15-نجی دلیل (نیسا؛ 59)
بیلیندیگی اۆزەرە “نیسا؛ ” آیتی؛ آللاها، رسولۆنە وە اولولأمرە ایطاعاتی أمرەدر:
أی ایمان أدنلر! آللاها ایطاعات أدین، رسولە دە ایطاعات أدین وە سیزدن اۇلان اولولأمرە دە ایطاعات أدین. أگر هرحانگی بیر شەیدە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز، آللاها وە آحیرت گۆنۆنە گرچکتن اینانیۇرسانئز، اۇنو آللاها وە رسولۆنە عارض أدین. بو، هم داحا اییدیر هم سۇنوچ باقئمئندان داحا گۆزلدیر. (نیسا سورەسی؛ 59)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە کندیسینە ایطاعات ایستنن “اولولأمر” کلیمەسی “رسول” کلیمەسیندن سۇنرا گلمیش وە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. اۇ حالدە “آللاە وە رسولۆ” قالئبئنداکی “وە” باغلاجئ نەدنییلە “رسولۆن” مۆستاقیل تشریع یتکییە صاحیب اۇلدوغونو سؤیلەینلر، عاینئ تشریع یتکینین، آیتین دوامئندا یینە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلان “اولولأمرلرە” دە وریلدیگینی سؤیلەیەبیلیرلر می؟ توتارلئ اۇلماسئ ایچین بونو سؤیلەملیدیرلر. آما بوگۆنە قادار بؤیلە بیر شەیین اۇلامایاجاغئ آچئقتئر. نیتەکیم اولولأمرە ایطاعات أمرینین موطلاق اۇلمادئغئ، آیتین دوامئندان آنلاشئلماقتادئر. چۆنکی آیتین دوامئندا هرحانگی بیر “نیزاع /ایحتیلاف” حالیندە قۇنونون “آللاە وە رسولۆنە” عارض أدیلمەسی ایستنمیشتیر. دەمک کی؛ “اولولأمرە ایطاعات موطلاق دگیلدیر”. ایحتیلاف حالیندە قۇنو؛ “آللاها وە رسولۆنە (آللاهئن رسولۆ واسئطاسئیلا گؤندردیگی أمیرلرینە یاعنی قورئانا)” عارض أدیلەجکتیر.
بو آیت ایلە؛ اولولأمرە ایطاعات ایستەین قورئان، عاینئ زاماندا اولولأمر ایلە آرامئزدا ایحتیلاف چئقابیلەجگینی، بؤیلە بیر ایحتیمالین دائیما وار اۇلدوغونو، بو دورومدا آللاە وە رسولۆنە (قورئانا) مۆراجاعات أدیلمەسی گرکتیگینی بیلدیریۇر. حالبوکی اۇنلارجا آیت ایلە رسولە ایطاعات ایستەین قورئان، هیچبیر آیتتە رسول ایلە آرانئزدا ایحتیلاف چئقارسا قۇنویو آللاها عارض أدین دەمییۇر. نەدن عاجابا؟ چۆنکی رسول ایلە آللاە آراسئندا (حاشا) بیر ایحتیلافئن چئقماسئ مۆمکۆن دگیلدیر دە اۇندان. چۆنکی رسول، آللاهئن آیتلرینی اۇلدوغو گیبی ایلتیر. عیلاوە وەیا أکسیلتمە یاپماز. یاپاماز. بؤیلە بیر شەی یاپسا، آللاە اۇنون شاە دامارئنئ قۇپارئردئ. دۇلایئسئیلا آللاە ایلە آللاهئن ألچیسی آراسئندا آصلا بیر ایحتیلاف اۇلاماز.
16-نجئ دلیل (قورئانئن “وە” باغلاجئنئ قوللانما بیچیمی)
آللاە وە رسولۆن ایکی فارقلئ ایطاعات اۇتۇریتەسی اۇلمادئغئنئ گؤسترن دلیللردن بیری دە قورئانئن “وە” باغلاجئنئ قوللانما بیچیمیدیر. بو دورومو شو اؤرنک آیتلر اۆزەریندن ایضاح أدەلیم:
هر کیم آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدر وە آللاها سایغئ دویار وە اۇندان ساقئنئرسا، ایشتە آصئل بونلار موتلولوغا أرنلردیر. (نور سورەسی؛ 52)
بو آیتتە ذیکرەدیلن فیعیللر شونلاردئر: 1) آللاها ایطاعات أتمک، 2) رسولۆنە ایطاعات أتمک، 3) آللاها سایغئ دویماق وە 4) آللاەتان ساقئنماق.
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو فیعیللرین بیربیریندن “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. پکی تۆم بو فیعیللرین بیربیریندن باغئنسئز اۇلدوغو سؤیلنەبیلیر می؟ آللاها ایطاعات أدن بیر اینسان ذاتن آللاها سایغئ دویموش وە آللاەتان ساقئنمئش اۇلماز مئ؟ اۇ حالدە نەدن بو فیعیللر آیرئ آیرئ ذیکرەدیلمیشتیر؟ آللاها سایغئ دویان وە آللاەتان ساقئنان بیر اینسان باشقا نە یاپاجاق دا، آللاها ایطاعات أتمیش اۇلاجاق؟ دەمک کی آیتتە آرد آردا سئرالانان بو فیعیللر ایلە شو سارغئت وریلیۇر: “أی مۆمینلر! آللاها سایغئ دویاراق وە اۇندان ساقئناراق آللاها ایطاعات أدین، بونون ایچین دە رسولۆن گتیردیگی أمیرلرە تابیع اۇلاراق رسولە ایطاعات أدین کی، آللاها ایطاعات أتمیش اۇلاسئنئز.”
اؤرنک باقئمئندان بنزەر نیتەلیکتە بیر باشقا آیت شؤیلەدیر:
نامازئ قئلئن وە زکاتئ ورین وە رسولە ایطاعات أدین. بلکی مرحامت اۇلونورسونوز. (نور سورەسی؛ 56)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتتە ذیکرەدیلن؛ 1) نامازئ قئلماق، 2) زکاتئ ورمک وە 3) رسولە ایطاعات أتمک فیعیللری دە بیربیریندن “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. حالبوکی رسولە ایطاعات أدن بیر مۆمین ذاتن “ناماز قئلمئش” وە “زکاتئ ورمیش” اۇلماز مئ؟ یا دا بونلارئ یاپمایان بیری رسولە ایطاعات أتمیش اۇلابیلیر می؟ اۇ حالدە نەدن بو فیعیللر آیرئ آیرئ ذیکرەدیلمیشتیر؟ دەمک کی شو سارغئت وریلمیشتیر: “نامازئ قئلاراق وە زکاتئ ورەرک رسولە ایطاعات أدین!”
بنزەر بیر باشقا آیت شؤیلەدیر:
مۆمین أرککلرلە مۆمین قادئنلار بیربیرینین ولیلریدیر. اۇنلار اییلیگی أمرەدر وە کؤتۆلۆگۆ نهیەدرلر وە نامازئ قئلارلار وە زکاتئ وریرلر وە آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدرلر. (تەوبە سورەسی؛ 71)
بو آیتتە ذیکرەدیلن وە بیربیریندن “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلان؛ 1) اییلیگی أمرەتمک، 2) کؤتۆلۆگۆ نهیەتمک، 3) نامازئ قئلماق، 4) زکاتئ ورمک، 5) آللاها ایطاعات أتمک وە 6) رسولۆنە ایطاعات أتمک فیعیللری بیربیریندن باغئنسئز فیعیللر میدیر؟ آللاها وە رسولۆنە ایطاعات أدن بیر مۆمین ذاتن باحثەدیلن تۆم بو فیعیللری یاپمئش اۇلماز مئ؟ اۇ حالدە بو فیعیللر نەدن آیرئ آیرئ ذیکرەدیلمیشتیر؟ دەمک کی وریلن سارغئت شودور: “أی مۆمینلر! بو فیعیللری یاپاراق، آللاها ایطاعات أدین، بونون ایچین دە رسولۆن گتیردیگی أمیرلرە تابیع اۇلون! کی بؤیلەجە آللاها ایطاعات أتمیش اۇلاسئنئز.”
بنزەر بیر باشقا آیت شؤیلەدیر:
نامازئ قئلئن وە زکاتئ ورین وە رۆکوع أدنلرلە بیرلیکتە رۆکوع أدین. (باقارا سورەسی؛ 43)
بو آیتتەکی: 1) ناماز قئلماق، 2) زکات ورمک وە 3) رۆکوع أدنلرلە بیرلیکتە رۆکوع أتمک فیعیللری دە گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. اۇیسا ناماز قئلان بیر اینسان ذاتن رۆکوع أتمیش اۇلماز مئ؟ وەیا رۆکوع أدنلرلە بیرلیکتە رۆکوع أدن (جماعاتلە ناماز قئلان) بیر اینسان ذاتن ناماز قئلمئش اۇلماز مئ؟ اۇ حالدە بو آیتتە نەدن هم “ناماز قئلئن!” هم دە “رۆکوع أدین!” أمری یر آلیۇر؟ نامازئ قئلدئقتان سۇنرا آیرئجا بیر رۆکوع داحا مئ یاپئلاجاق؟ بوگۆنە قادار بو آیتی بؤیلە یۇروملایان هیچ کیمسە اۇلموش مودور؟ بؤیلە بیر یۇروم یاپئلامایاجاغئنا گؤرە دەمک کی آیتتە وریلن سارغئت شودور: “أی مۆمینلر! نامازئ رۆکوع أدنلرلە بیرلیکتە (رۆکوع أدنلرە تابیع اۇلاراق) قئلئن.”
بو اؤبکتەکی سۇن اؤرنگیمیز شو آیتتیر:
هر کیم آللاها، ملکلرینە، جبرائیلە وە میکائیلە دۆشمان اۇلورسا، آللاها دا اۇ کافیرلرین دۆشمانئدئر. (باقارا سورەسی؛ 98)
ملکلرە دۆشمان اۇلان بیری ذاتن جبرائیلە وە میکائیلە دە دۆشمانلئق أتمیش اۇلماز مئ؟ جبرائیل وە میکائیل ملک دگیل می کی “ملکلر” ایفادەسیندن سۇنرا “وە” باغلاجئ ایلە آیرئجا ذیکرەدیلیۇر؟ دەمک کی قورئان “وە” باغلاجئنئ کندی اؤزل باغلامئ ایچیندە قوللانیۇر.
اؤرنک اۇلاراق اینجەلەدیگیمیز بو آیتلردە دە گؤرۆلدۆگۆ گیبی “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلان فیعیل وە ایسیملر بیربیریندن فارقلئ کلیمەلردیر. آما بونلارئن بیربیریندن باغئنسئز اۇلدوغو سؤیلنەمز. آیتلرین باغلامئ دیققاتە آلئندئغئندا، بونون بؤیلە اۇلدوغو راحاتلئقلا گؤرۆلەبیلیر. مثەلا سۇن اؤرنکتە ذیکرەتتیگیمیز آیتە دایاناراق “دەمک کی جبرائیل ایلە میکائیل ملک دگیلدیر، چۆنکی بونلار ‘مَلَائِکَة’ ایفادەسیندن سۇنرا وە ‘وە’ باغلاجئ ایلە آیرئجا ایفادە أدیلمیشتیر، موغایرت ایلکەسی گرگینجە بونلار فارقلئ شەیلردیر” دەنیلەبیلیر می؟ بو قۇنودا دلیل اۇلابیلەجک بنزەر نیتەلیکتە باشقا آیتلر دە مەوجودتور. آنجاق بو قادارئ یترلی اۇلمالئدئر.
اینجەلەدیگیمیز بو آیتلردە دە گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە قورئان “وە” باغلاجئنئ کندی اؤزل باغلامئ ایچیندە قوللانیۇر. بو باغلاچلا آیرئلان ایکی کلیمەنین فارقلئ شەیلر اۇلماسئ، بو ایکی کلیمەنین بیربیری ایلە ایرتیباطلئ اۇلمادئغئ آنلامئنا گلمییۇر. زیرا آللاە وە رسولۆن ایکی فارقلئ شەی اۇلدوغو کسیندیر. آما بو ایکی فارقلئ شەیین بیربیری ایلە باغلانتئلئ اۇلمادئغئ سؤیلنەبیلیر می؟ مثەلا “کیم رسولە ایطاعات أدرسە آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور (نیسا؛ 80)” آیتینە راغمن “آللاە وە رسول ایکی فارقلئ شەیدیر، بو نەدنلە رسولە ایطاعات آنلامئنا گلمز” دیەبیلیر میییز؟
17-نجی دلیل (رسولە ایطاعات أمری)
رسولۆن مۆستاقیل بیر ایطاعات اۇتۇریتەسی اۇلمادئغئنا دائیر أن اؤنملی دلیل “آللاها ایطاعاتین أمرەدیلدیگی تۆم آیتلردە رسولە ایطاعاتین دە أمرەدیلمیش” اۇلماسئدئر. بو حوصوص باشقا هیچبیر دلیلە ایحتیاج بئراقمایاجاق شکیلدە قۇنویو واضع أتمکتەدیر.
قورئاندا آللاهئن ایطاعاتین أمرەدیلدیگی هر آیتتە موطلاقا رسولە دە ایطاعات أمرەدیلمیشتیر. بونون هیچبیر ایستیثناسئ یۇقتور. بو دوروم رسولە ایطاعاتین، آللاها ایطاعات ایلە عاینئ یاپتئرئما (باغلایئجئلئغا) صاحیب اۇلدوغونو گؤستریر. داحا دۇغروسو رسولە ایطاعاتین آللاها ایطاعات آنلامئنا گلدیگینی گؤستریر. ذاتن “نیسا؛ ” آیتی بو دورومو اؤزل اۇلاراق بیلدیرمکتەدیر. بو نەدنلە رسولە ایطاعاتین یاپتئرئمئ (باغلایئجئلئغئ) ایلە آللاها ایطاعاتین یاپتئرئمئ عاینئدئر.
بونو بؤیلە قابول أتمەییپ “قورئانا تابیع اۇلماق آللاها ایطاعات أتمک، حادیثلرە تابیع اۇلماق ایسە رسولە ایطاعات أتمکتیر، دۇلایئسئیلا رسولە (حادیثلرە) دە آیرئجا ایطاعات أدیلملیدیر” دەرسک؛ “حادیثلرە تابیع اۇلمانئن یاپتئرئمئ ایلە قورئانا تابیع اۇلمانئن یاپتئرئمئ عاینئدئر (أشیتتیر)” دەمیش اۇلوروز. بؤیلە بیر شەیی هیچ کیمسە ایددیعا أدەمەیەجگینە گؤرە آللاها وە رسولە ایطاعاتین ایکی فارقلئ ایطاعات اۇلمادئغئنئ قابول أتمک زۇروندایئز.
اؤزتلەمک گرکیرسە؛ آللاە وە رسول دییە ایکی فارقلئ ایطاعات اۇتۇریتەسی یۇقتور. قورئاندا “آللاە وە رسول” قالئبئنئ؛ “آللاە” وە “رسول” شکلیندە ایکی فارقلئ ایطاعات اۇتۇریتەسینی بیلدیرمک ایچین دگیل، آللاهئن موطلاق اۇتۇریتەسینی بیلدیرمک ایچین قوللانئر. آما بو اۇتۇریتەنین أمیرلرینی اینسانلارا بیلدیرن رسول اۇلدوغو ایچین تۆم آیتلردە؛ “آللاە وە رسول” قالئبئ قوللانئلئر. بو قالئبئن قوللانئلدئغئ تۆم آیتلر؛ “آللاها، رسولۆ ایلە گؤندردیگی آیتلرینە تابیع اۇلاراق ایطاعات أدین، آللاها ایطاعاتین باشقا بیر یۇلو یۇقتور. زیرا آللاها تۆم أمیرلری سیزە بو یۇللا گلمیشتیر، باشقا شکیلدە دگیل. بو نەدنلە رسولۆن بیلدیردیکلرینە ایطاعاتسیزلیک یاپمایئن.” دەمیش اۇلور. زیرا رسولۆن یوموشو آصلی دگیل، تمثیلیدیر. آما رسولە ایطاعات أدن آصئلا (آللاها) ایطاعات أتمیش اۇلور.
اینجەلەدیگیمیز بو آیتلر وە یاپتئغئمئز ایضاحلار رسولۆن مۆستاقیل بیر ایطاعات اۇتۇریتەسی اۇلمادئغئنئ گؤرمک ایچین یترلی اۇلمالئدئر. آنجاق نبی وە رسولۆن حارام قۇیما یتکیسینین بولونمادئغئنئ بیلدیرن آشاغئداکی آیتلر دە بو قۇنودا دلیل اۇلاراق ذیکرەدیلەبیلەجک (عیلاوە) آیتلردیر.
