10-نجو دلیل (تەوبە؛ 16)
یۇقسا آللاە، جیهاد أدیپ آللاە وە رسولۆ وە مۆمینلردن باشقاسئنئ کندیسینە سئرداش أدینمەینلری بیلمەدن (اۇرتادان چئقارمادان) بئراقئلاجاغئنئزئ مئ ساندئنئز؟ آللاە یاپتئقلارئنئزدان حابرداردئر. (تەوبە سورەسی؛ 16)
بو آیتتە دە “آللاە، رسولۆ وە مۆمینلر” بیرلیکتە ذیکرەدیلیۇر وە اۆچۆ دە بیربیریندن “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلیۇر. بیر اینسانئن آللاهئ (مۆستاقیلن) سئرداش أدینمەسی مۆمکۆن اۇلمایاجاغئنا گؤرە بو آیتتە رسولۆ وە مۆمینلری دگیل دە، اۇنلاردان باشقاسئنئ (مۆشریکلری) سئرداش أدیننلر ایفادە أدیلیۇر دەمکتیر. دەمک کی رسول وە اۇنونلا بیرلیکتە بولونان مۆمینلری سئرداش أدینن آللاهئ سئرداش أدینمیش، اۇنلارا ایحانت أدیپ مۆشریکلری سئرداش أدینن ایسە، آللاها ایحانت أتمیش اۇلیۇر. یاعنی هم آللاە هم رسول هم دە مۆمینلر آیرئ آیرئ سئرداش أدینیلمییۇر. أدینیلەمز.
بنزەر دوروم “آللاە وە رسولۆنە قارشئ ساواشمئش بیر آدامدان” باحثەدیلن شو آیتتە دە مەوجودتور:
11-نجی دلیل (تەوبە؛ 107)
بیر دە اینکار أتمک، مۆمینلرین آراسئنا آیرئلئق سۇقماق وە داحا اؤنجە آللاە وە رسولۆنە قارشئ ساواشمئش اۇلان آدامئ قۇروماق ایچین مسجید (دئرار مسجیدی) قورانلار وار. (اۇنلار:) “بیز سادەجە اییلیک یاپماق ایستەدیک” دییە یمین دە أدەجکلر. حالبوکی آللاە اۇنلارئن کسینلیکلە یالانجئ اۇلدوغونا شاهیدلیک أدر. (تەوبە سورەسی؛ 107)
هرحانگی بیر اینسانئن وەیا تۇپلولوغون آللاە وە رسولۆ ایلە آیرئ آیرئ ساواشماسئ مۆمکۆن دگیلدیر. یاعنی بورادا دا بیری آللاها، دیگری رسولە قارشئ آچئلمئش ایکی فارقلئ ساواش یۇقتور. رسولە وە مۆمینلرە قارشئ آچئلان بیر ساواش، رسولوللاە ایلە ساواشان بیری واردئر. آما آیتتە هر زامان اۇلدوغو گیبی “آللاها وە رسولۆنە قارشئ آچئلان ساواش” ایفادەسی یر آلئر.
12-نجی دلیل (تەوبە؛ 24)
اۇنلارا دە کی: “أگر بابالارئنئز، اۇغوللارئنئز، قاردشلرینیز، قادئنلارئنئز، آقرابالارئنئز، قابیلەنیز، ألدە أتتیگینیز ماللار، کسادا اوغراماسئندان قۇرقتوغونوز تیجارت وە حۇشلاندئغئنئز مسکنلر؛ سیزە آللاە وە رسولۆندن وە اۇنون (آللاە) یۇلوندا جیهاددان داحا سەویملی ایسە، آرتئق آللاهئن أمری گلینجەیە قادار بکلەیین. آللاە (بو شکیلدەکی) فاسئق تۇپلوما هیدایت أتمز. (تەوبە سورەسی؛ 24)
بو آیتتەکی “آللاە وە رسولۆندن وە اۇنون یۇلوندا جیهاددان…” ایفادەسیندە یر آلان “اۇ” ضامیرینین “آللاها” گیتتیگی آچئقتئر. آما گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە آیتتە “آللاە وە رسولۆ” ایفادەسی یر آلمئشتئر. یاعنی “آللاە یۇلوندا جیهاد” ایفادەسیندەکی آللاهئ؛ “آللاە وە رسولۆ” ایفادەسی قارشئلامئشتئر.
13-نجۆ دلیل (أنفال؛ 1 وە 41)
سانا ساواش غانیمتلرینی سۇریۇرلار. دە کی: “غانیمتلر آللاە وە رسولۆنە عائیدتیر. اۇ حالدە سیز (گرچک) مۆمینلر ایسنیز، آللاەتان قۇرقون، آرانئزئ دۆزلتین، آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أدین. (أنفال سورەسی؛ 1)
غانیمتلرین آللاە وە رسولۆنە عائید اۇلدوغونو بیلدیرن بو آیتتە دە آللاە وە رسولۆ “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. آما بو آیتتە “غانیمتلرین بیر بؤلۆمۆ آللاها، بیر بؤلۆمۆ رسولۆنە عائیدتیر” دەنیلمیش اۇلمویۇر. غانیمتلرین آللاهئن بویوردوغو شکیلدە تاقسیم أدیلمەسی أمرەدیلیۇر. غانیمتلر آللاهئن رسولۆ واسئطاسئیلا بیلدیردیگی شکیلدە تاقسیم أدیلەجکتیر. رسول بو تاقسیماتئن ناسئل یاپئلاجاغئ حاققئندا آللاهئن حۆکمۆنۆ ایعلان أدەجکتیر /أتمیشتیر. نیتەکیم آللاە تعالا، غانیمتلرین ناسئل تاقسیم أدیلەجگینی شو آیت ایلە بیلدیرمیش وە رسولۆ دە بونا گؤرە تاقسیم أتمیشتیر:
أگر آللاها وە حاق ایلە باطئلئن آیرئلدئغئ گۆن، ایکی اۇردونون بیربیری ایلە قارشئلاشتئغئ گۆن قولوموزا ایندیردیگیمیزە اینانمئشسانئز، بیلین کی؛ غانیمت اۇلاراق آلدئغئنئز هرحانگی بیر شەیین بشتە بیری (حوموس) آللاە وە رسولۆ، یاقئنلار، یتیملر، یۇقسوللار وە یۇلدا قالمئشلار ایچیندیر. آللاە هر شەیە حاققئیلا قادیردیر. (أنفال سورەسی؛ 41)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە غانیمتلرین بشتە بیری (حوموس) آللاە وە رسولۆنە، بشتە دؤردۆ ایسە غازیلرە عائیدتیر. یاعنی غانیمتین تۆمۆ غازیلرە عائید دگیلدیر. آما آللاە آدئنا رسولە وریلن بشتە بیرلیک بؤلۆمۆن کیمە عائید اۇلدوغو (نەرەیە حارجاناجاغئ) دا آیرئجا بیلدیریلمیشتیر. رسول بو پایئ: 1) آللاە آدئنا (قئسمن شاحصی ایحتیاجلارئ وە دین ایچین)، 2) یاقئنلارا (غازی وە شهیدلرین)، 3) یتیملرە (داحا چۇق شهیدلرین)، 4) یۇقسوللارا وە 5) یۇلدا قالمئشلارا تاقسیم أدەجکتیر. یاعنی غانیمتلرین تاقسیماتئ، آللاهئن رسولۆ ایلە بیلدیردیگی بو پای اۆزەرە (وە رسولۆ طارافئندان) یاپئلاجاقتئر. مۆمینلر دە رسولۆن بویوردوغو /یاپتئغئ بو تاقسیماتا راضئ اۇلاجاقلاردئر.
14-نجۆ دلیل (حاشر؛ 7)
“أنفال؛ 1 وە 41” آیتلریندە باحثەدیلن غانیمت ماللارئنئن پایلاشئمئ ایلە ایلگیلی بیر دیگر آیت دە شؤیلەدیر:
آللاهئن، (فتحەدیلن) اۆلکەلر حالقئندان رسولۆنە وردیگی غانیمتلر؛ آللاە وە رسول، یاقئنلار، یتیملر، یۇقسوللار وە یۇلدا قالمئشلار ایچیندیر. بؤیلەجە اۇ ماللار، ایچینیزدن یالنئز زنگینلر آراسئندا دۇاشمئش اۇلماز. رسول سیزە نەیی وریرسە اۇنو آلئن وە سیزە نەیی یاساقلارسا اۇندان وازگچین. آللاەتان قۇرقون. چۆنکی آللاهئن عاذابئ چتیندیر. (حاشر سورەسی؛ 7)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتتە دە رسولە وریلن غانیمت ماللارئنئن “أنفال؛ 41″دە سایئلان کیمسەلرە (آللاە وە رسولۆ، یاقئنلار، یتیملر، یۇقسوللار وە یۇلدا قالمئشلارا) وریلەجگی بیلدیریلمیشتیر. آما ایلگینچ اۇلان حوصوص شودور کی؛ “أنفال؛ 1 وە 41″دە؛ “آللاە وە رسولۆنە عائیدتیر” دەنیلن بو پای ایچین “حاشر؛ 7″دە؛ “رسولە وریلن پای” دەنیلمیشتیر. دەمک کی اۇرتادا بیری آللاها، بیری رسولۆنە عائید اۇلان ایکی فارقلئ پای یۇقتور. عاکسینە قامو آدئنا داغئتئلاجاق تک بیر پای واردئر. اۆستەلیک دە بو پای ایچین بیر آیتتە؛ “آللاها وە رسولۆنە”، باشقا بیر آیتتە ایسە؛ “رسولە عائیدتیر” دەنیلمیشتیر. یاعنی “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلان “آللاە وە رسولۆنۆ” سادەجە “رسول” ایفادەسی تمثیل أتمیشتیر.
ایلگینچ اۇلان شودور کی؛ “رسولۆن مۆستاقیل تشریع یتکییە صاحیب اۇلدوغونو” ایددیعا أدنلر، بو قۇنودا اینجەلەدیگیمیز بو “حاشر؛ 7” آیتینی دلیل گؤستریرلر. حالبوکی آیتین قۇنوسو (تشریع یتکی دگیل) غانیمت ماللارئنئن تاقسیماتئدئر. بیلدیریلن شودور: “رسول غانیمت تاقسیماتئنئ (غازیلرین /اینسانلارئن ایستەدیگی شکیلدە دگیل) آللاهئن بویوردوغو شکیلدە یاپاجاقتئر. مۆمینلر دە بو تاقسیماتا راضئ اۇلاجاقتئر. بونون ایچیندیر کی، آیتین دوامئندا “رسول سیزە نەیی وردی ایسە اۇنو آلئن، نەیی یاساقلادئیسا دا اۇندان ساقئنئن!” بویرولیۇر. زیرا غانیمت ماللارئندان سادەجە آیتین باشئندا باحثەدیلمییۇر. “رسول سیزە نەیی وردی ایسە اۇنو آلئن، نەیی یاساقلادئیسا دا اۇندان ساقئنئن!” ایفادەسیندن همن اؤنجە دە؛ “بؤیلەجە اۇ ماللار، ایچینیزدن یالنئز زنگینلر آراسئندا دۇلاشمئش اۇلماز” بویرولیۇر. یاعنی آیتتە رسولۆن حۆکۆم قۇیما یتکیسی بولوندوغونا دائیر هرحانگی بیر ایفادە بولونمویۇر. رسولۆن غانیمت ماللارئنئ کندی اینیسیاتیفی ایلە دگیل، آللاهئن بویوردوغو شکیلدە تاقسیم أدەجگی، مۆمینلرین دە بو تاقسیماتا راضئ گلمەسی (رسولە تابیع اۇلونماسئ) گرکتیگی بیلدیریلیۇر. آما بونا راغمن باعضئ عالیملر، مثەلا موسا جاروللاە بیگیەڤ، بو آیت ایچین “سۆننتین قاطعی حۆکۆم بیلدیردیگینە دائیر دلیلدیر” دیەرک شونلارئ سؤیلەمیشتیر: “پەیغامبر سیزە نە وردییسە اۇنو آلئن، سیزە نە یاساقلادئیسا، اۇندان دا ساقئنئن… ‘سیزە نە یاساقلادئیسا’ ایفادەسیندن حاراملئق بیلدیرن بیر نهی آنلاشئلدئغئنا گؤرە؛ ‘سیزە نە وردییسە’ ایفادەسیندن دە ‘أمیرلری’ آنلاشئلمالئدئر. ناسئل کی نهیلری حاراملئق بیلدیریرسە، أمیرلری دە وۆجوب ایفادە أدر. بو آیتی کریمە ایلە عازیز وە عالیم اۇلان آللاە، ماعصوم وە کریم پەیغامبرینە موطلاق تشریع یتکیسینی باغلامئشتئر.”
نە وار کی، بیگیەڤ’ین بو ایفادەلری ایچین، اۇنون کیتابئنئ ترجۆمە أدن محمد گؤرمز، حاقلئ اۇلاراق شو دیپ نۇتو دۆشمۆشتۆر: “حاشر سورەسینین 7-نجی آیتینین سیاق وە سیباقئ، حانگی سؤیلمدە سؤیلندیگی أساس آلئنئرسا، بو شکیلدە گنل بیر حۆکمە مسند آلئناماز. آنجاق اوصولجۆلریمیزین ‘آیت ایچیندە بۆتۆن بیر آنلامئ ایفادە أدن هرحانگی بیر پارچایا مۆستاقیل بیر ماعنا ورمک پکیشتیریجی آنلام ورمکتن أولادئر.’ قاعیدەسینجە بؤیلە بیر گنللەمە یاپئلابیلیر. نە وار کی، بو قاعیدەنین کندیسی تارتئشمالئدئر.”
گؤرمز، بیگیەڤ’ین؛ “بو آیتی کریمە ایلە عازیز وە عالیم اۇلان آللاە، ماعصوم وە کریم پەیغامبرینە موطلاق تشریع یتکیسینی باغئشلامئشتئر” ایفادەسی ایچین دە عاینئ دیپ نۇتون دوامئندا شونو سؤیلەر: “بو، اوصول وە دلالت عیلمی آچئسئندان اۇلدوقچا آشئرئ بیر گنللەمەدیر. زیرا بیر أمرین وۆجوب، هر نهیین دە حاراملئق ایفادە أتمەدیگی آچئقتئر.” گؤرمز’ین بو ایفادەلری غایت ایصابتلی گؤرۆنمکتەدیر.
15-نجی دلیل (نیسا؛ 59)
بیلیندیگی اۆزەرە “نیسا؛ ” آیتی؛ آللاها، رسولۆنە وە اولولأمرە ایطاعاتی أمرەدر:
أی ایمان أدنلر! آللاها ایطاعات أدین، رسولە دە ایطاعات أدین وە سیزدن اۇلان اولولأمرە دە ایطاعات أدین. أگر هرحانگی بیر شەیدە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز، آللاها وە آحیرت گۆنۆنە گرچکتن اینانیۇرسانئز، اۇنو آللاها وە رسولۆنە عارض أدین. بو، هم داحا اییدیر هم سۇنوچ باقئمئندان داحا گۆزلدیر. (نیسا سورەسی؛ 59)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە کندیسینە ایطاعات ایستنن “اولولأمر” کلیمەسی “رسول” کلیمەسیندن سۇنرا گلمیش وە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. اۇ حالدە “آللاە وە رسولۆ” قالئبئنداکی “وە” باغلاجئ نەدنییلە “رسولۆن” مۆستاقیل تشریع یتکییە صاحیب اۇلدوغونو سؤیلەینلر، عاینئ تشریع یتکینین، آیتین دوامئندا یینە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلان “اولولأمرلرە” دە وریلدیگینی سؤیلەیەبیلیرلر می؟ توتارلئ اۇلماسئ ایچین بونو سؤیلەملیدیرلر. آما بوگۆنە قادار بؤیلە بیر شەیین اۇلامایاجاغئ آچئقتئر. نیتەکیم اولولأمرە ایطاعات أمرینین موطلاق اۇلمادئغئ، آیتین دوامئندان آنلاشئلماقتادئر. چۆنکی آیتین دوامئندا هرحانگی بیر “نیزاع /ایحتیلاف” حالیندە قۇنونون “آللاە وە رسولۆنە” عارض أدیلمەسی ایستنمیشتیر. دەمک کی؛ “اولولأمرە ایطاعات موطلاق دگیلدیر”. ایحتیلاف حالیندە قۇنو؛ “آللاها وە رسولۆنە (آللاهئن رسولۆ واسئطاسئیلا گؤندردیگی أمیرلرینە یاعنی قورئانا)” عارض أدیلەجکتیر.
بو آیت ایلە؛ اولولأمرە ایطاعات ایستەین قورئان، عاینئ زاماندا اولولأمر ایلە آرامئزدا ایحتیلاف چئقابیلەجگینی، بؤیلە بیر ایحتیمالین دائیما وار اۇلدوغونو، بو دورومدا آللاە وە رسولۆنە (قورئانا) مۆراجاعات أدیلمەسی گرکتیگینی بیلدیریۇر. حالبوکی اۇنلارجا آیت ایلە رسولە ایطاعات ایستەین قورئان، هیچبیر آیتتە رسول ایلە آرانئزدا ایحتیلاف چئقارسا قۇنویو آللاها عارض أدین دەمییۇر. نەدن عاجابا؟ چۆنکی رسول ایلە آللاە آراسئندا (حاشا) بیر ایحتیلافئن چئقماسئ مۆمکۆن دگیلدیر دە اۇندان. چۆنکی رسول، آللاهئن آیتلرینی اۇلدوغو گیبی ایلتیر. عیلاوە وەیا أکسیلتمە یاپماز. یاپاماز. بؤیلە بیر شەی یاپسا، آللاە اۇنون شاە دامارئنئ قۇپارئردئ. دۇلایئسئیلا آللاە ایلە آللاهئن ألچیسی آراسئندا آصلا بیر ایحتیلاف اۇلاماز.
