رسولوللاە وە حض. ایبراهیمین (ع) اؤرنکلیگی
رسولۆن (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرلە دگیل) قورئانلا اؤرنک آلئناجاغئنئ گؤسترن أن گۆزل دلیل قورئانئن طئبقئ رسولوللاە گیبی “حض. ایبراهیم وە یانئنداکیلری” بیزە اؤرنک گؤسترمیش اۇلماسئدئر. ألیمیزدە حض. ایبراهیم وە برابریندەکیلرین حادیثلری بولونمادئغئنا گؤرە بیز اۇنلارئ ناسئل اؤرنک آلاجاغئز؟ دەمک کی بیز اۇنلارئ قورئاندا آنلاتئلان داورانئشلارئنئ تاطبیق أدەرک اؤرنک آلاجاغئز. ایلگیلی آیتلر شؤیلەدیر:
ایبراهیمدە وە اۇنونلا برابر اۇلانلاردا، سیزین ایچین گرچکتن گۆزل بیر اؤرنک واردئر. اۇنلار قاویملرینە دەمیشلردی کی: “بیز سیزدن وە آللاهئ بئراقئپ تاپتئقلارئنئزدان اوزاغئز. سیزی تانئمئیۇروز. سیز بیر تک آللاها اینانئنجایا قادار سیزینلە بیزیم آرامئزدا سۆرکلی بیر دۆشمانلئق وە اؤفکە بلیرمیشتیر.” ایبراهیمین باباسئنا سؤیلەدیگی شو سؤز حاریج (بونو اؤرنک آلمایئن): “آند اۇلسون سنین ایچین ماغفیرت دیلەیەجگیم. فاقاط آللاەتان سانا گلەجک هرحانگی بیر شەیی اؤنلەمەیە گۆجۆم یتمز،” دەمیشتی. “راببیمیز! آنجاق سانا دایاندئق، سانا یؤنلدیک. دؤنۆش دە آنجاق سانادئر. راببیمیز! بیزی، اینکار أدنلر ایچین دنەمە قۇنوسو قئلما، بیزی باغئشلا! أی راببیمیز! یگانە غالیب وە حیکمت صاحیبی، آنجاق سنسین.” آند اۇلسون، اۇنلار سیزین ایچین، آللاهئ وە آحیرت گۆنۆنۆ آرزو أدنلر ایچین گۆزل بیر اؤرنکتیر. کیم یۆز چەویریرسە شۆبهەسیز آللاە زنگیندیر، حامدە لایئق اۇلاندئر. (مۆمتحینە سورەسی؛ 4-6)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتلردە، حض. ایبراهیم وە اۇنونلا بیرلیکتە اۇلانلار، طئبقئ رسولوللاە گیبی “گۆزل اؤرنک (اۆسوەیی حاسەنە)” گؤستریلمیشتیر. اۇنلارئ اؤرنک آلمامئز ایستنمیشتیر. بو آیتلردەکی “گۆزل اؤرنک (اۆسوەیی حاسەنە)” ایفادەسی “آحزاب؛ 21” آیتیندە رسولوللاە ایچین قوللانئلان ایفادەنین عاینئسئدئر. اۆستەلیک بو ایفادە رسولوللاە ایچین بیر کز قوللانئلماسئنا راغمن بو آیتلردە ایکی کز ذیکرەدیلمیشتیر.
پکی حض. ایبراهیم وە برابریندەکیلری بیز ناسئل اؤرنک آلاجاغئز؟ ألیمیزدە حض. ایبراهیمین وە برابریندەکیلرین سؤزلری (حادیثلری) اۇلمادئغئنا گؤرە اۇنلارئن اؤرنک آلئناجاق داورانئشلارئ قورئاندا ذیکرەدیلمیش اۇلمالئدئر. نیتەکیم قورئان، اۇنلارئن اؤرنک آلئناجاق داورانئشلارئنئ هم بو بؤلۆمدە هم دە دیگر موحتلیف آیتلردە بیلدیریۇر. حاتتا حض. ایبراهیمین بیر داورانئشئنئن (مۆشریک باباسئ ایچین یاپتئغئ باغئشلانما دیلگی) اؤرنک آلئنماماسئنئ ایستییۇر. حض. ایبراهیم مۆشریک باباسئ ایچین باغئشلانما دیلەمیش آما اۇ، بو داورانئشئ نەدەنییلە اویارئلمئشتئر. ایلگینچتیر، عاینئ قۇنودا رسولوللاە وە مۆمینلر دە اویارئلمئشتئر.
دەمک کی قورئان، هم سۇن نبی-رسولۆن هم دە اؤنجەکی رسوللرین اؤرنک آلئناجاق داورانئشلارئنئ (وە حاتتا آلئنمایاجاقلارئنئ بیلە) بیزلرە بیلدیریۇر. اۇ حالدە رسولوللاە، قورئان آیتلریندە بلیرتیلن سؤزلری وە داورانئشلارئ تاطبیق أدیلەرک اؤرنک آلئناجاقتئر. بونون ایچین دە قورئاندا تابیع اۇلوناجاق وە قورئان آحکامئ تاطبیق أدیلەجکتیر. بونون باشقا بیر یۇلو یۇقتور. نبییە ایسناد أدیلن حادیثلردەکی سؤز وە داورانئشلار تاطبیق أدیلەرک اؤرنک آلئناماز. آنجاق رسولۆن حادیثلری تاطبیق أدیلەرک اؤرنک آلئنابیلیر. ألبتتە کی قورئانلا موطابئق اۇلان باعضئ (کلاسیک) حادیثلرە ریعایت أدیلەبیلیر. آنجاق بو دوروم، بو حادیثلرە دگیل، موطابئق اۇلدوغو قورئان آیتلرینە تابیع اۇلماق آنلامئنا گلیر. قورئان ایلە موطابئق اۇلمایان حادیثلرە تابیع اۇلوناماز. بو شکیلدەکی حادیثلر یا نبییە عائید دگیلدیر (اویدورما حادیثلر) یا دا نبینین فارقلئ بیر باغلامدا سؤیلەدیگی (یانلئش آنلاشئلان وە /وەیا آقتارئلان) سؤز وەیا عاملیدیر. دۇلایئسئیلا قئسطاس قورئان اۇلمالئدئر.
رسولە ایطاعات وە رسولۆ اؤرنک آلمانئن (کلاسیک) حادیثلرە تابیع اۇلاراق یاپئلانمایاجاغئنئ، بونون آنجاق قورئانا (یاعنی رسولۆن حادیثلرینە) تابیع اۇلاراق یاپئلابیلەجگینی گؤسترن دلیللردن بیری دە قورئان ایلە حادیث آراسئنداکی رۆتبەلنمەدیر (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرین هرکسچە قابول أدیلن قورئان قارشئسئنداکی قۇنومودور) شؤیلە کی:
گلەنکسل حادیث آنلایئشئنئ ساوونانلار بیلە حادیثلرین قورئان گیبی باغلایئجئ اۇلامایاجاغئنئ سؤیلەیەرک قورئانئن موطلاق اۇتۇریتەسینی قابول أدرلر. ایشتە بو یاقلاشئم، حادیثلرە تابیع اۇلمانئن رسولە ایطاعات آنلامئنا گلمەدیگینی (رسولە ایطاعاتین حادیثلرە تابیع اۇلاراق ساغلانامایاجاغئنئ) ایعتیراف أتمکتیر. چۆنکی قورئان، آللاها ایطاعاتی أمرەتتیگی هر آیتتە موطلاقا رسولە دە ایطاعات أمرەتمیشتیر. بونون هیچبیر ایستیثناسئ یۇقتور. یاعنی آللاها ایطاعاتین باغلایئجئلئغئ نە ایسە رسولە ایطاعاتین باغلایئجئلئغئ دا اؤیلەدیر. زیرا آللاها ایطاعات أمری ایلە رسولە ایطاعات أمری سایئسال اۇلاراق دا ایفادە بیچیمی اۇلاراق دا بیربیری ایلە أشیتتیر. یاعنی رسولە ایطاعات ترجیحە بئراقئلمئش وەیا تاوصیە نیتەلیگیندە أمرەدیلمیش دگیلدیر. موطلاق اۇلاراق أمرەدیلمیشتیر.
بو دورومدا، یا نبییە ایسناد أدیلن (کلاسیک) حادیثلرین دە أن آز قورئان آیتلری قادار باغلایئجئ اۇلدوغونو ایددیعا أدەجگیز، یا دا رسولە ایطاعاتین کلاسیک حادیثلرە تابیع اۇلماق آنلامئنا گلمەدیگینی ایعتیراف أدەجگیز. اۇ حالدە بو ایعتیرافئ یاپماقتان باشقا چارە یۇقتور. چۆنکی “حادیثلرین هیچبیر زامان قورئان گیبی باغلایئجئ اۇلامایاجاغئنئ، موطلاق اۇتۇریتەنین دائیما قورئان اۇلدوغونو” گلەنکسل حادیث آنلایئشئ بیلە قابول أدر. بونو قابول أدنلر “حادیثلرە تابیع اۇلاراق رسولە ایطاعات أدیلەمەیەجگینی وە /وەیا رسولە ایطاعاتین حادیثلرە تابیع اۇلماق آنلامئنا گلمەدیگینی” ایعتیراف أتمیش اۇلمویۇرلار مئ؟
آیرئجا “حادیثلرە تابیع اۇلماق، رسولە ایطاعات أتمکتیر” دیەنلر؛ “یالنئزجا حادیثلرە تابیع اۇلاراق (قورئانئ گۆندمیمیزە آلماساق بیلە) آللاها ایطاعات أتمیش اۇلوروز” دەمیش اۇلورلار. چۆنکی قورئان؛ “کیم رسولە ایطاعات أدرسە آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور” بویوریۇر. (نیسا؛ 80) اۇ حالدە “رسولە ایطاعات، حادیثلرە تابیع اۇلماقتئر” ایددیعاسئ دۇغرو ایسە، بونو دا سؤیلەیەبیلیریز. یاعنی “حادیثلرە تابیع اۇلان، آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور” دیەبیلیریز. آما (بیلەبیلدیگیمیز قادارئیلا) بوگۆنە قادار بؤیلە بیر (باطئل) ایددیعایئ دیلە گتیرن اۇلمامئشتئر. چۆنکی قورئانئ دەورە دئشئ بئراقاراق آللاها ایطاعات أدیلەمەیەجگینی هرکس بیلیر. آما بونا راغمن باعضئلارئ بو چلیشکیلی یاقلاشئمئنئ سۆردۆرۆر (چلیشکیسینی فارق أدەمز).
حالبوکی “رسولە ایطاعات أتمک قورئانا تابیع اۇلماقتئر” دیەنلر، ذیکرەدیلن “نیسا؛ 80” آیتی قاپسامئندا؛ “قورئانا تابیع اۇلانلار رسولە ایطاعات أتمیش، رسولە ایطاعات أدن دە آللاها ایطاعات أتمیش اۇلور” دەمیش اۇلورلار. سۇنوچتا قورئانا تابیع اۇلان، آللاها ایطاعات أتمیش اۇلیۇر. گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە (بو جۆملەیی قورئانلار ایچین) هرحانگی بیر چلیشکی قالمئیۇر. عاکسینە آیتین بویوردوغونو تکرار أتمیش اۇلیۇر.
قورئانداکی “آللاە وە رسول” قالئبئ نە آنلاما گلیر؟
قورئاندا ذیکرەدیلن “آللاە وە رسولۆ” قالئبئ “آللاە” وە “رسول” شکلیندە ایکی فارقلئ ایطاعات اۇتۇریتەسینی دگیل یالنئزجا آللاهئن (چۇغونلوقلا دا آللاهئن رسولۆ ایلە گؤندردیگی آحکامئن) اۇتۇریتەسینی ایفادە أتمک ایچین قوللانئلان بیر قالئبتئر. بو، قورئانئن آنلاشئلماسئ ایچین حایاتی اۇلان بیر دورومدور. آما بونا راغمن باعضئ چەورەلر شونو ایددیعا أدرلر (اؤزتلە):
“آللاها وە رسولۆنە ایطاعاتی” أمرەدن آیتلردەکی “آللاە” وە “رسول” ایفادەلری بیربیریندن “واو” حارفی ایلە آیرئلئر، موغایرت (غایریلیک) ایلکەسی گرگینجە بو ایکی کلیمەنین فارقلئ شەیلر اۇلماسئ گرکیر، دۇلایئسئیلا آللاها وە رسولۆنە ایطاعات آیرئ آیرئ اۇلمالئدئر، نیتەکیم قورئانا تابیع اۇلماق آللاها ایطاعات، حادیثلرە تابیع اۇلماق ایسە رسولە ایطاعات دەمکتیر. اۇ حالدە رسولۆن مۆستاقیل تشریع یتکیسی (شریعات قۇیما یتکیسی) وار اۇلمالئ وە رسولە دە مۆستاقیل اۇلاراق ایطاعات أدیلملیدیر، بونون ایچین دە حادیثلرە تابیع اۇلونمالئدئر کی رسولە ایطاعات أدیلمیش اۇلسون…”
