آللاهئن حارام قئلدئغئنئ حلال قئلمئش اۇلیۇرلار. یاپتئقلارئنئن کؤتۆلۆگۆ کندینە “چکیجی وە سۆسلۆ” گؤستریلمیشتیر. آللاە اینکارجئ بیر تۇپلولوغا هیدایت ورمز. (تەوبە سورەسی؛ 37)
بیلگیسیزلیگی یۆزۆندن بەیینسیزجە چۇجوقلارئنئ اؤلدۆرنلر وە آللاهئن کندیسینە وردیگی رئزئق، آللاها ایفتیرا أدەرک حارام قئلانلار، کسینلیکلە زیانا اوغرامئشلاردئر. (أنعام سورەسی؛ 140)
اۇ حالدە رسولۆن حارام وە حلال قئلماسئ، آللاهئن حارام وە حلال قئلدئغئنئ ایعلان أتمەسیدیر. یۇقسا نبی-رسولۆن مۆستاقیلن بؤیلە بیر یتکیسی یۇقتور. زیرا حارامئ تاعیین أتمە یتکیسی سادەجە آللاها عائید اۇلدوغوندان آللاهئن ایعلان أتمەدیگی بیر حارامئ ایعلان أتمک آللاها ایفتیرا أتمک اۇلور.
دیللرینیزین اویدوردوغو یالانا دایاناراق؛ “بو حلالدیر، بو حارامدئر!” دەمەیین! چۆنکی آللاها قارشئ یالان ایفتیرا أتمیش اۇلیۇرسونوز. قوشقوسوز آللاها قارشئ یالان اویدورانلار قورتولوشا أرەمزلر. (ناحل سورەسی؛ 116)
کذا “رسوللرین أمیر ورمەسی” دە عاینئ شکیلدە “آللاهئن وردیگی أمیرلر” آنلامئنا گلیر. رسوللر بو أمیرلری ایلتیر. مثەلا ایسماعیلین (ع) نامازئ وە زکاتئ أمرەتتیگی گیبی؛
کیتابتا ایسماعیلی دە آن! اۇ سؤزۆنە صادئقتئ. نبی رسول ایدی. حالقئنا نامازئ وە زکاتئ أمرەدردی. راببی نزدیندە دە حۇشنودلوق قازانمئش بیر کیمسە ایدی. (مریەم سورەسی؛ 55)
نامازئ وە زکاتئ آللاهئن أمرەتتیگی، ایسماعیلین (ع) ایسە بو أمیرلری حالقئنا ایلتتیگی آچئقتئر. حاتتا رسوللرین أمرەتمەسی گیبی مۆمینلر دە (اییلیگی) أمرەدر وە (کؤتۆلۆگۆ) نهیەدرلر:
اۇ (مۆمینلر) کی، کندیسینە یر یۆزۆندە ایقتیدار وردیگیمیزدە نامازئ قئلار، زکاتئ وریر، اییلیگی أمرەدر وە کؤتۆلۆکتن نهیەدرلر. ایشلرین سۇنو آللاها وارئر. (حاج سورەسی؛ 41)
سیز، اینسانلارئن اییلیگی ایچین اۇرتایا چئقارئلمئش أن حایئرلئ اۆممتسینیز؛ اییلیگی أمرەدر، کؤتۆلۆکتن ساقئندئرئر وە آللاها اینانئرسئنئز… (آلی عیمران سورەسی؛ 110)
مۆمین أرککلرلە مۆمین قادئنلار بیربیرینین ولیلریدیر. اۇنلار اییلیگی أمرەدر، کؤتۆلۆگۆ یاساقلارلار. نامازئ قئلار، زکاتئ وریرلر. آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أدرلر. (تەوبە سورەسی؛ 71)
قورئان؛ سادەجە مۆمینلرین دگیل، کیتاب أهلینە منسوب باعضئ کیمسەلرین دە اییلیگی أمرەدیپ کؤتۆلۆکتن نهیەتتیگینی بیلدیرمکتەدیر. دەمک کی رسوللرین حارام وە حلال قئلماسئ، آللاهئن حارام وە حلال قئلدئغئنئ “ایعلان أتمەسیدیر”.
