یوقارئدا اؤرنک وریلن وە سۇنراکی اولولأمرلر طارافئندان دگیشتیریلن بو اویغولامالارئن حاریجیندە رسولوللاهئن وفاتئندان سۇنرا یاپئلان شو اویغولامالار دا حانگی عامللرین باغلایئجئ اۇلدوغو قۇنوسوندا یۇل گؤستریجی اۇلابیلیر.
مثەلا أبو هورەیرە وە عابدوللاە بین عؤمر، سۆننتتیر گرکچەسی ایلە حاجئلارئ (نبینین حاج أثناسئندا دینلنمک ایچین مۇلا وردیگی) أل-أبتاە مەوقیعیندە دوردورموش، آنجاق دورومدان حابردار اۇلان حض. عایشە وە ایبنی عابباس بونون اینسانی بیر داورانئش اۇلدوغونو وە بؤیلە بیر سۆننتین اۇلامایاجاغئنئ بلیرتەرک حاجئلارئن اۇرادا قۇناقلاماسئنا ایذین ورمەمیشتیر.
حض. عؤمر، حودەیبیە آنلاشماسئنئن یاپئلدئغئ مەوقیعدە بولونان “شجەرەیی رئدوان” آدلئ آغاجئ، باعضئ مۆسلۆمانلارئن آلتئندا ناماز قئلمایا باشلادئغئنئ وە آغاجا /بؤلگەیە قودسیەت عاطفەتتیگینی گؤرمەسی اۆزەرینە (رسولۆن بؤیلە بیر سۆننتین اۇلامایاجاغئنئ دۆشۆنەرک) بو آغاجئ کستیرمیشتیر.
اۇ حالدە قورئاندا یر آلمایان آما حادیثلردە ذیکرەدیلن باعضئ یاساقلار (أگر بو حادیثلر گرچکتن صاحیحسە) نبی-رسولۆن قۇیدوغو حاراملار دگیل، اولولأمر موحاممدین یؤنتیجی واصفئ ایلە ورمیش اۇلدوغو تاعلیماتلاردئر. زیرا کۆللیاتئندا یر آلان آما قورئاندا بولونمایان یاساقلارئن تۆمۆ بیر دە بو آچئدان اینجەلنملیدیر.
نتیجەدە قورئانئن حارام ایعلان أتمەدیگی بیر اویغولاما نبی-رسول طارافئندان دا أبدیەن حارام ایعلان أدیلەمز. آما یؤنتیجیلر طارافئندان (شارطا باغلئ) باعضئ یاساقلار ایعلان أدیلەبیلیر. گۆنۆمۆزدە دەولتین ایعلان أتتیگی باعضئ آولانما یاساقلارئ دا بو شکیلدەدیر. مثەلا نسلی تۆکنن حایوانلارئن آولانماسئ یاساقلاندئغئ گیبی اۆرەمە وە گلیشمە دؤنمیندەکی آو حایوانلارئنئن (ککلیک، بئلدئرجئن، گەییک، تاوشان وس.) آولانماسئ دا یاساقتئر. کذا بللی بیر مەوسیمە قادار بالئقلارئن آولانماسئ دا یاساقتئر. لاکین تۆم بونلار سۆرکلی وە أبدی اۇلان حاراملار دگیل، شارطلارا باغلئ وە گچیجی اۇلاراق ایعلان أدیلن یاساقلاردئر.
آصحاب ناسئل داورانیۇردو؟
بیز ناسئل داورانیۇروز؟
آصحاب، نبینین سؤزلرینی (حادیثلری) بیذذات کندی قولاقلارئ ایلە ایشیتیۇر اۇلدوغو حالدە یاعنی بو سؤزلرین نبییە عائید اۇلدوغونو کسین اۇلاراق بیلدیگی حالدە (باعضن) نبییە موحالفت أدیۇردو. بیزلر ایسە نبی ایلە عاینئ دؤنمدە یاشامئیۇر وە اۇنون سۆزلرینی قولاقلارئمئزلا ایشیتمییۇروز. بو سؤزلرین نبییە عائید اۇلدوغونو کسین اۇلاراق بیلەمییۇروز. آنجاق ظان ایلە بیلەبیلیۇروز. نتیجەدە بیر حادیث، صئححات درەجەسی نە اۇلورسا اۇلسون (نە قادار صاحیح اۇلورسا اۇلسون) کسین بیر بیلگی دگیل، ظاننا دایالئ بیر بیلگی تاشئر. بو دورومو ایسلام عولەماسئنئن چۇغونلوغو، اؤزللیکلە دە فئقئە اوصولجۆلری قابول أتمکتەدیر. قورئان ایسە ظاننئن حاقیقات باقئمئندان هیچبیر آنلام ایفادە أتمەدیگینی بیلدیرمکتەدیر.
قورئانئن نبییە ایطاعات أمری وە /وەیا نبییی اؤرنک آلما تاوصیەسی بولونمادئغئنا گؤرە نبییە عائید اۇلدوغونو ظاننەتتیگیمیز (نبییە عائیدیەتی داحی کسین اۇلمایان) سؤزلرە ایطاعاتین قورئان باقئمئندان حۆکمۆ نەدیر؟ آصحاب بو قۇنودا ناسئل داورانیۇردو؟ بیز ناسئل داورانیۇروز؟ بیزلر قورئانئن أمرەتتیگی، رسولوللاهئن اؤگرتتیگی وە آصحابئن دا تاطبیق أتتیگی گیبی می داورانیۇروز، یۇقسا نبی سؤیلەدی دییە اؤنۆمۆزە گتیریلن هر سؤزۆ (قورئانا آیقئرئ اۇلوپ اۇلمادئغئنئ بیلە تدقیق أتمەدن) قابول مۆ أدیۇروز؟ بؤیلە بیر داورانئش، قورئانا /رسولە تابیع اۇلماق مئدئر، یۇقسا قورئانئن آچئق أمیرلرینە موحالفت أتمک می؟ تۆم بو سۇرولارئ قورئان باغلامئندا دۆشۆنمەمیز گرکیۇر.
رسولە ایطاعات
رسولە ایطاعات ناسئل یاپئلاجاق؟
رسولە ایطاعاتین (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرە تابیع اۇلاراق دگیل) آنجاق رسولۆن حادیثلری اۇلان قورئانا تابیع اۇلاراق ساغلانابیلەجگینی داحا اؤنجە ایضاح أتمیشتیک.قورئان رسولۆن واحیە دایالئ حادیثلری ایسە نبییە ایسناد أدیلن سؤز، فیعیل وە تاقریرلردیر (مرفوع حادیثلر). قورئانئن نبییە ایطاعات أمری وە /وەیا نبییی اؤرنک آلما تاوصیەسی بولونمادئغئندان (قورئانا موحالیف حادیثلرە) تابیع اۇلوناماز. داحا دۇغروسو رسولە ایطاعات کلاسیک حادیثلرە تابیع اۇلاراق ساغلاناماز. آنجاق رسولۆن حادیثلرینە (قورئانا) تابیع اۇلاراق ساغلانابیلیر.
بونا راغمن باعضئ چەورەلر، رسولۆن اؤرنک آلئنماسئنئ تاوصیە أدن آحزاب سورەسینین 21-نجی آیتینە دایاناراق “حادیثلرە تابیع اۇلونماسئ گرکتیگینی، حض. پەیغامبرین بو شکیلدە اؤرنک آلئناجاغئنئ” ایددیعا أتمیشلردیر. نە وار کی بو ایددیعانئن توتارلئ اۇلمادئغئنا دائیر أن گۆزل دلیل ، بیذاتیهی دلیل گؤستریلن بو آیتتیر:
موحاققاق کی، سیزین ایچین آللاهئ وە آحیرت گۆنۆنۆ اومانلار وە آللاهئ چۇق ذیکرەدنلر ایچین آللاهئن رسولۆندە گۆزل اؤرنکلر مەوجودتور. (آحزاب سورەسی؛ 21)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتتە بیزە؛ “اؤرنک (اۆسوەیی حاسەنە) گؤستریلن نبی دگیل، رسولدۆر (آللاهئن ألچیسی). قورئان ذاتن بیرچۇق آیتلە رسولە ایطاعاتی أمرەدیۇر، بو آیت ایسە رسولۆن اؤرنک آلئنماسئنئ تاوصیە أدیۇر. اۇ حالدە ایطاعات أدیلەجک اۇلان دا، اؤرنک آلئناجاق اۇلان دا (نبی دگیل) رسولدۆر. رسولە ایطاعات أتمک ایچین دە اۇنو اؤرنک آلماق ایچین دە یاپئلاجاق شەی؛ آچئقتئر کی رسولۆن حادیثلرینە (قورئانا) تابیع اۇلماقتئر. رسول آنجاق بو شکیلدە اؤرنک آلئنابیلیر.
قورئان باشتان سۇنا قادار رسولۆن حادیثلریدیر. قورئانئن بیرچۇق آیتیندە سادەجە رسولوللاهئن دگیل، اؤنجەکی رسوللرین دە اؤرنک داورانئشلارئ آنلاتئلئر. “آحزاب؛ 21” آیتی باغلامئندا اؤرنک آلئنماسئ ایستنن داورانئشلار ایسە رسولۆن بو آیتین بولوندوغو پاساژدا آنلاتئلان اؤرنک داورانئشلارئدئر. یۇقسا (نبییە ایسناد أدیلن) حادیثلردە ذیکرەدیلن داورانئشلارئ دگیلدیر.
رسولوللاە وە حض. ایبراهیمین (ع) اؤرنکلیگی
رسولۆن (نبییە ایسناد أدیلن حادیثلرلە دگیل) قورئانلا اؤرنک آلئناجاغئنئ گؤسترن أن گۆزل دلیل قورئانئن طئبقئ رسولوللاە گیبی “حض. ایبراهیم وە یانئنداکیلری” بیزە اؤرنک گؤسترمیش اۇلماسئدئر. ألیمیزدە حض. ایبراهیم وە برابریندەکیلرین حادیثلری بولونمادئغئنا گؤرە بیز اۇنلارئ ناسئل اؤرنک آلاجاغئز؟ دەمک کی بیز اۇنلارئ قورئاندا آنلاتئلان داورانئشلارئنئ تاطبیق أدەرک اؤرنک آلاجاغئز. ایلگیلی آیتلر شؤیلەدیر:
ایبراهیمدە وە اۇنونلا برابر اۇلانلاردا، سیزین ایچین گرچکتن گۆزل بیر اؤرنک واردئر. اۇنلار قاویملرینە دەمیشلردی کی: “بیز سیزدن وە آللاهئ بئراقئپ تاپتئقلارئنئزدان اوزاغئز. سیزی تانئمئیۇروز. سیز بیر تک آللاها اینانئنجایا قادار سیزینلە بیزیم آرامئزدا سۆرکلی بیر دۆشمانلئق وە اؤفکە بلیرمیشتیر.” ایبراهیمین باباسئنا سؤیلەدیگی شو سؤز حاریج (بونو اؤرنک آلمایئن): “آند اۇلسون سنین ایچین ماغفیرت دیلەیەجگیم. فاقاط آللاەتان سانا گلەجک هرحانگی بیر شەیی اؤنلەمەیە گۆجۆم یتمز،” دەمیشتی. “راببیمیز! آنجاق سانا دایاندئق، سانا یؤنلدیک. دؤنۆش دە آنجاق سانادئر. راببیمیز! بیزی، اینکار أدنلر ایچین دنەمە قۇنوسو قئلما، بیزی باغئشلا! أی راببیمیز! یگانە غالیب وە حیکمت صاحیبی، آنجاق سنسین.” آند اۇلسون، اۇنلار سیزین ایچین، آللاهئ وە آحیرت گۆنۆنۆ آرزو أدنلر ایچین گۆزل بیر اؤرنکتیر. کیم یۆز چەویریرسە شۆبهەسیز آللاە زنگیندیر، حامدە لایئق اۇلاندئر. (مۆمتحینە سورەسی؛ 6-4)
گؤرۆلدۆگۆ اۆزەرە بو آیتلردە، حض. ایبراهیم وە اۇنونلا بیرلیکتە اۇلانلار، طئبقئ رسولوللاە گیبی “گۆزل اؤرنک (اۆسوەیی حاسەنە)” گؤستریلمیشتیر. اۇنلارئ اؤرنک آلمامئز ایستنمیشتیر. بو آیتلردەکی “گۆزل اؤرنک (اۆسوەیی حاسەنە)” ایفادەسی “آحزاب؛ 21” آیتیندە رسولوللاە ایچین قوللانئلان ایفادەنین عاینئسئدئر. اۆستەلیک بو ایفادە رسولوللاە ایچین بیر کز قوللانئلماسئنا راغمن بو آیتلردە ایکی کز ذیکرەدیلمیشتیر.
