قورئانداکی “آللاە وە رسول” قالئبئ نە آنلاما گلیر؟
قورئاندا ذیکرەدیلن “آللاە وە رسولۆ” قالئبئ “آللاە” وە “رسول” شکلیندە ایکی فارقلئ ایطاعات اۇتۇریتەسینی دگیل یالنئزجا آللاهئن (چۇغونلوقلا دا آللاهئن رسولۆ ایلە گؤندردیگی آحکامئن) اۇتۇریتەسینی ایفادە أتمک ایچین قوللانئلان بیر قالئبتئر. بو، قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین حایاتی اۇلان بیر دورومدور. آما بونا راغمن باعضئ چەورەلر شونو ایددیعا أدرلر (اؤزتلە):
“آللاها وە رسولۆنە ایطاعاتی” أمرەدن آیتلردەکی “آللاە” وە “رسول” ایفادەلری بیربیریندن “واو” حارفی ایلە آیرئلئر، موغایرت (غایریلیک) ایلکەسی گرگینجە بو ایکی کلیمەنین فارقلئ شەیلر اۇلماسئ گرکیر، دۇلایئسئیلا آللاها وە رسولۆنە ایطاعات آیرئ آیرئ اۇلمالئدئر، نیتەکیم قورئانا تابیع اۇلماق آللاها ایطاعات، حادیثلرە تابیع اۇلماق ایسە رسولە ایطاعات دەمکتیر. اۇ حالدە رسولۆن مۆستاقیل تشریع یتکیسی (شریعات قۇیما یتکیسی) وار اۇلمالئ وە رسولە دە مۆستاقیل اۇلاراق ایطاعات أدیلملیدیر، بونون ایچین دە حادیثلرە تابیع اۇلونمالئدئر کی رسولە ایطاعات أدیلمیش اۇلسون…”
بو ایددیعالارئن توتارلئ اۇلمادئغئ، آیتلردن گتیریلن سۇموت دلیللرلە ایضاح أدیلەجکتیر. آما اؤنجە “واو” باغلاجئنئن
“واو” حارفی؛ “عاطفئ بەیان” وەیا “عاطفئ تفسیر” ایچین دە قوللانئلئر. بؤیلەجە کندیندن اؤنجەکی کلیمەیی (ماقابلینی) کندیندن سۇنراکی کلیمە ایلە تفسیر أتمیش اۇلور (ماقابلینی یاعنی ماعطوفون عالەیهین مفهومونو تەکید وە ایضاح أدر). مثەلا “قۇنویو ایضاح وە تشریح أتتی” جۆملەسیندە اۇلدوغو گیبی. بوراداکی “واو” کندیندن اؤنجەکی “ایضاح” کلیمەسینی “تشریح” کلیمەسی ایلە تفسیر أتمیش وە بؤیلەجە جۆملەیە “قۇنویو ایضاح أتتی یاعنی شرح أتتی” ماعناسئنئ یۆکلەمیشتیر. بو قئسا تکنیک بیلگیدن سۇنرا ایطاعاتی أمرەدن آیتلری شؤیلە بیر تاصنیفە تابیع توتاراق اینجەلەیەبیلیریز:
رسولۆن واظیفەسینین سادەجە تبلیغ اۇلدوغونو بیلدیرن آیتلر،
پەیغامبرە ایطاعاتی أمرەدن تۆم آیتلردە رسول کلیمەسینین قوللانئلماسئ (نبییە ایطاعات أمرینین بولونماماسئ)،
پەیغامبرە ایتتیبایئ أمرەدن تۆم آیتلردە رسول کلیمەسینین قوللانئلماسئ (نبییە ایتتیباع أمرینین بولونماماسئ)،
رسولە ایطاعاتین آللاها ایطاعات اۇلدوغونو بیلدیرن آیت،
سادەجە قورئانا تابیع اۇلمایئ أمرەدن آیتلر،
دیگر آیتلردن مۆستاقیل دلیللر (آشاغئدا ذیکرەدیلەجک).
ایلک 5 ماددەدەکی آیتلرین بیر بؤلۆمۆ اؤنجەکی بؤلۆملردە، بیر بؤلۆمۆ ایسە موعتلیف باشلئقلار آلتئندا ایضاح أدیلمکتەدیر. تکرارن سؤیلەمک گرکیرسە بو آیتلردە یر آلان کلیمەنین دائیما رسول اۇلماسئ (هیچبیر آیتتە نبی کلیمەسینین بولونماماسئ)، “آللاە وە رسولۆ” قالئبئ ایلە بیلدیریلن أمیرلرین “آللاهئن رسولۆ واسئطاسئیلا گؤندردیگی آیتلرینە تابیع اۇلمایئ أمرەتتیگینی” آنلاماق ایچین تک باشئنا یترلیدیر. آما بونا راغمن بیز بو قۇنویو باعضئ آیتلرلە اؤزل اۇلاراق ایضاح أتمک ایستییۇروز. چۆنکی دینی قۇنولاردا یاشانان تۆم ایحتیلافلارئن کؤکنیندە (بیزجە) بو قۇنو یاتار:
رسولۆن مۆستاقیل تشریع (شریعات قۇیما /قانون قۇیما) یتکیسی وار مئدئر؟
آللاە وە رسولۆنە ایطاعات أمری (آللاە وە رسول قالئبئ) نە آنلاما گلیر؟
“آللاە وە رسولۆ” قالئبئ؛ “آللاە” وە “رسول” شکلیندە ایکی فارقلئ اۇتۇریتەیی دگیل، آللاهئن موطلاق اۇتۇریتەسینی ایفادە أدر. بیز مۆمینلر ایچین بونون پراتیکتەکی سۇموت قارشئلئغئ ایسە قورئاندئر. آللاە وە رسولۆ قالئبئنئن آللاهئن اۇتۇریتەسینی بیلدیردیگینە دائیر (باعضئ اؤرنک آیتلردن) دلیللریمیز شونلاردئر:
1-نجی دلیل (تەوبە؛ 1)
(بو) آللاەتان وە رسولۆندن کندیسییلە آندلاشما یاپمئش اۇلدوغونوز مۆشریکلرە گلن بیر ایحطاردئر. (تەوبە سورەسی؛ 1)
بو آیت، مۆمینلرلە یاپتئغئ آندلاشمایئ بۇزماسئ اۆزەرینە مۆشریکلر ایچین نازیل اۇلموشتور. مۆشریکلرە؛ “آللاەتان وە رسولۆندن گلن ایحطاردان” باحثەدر. آما بورادا بیری آللاەتان، دیگری رسولدن گلن ایکی ایحطارئن بولونمادئغئ، بیلعاکیس آللاەتان گلن تک بیر ایحطارئن بولوندوغو آچئقتئر. آما آیت “آللاەتان وە رسولۆندن گلن ایحطار” دییۇر. نەدن؟ چۆنکی آللاهئن ایحطارئنئ بیلدیرن (تبلیغ أدن) رسولدۆر. یاعنی “آللاەتان وە رسولۆندن گلن” ایکی فارقلئ ایحطار یۇقتور. آما آیت آللاەتان گلن تۆم أمیرلردە اۇلدوغو گیبی (دۇغال اۇلاراق) آللاە وە رسولۆ قالئبئنئ قوللانئیۇر.
دۇلایئسئیلا آللاە وە رسولۆ آیرئ آیرئ ایکی ایحطار صاحیبی اۇلمادئغئ گیبی ایکی فارقلئ موحاطاب وەیا ایکی فارقلئ ایطاعات اۇتۇریتەسی دە دگیلدیر. حالبوکی آیتتە “آللاە وە رسولۆ” کلیمەلری بیرلیکتە قوللانئلمئش وە بو ایکی کلیمە بیربیریندن “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. دەمک کی “آللاە وە رسولۆ” اکی فارقلئ کلیمەدیر. آما (“وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئش اۇلسا بیلە) ایکی فارقلئ اۇتۇریتە دگیلدیر.
2-نجی دلیل (تەوبە؛ 3)
حاججئ أکبر گۆنۆندە آللاە وە رسولۆندن اینسانلارا (گلن) بیر بیلدیریدیر. آللاە وە رسولۆ مۆشریکلردن بریدیر (اوزاقتئر)… (تەوبە سورەسی؛ 3)
بو آیتتە دە آللاە وە رسولۆ بیرلیکتە قوللانئلمئش وە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. آما بو آیتتە دە بیری آللاەتان، دیگری رسولدن گلن ایکی آیرئ ایحطارئن بولونمادئغئ آچئقتئر. “آللاە وە رسولۆندن گلن ایحطار” ایفادەسینە راغمن سادەجە آللاەتان گلن تک بیر ایحطار واردئر. آنجاق اۇنو بیلدیرن رسولدۆر. دۇلایئسئیلا آللاە وە رسولۆ ایکی فارقلئ موحاطاب (ایکی فارقلئ اۇتۇریتە) دگیلدیر. کذا “آللاە وە رسولۆ مۆشریکلردن بریدیر” ایفادەسی دە بنزەر بیر نیتەلیگە حائیزدیر.
3-نجۆ دلیل (باقارا؛ 279)
شاید (فائیض حاققئندا سؤیلننلری) یاپمازسانئز، آللاە وە رسولۆ طارافئندان آچئلان ساواشتان حابرینیز اۇلسون. (باقارا سورەسی؛ 279)
بو آیتتە دە آللاە وە رسولۆ بیرلیکتە قوللانئلمئش وە “وە” باغلاجئ ایلە آیرئلمئشتئر. آما آیتتەکی؛ “آللاە وە رسولۆنۆن فائیضجیلرە آچتئغئ ساواش” ایفادەسینین بیری آللاە، دیگری رسول طارافئندان آچئلمئش ایکی فارقلئ ساواشئ قاصدەتمەدیگی آچئقتئر. قاصدەدیلن آللاهئن رسولۆ ایلە بیلدیردیگی حۆکۆملری قابول أتمەییپ فائیض ییەنلر، آللاها قارشئ ساواش آچمئش (وەیا آللاە اۇنلارا حارب آچمئش) گیبیدیر.
