رسول، نبی وە اولولأمر موحاممد (ع)
قورئاندا اولولأمرە ایطاعات أمرینین بولوندوغونو بلیرتمیشتیک. آنجاق یالنئزجا بیر آیتتە یر آلان بو ایطاعات أمرینین موطلاق اۇلمادئغئ آیتین دوامئندان آنلاشئلماقتادئر:
أی ایمان أدنلر! آللاها ایطاعات أدین، رسولە دە ایطاعات أدین وە سیزدن اۇلان اولولأمرە دە ایطاعات أدین. أگر هرحانگی بیر شەیدە آنلاشمازلئغا دۆشرسنیز؛ آللاها وە آحیرت گۆنۆنە گرچکتن اینانئیۇرسانئز، اۇنو آللاها وە رسولۆنە عارض أدین. بو، هم داحا اییدیر هم سۇنوچ باقئمئندان داحا گۆزلدیر. (نیسا سورەسی؛ 59)
آیتتە؛ “أگر بیر ایحتیلاف چئقارسا، اۇنو آللاها وە رسولۆنە عارض أدین!” بویرولاراق هم اولولأمر ایلە آرامئزدا ایحتیلاف چئقابیلەجگی حابر وریلمیش هم دە اولولأمرە ایطاعاتین موطلاق اۇلمادئغئ بیلدیریلمیشتیر.
مۆفسسیرلرە گؤرە “اولولأمر”، مۆمین اۇلان ایدارەجیلر یاعنی “اومەرا (حالیفەلر، قادئلار، قۇموتانلار)” وەیا شریعات عالیملری یاعنی “عولەمادئر”. نیسا؛ 83 آیتی دیققاتە آلئنئرسا “اولولأمرین” ایحتیلافلارئ چؤزەبیلەجک نیتەلیکتەکی کیمسەلر (عالیملر) اۇلدوغو گؤرۆلمکتەدیر:
اۇنلارا گۆون وەیا قۇرقویا دائیر بیر حابر گلینجە همن اۇنو یایارلار. حالبوکی اۇنو رسولە وەیا آرالارئنداکی اولولأمرە گؤتۆرسەلردی، حۆکۆم ایستینباط أدەبیلنلر (سۇنوچ چئقارابیلنلر) اۇنون نە آنلاما گلدیگینی بیلیرلردی. (نیسا سورەسی؛ 83)
“اولولأمر” ایستەر اومەرا اۇلسون ایستەر عولەما؛ موحاممدین (ع) رسول وە نبی واصفئ دئشئندا آیرئجا یاشادئغئ دؤنمین “اولولأمری” اۇلدوغو کسیندیر. حاتتا ایلک حالیفەلرین دە. بو نەدنلە اۇنون رسول اۇلاراق وردیگی تاعلیماتلارا ایطاعات أتمک دە قورئانئن بیر أمری اۇلور. نە وار کی اۇنون اولولأمر اۇلاراق وردیگی تاعلیماتلارا اویماق سادەجە کندیسی ایلە بیرلیکتە یاشایان مۆمینلرە دۆشن بیر یۆکۆملۆلۆکتۆر. داحا سۇنراکی مۆمینلر ایچین بو تاعلیماتلارئن باغلایئجئ اۇلدوغونا دائیر قورئانی بیر دلیل یۇقتور. آنجاق رسول اۇلاراق گتیردیگی تۆم أمیرلر (یاعنی قورئان) تۆم مۆمینلر ایچین باغلایئجئدئر. قئیامتە قادار تۆم مۆمینلر بو أمیرلرە اویماقلا یۆکۆملۆدۆر.
اۇ حالدە موحاممد (ع)، بیر سؤزۆ شو واصئفلارئندان هرحانگی بیری ایلە سؤیلەمیش اۇلور:
- رسول موحاممد
- نبی موحاممد
- اولولأمر موحاممد
رسول موحاممدین أمیرلرینە ایطاعات أتمک (قورئانا تابیع اۇلماق) تۆم مۆمینلر ایچین شارطتئر. بو، کندیسی ایلە بیرلیکتە یاشایان مۆمینلر ایچین دە بؤیلەدیر. آنجاق اولولأمر موحاممد اۇلاراق وردیگی أمیرلر سادەجە یاشادئغئ دؤنمدەکی مۆمینلری باغلار. بو أمیرلرین بیر بؤلۆمۆ سۇنراکی اولولأمرلر طارافئندان گرگیندە دگیشتیریلەبیلیر. بونا قارشئ نبی موحاممدین أمیرلرینە ایطاعات أتمک یاشادئغئ دؤنمدەکی مۆمینلر ایچین دە سۇنراکیلر ایچین دە شارط دگیلدیر. چۆنکی قورئانئن (گچیجی وەیا قالئجئ) بؤیلە بیر أمری یۇقتور.
نیتەکیم اولولأمر موحاممدین قۇیدوغو باعضئ یاساقلار سۇنراکی اولولأمرلر طارافئندان قالدئرئلمئش، باعضئ تاعلیماتلارئ دا دگیشتیریلەرک اویغولانمئشتئر. بونا دائیر باعضئ اؤرنکلر شونلاردئر:
- زکات نیصابئ: قورئان، زکاتئن وریلەبیلەجگی سکیز فارقلئ صئنئفئ آچئقچا بیلدیرمیشتیر. آنجاق زکات نیصابئ /اۇرانئ قۇنوسوندا آچئق بیر حۆکۆم بیلدیرمەمیشتیر. نە وار کی بو قۇنودا؛ “اینفاق أدرکن نە چۇق حاسیس داورانئن، نە دە ساچئپ ساوورون، بو ایکیسی آراسئندا بیر دنگە قورون!” بویوراراق هم گنل بیر ایلکە واضع أتمیش هم دە؛ “اۇنلارئن ماللارئندان صاداقا (زکات) آل!” آیتی ایلە رسولوللاهئن شاحصئندا اولولأمرلرە زکات تۇپلاما أمری ورمیشتیر. دەمک کی زکات اۇرانلارئ، قورئانئن بو ایلکەلری دۇغرولتوسوندا آما اولولأمرلر طارافئندان تاعیین أدیلەجکتیر (أدیلەبیلیر). نیتەکیم اولولأمر موحاممد (ع) طارافئندان بو ایلکەلر دۇغرولتوسوندا بلیرلنن زکات اۇرانلارئ عاصئرلاردئر اویغولاناگلمیشتیر. آما موحاممد (ع) بو اۇرانلارئ نبی٠رسول اۇلاراق دگیل، دەولت باشقانئ اۇلاراق بلیرلەمیشتیر. بو اۇرانلار شارطلارا گؤرە اولولأمرلر طارافئندان (باعضن) دگیشتیریلەبیلیر.
یوسوف قاراداوی، زکات اۇرانلارئنئن یؤنتیجیلر طارافئندان بلیرلندیگینی، بونون بؤیلە قابول أدیلمەسی گرکتیگینی، عاکسی حالدە زکاتلا ایلگیلی صاحیح حادیثلردەکی چلیشکیلرین گیدریلەمەدیگینی، آما زکات نیصابئنئن یؤنتیجیلر طارافئندان بلیرلندیگینی قابول أتمەمیز حالیندە تۆم بو چلیشکیلرین اۇرتادان قالقتئغئنئ، چۆنکی شارطلارا گؤرە یؤنتیجیلرین بو اۇرانلارئ دگیشتیرەبیلەجگینی، بو نەدنلە دە زکات نیصابلارئنئ زامانلا دگیشمیش اۇلابیلەجگینی بلیرتمیشتیر.
مثەلا موحاممد (ع) ایلک دؤنملردە آتلاردان زکات آلدئغئ حالدە سۇنراکی دؤنملردە آلمامئشتئر. حض. عؤمر ایسە کندی دؤنمیندە آتلاردان تکرار زکات آلمایا باشلامئشتئر. کذا سئغئرلارئن زکاتئ مشهور اۇلدوغو اۆزەرە هر زامان اۇتوزدا بیر اۇلاراق دگیل، باعضن اۇندا بیر وە حاتتا بشتە بیر اۇلاراق اویغولانمئشتئر. چۆنکی سئغئرلارئن أکۇنۇمیک دگری زامانا گؤرە دگیشمکتە، باعضن آرتماقتا باعضن آزالماقتادئر. عاینی شەی قۇیون وە دوەلر ایچین دە گچرلیدیر. بو نەدنلە حض. عالیدن گلن زکات تاعلیماتلارئ ایلە حض. أبوبکیر وە حض. عؤمردن گلن زکات تاعلیماتلارئ آراسئندا فارقلئلئقلار بولونماقتادئر. نیتەکیم حض. عؤمر، أکۇنۇمیک دورومو ایی اۇلان تاغلیب قابیلەسیندن قئرقتا بیر دگیل، قئرقتا ایکی زکات آلمئشتئر. رسولوللاە، سبە حالقئندان پاموغون زکاتئ اۇلاراق هر یئل 70 تاقئم قوماش آلمئش وە بو اویغولاما حض. أبوبکیرین وفاتئنا قادار دوام أتمیشتیر. آنجاق داحا سۇنرا اۇنلارا دا هرکسە اویغولانان زکات نیصابئ تاطبیق أدیلمیشتیر. تۆم بو فارقلئلئقلار زکات نیصابئنئن زامانئن شارطلارئنا گؤرە یؤنتیجیلر طارافئندان (قورئان ایلکەلری چرچیوەسیندە) بلیرلنەبیلەجگینی گؤستریر.
- یاساقلار: موحاممد (ع) اولولأمر اۇلاراق باعضئ یاساقلار قۇیموشتور. لاکین بونلار سۆرکلی وە أبدی اۇلان یاساقلار (حارام) دگیل، یؤنتیجی اۇلاراق وە ایحتیاجا بینائن قۇنولموش اۇلان یاساقلاردئر. مثەلا نبینین أهلی أشک أتینین یەنمەسینی یاساقلاماسئ، بونا اؤرنک وریلەبیلیر. ایبنی عابباس، “أنعام؛ 145″آیتینی دلیل گؤسترەرک بو آیتتە حارام ایعلان أدیلنلرین ایچیندە أشک أتینینبولونمادئغئنئ ایفادە أتمیش وە “نبینین أهلی أشک أتینین یەنمەسینی حایبر گۆنۆ بللی بیر ماصلاحاتا گؤرە (کندیسینە مرکبلرین سایئجا آزالدئغئ حابر وریلدیگی ایچین) یاساقلادئغئنئ آنجاق یاساغئن تۆکتیلن مرکبلرین قۇرونماسئنا یؤنەلیک وە سادەجە اۇ واقتە ماحصوص اۇلدوغونو، بو یاساغئن سۆرکلی بیر تشریع حۆکمۆنۆن بولونمادئغئنئ” سؤیلەمیشتیر. دۇلایئسئیلا بو یاساغئن زامانئن ماصلاحاتئنا اویغون اۇلاراق قۇنولدوغونو آما بونون سۆرکلی بیر حارام اۇلمادئغئنئ وە ایحتیاجا گؤرە بو یاساغئن ینی یؤنتیجیلر (اولولأمر) طارافئندان قالدئرئلابیلەجگینی بیلدیرمیشتیر.
- فتحەدیلن تۇپراقلار: نبینین ساغلئغئندا فتحەدیلن تۇپراقلار گلیر ألدە أتمەسی ایچین ساواشان مۆجاهیدلر آراسئندا پای أدیلیردی. آنجاق حض. عؤمر کندی دؤنمیندە فتحەدیلن آراضیلری (عئراق، سوریە وە مئصئر) مۆجاهیدلر آراسئندا پای أتمەمیش، اولولأمر یتکیسینی قوللاناراق بو تۇپراقلارئ اۇراداکی اینسانلارا بئراقمئشتئر.
یوقارئدا اؤرنک وریلن وە سۇنراکی اولولأمرلر طارافئندان دگیشتیریلن بو اویغولامالارئن حاریجیندە رسولوللاهئن وفاتئندان سۇنرا یاپئلان شو اویغولامالار دا حانگی عامللرین باغلایئجئ اۇلدوغو قۇنوسوندا یۇل گؤستریجی اۇلابیلیر.
مثەلا أبو هورەیرە وە عابدوللاە بین عؤمر، سۆننتتیر گرکچەسی ایلە حاجئلارئ (نبینین حاج أثناسئندا دینلنمک ایچین مۇلا وردیگی) أل-أبتاە مەوقیعیندە دوردورموش، آنجاق دورومدان حابردار اۇلان حض. عایشە وە ایبنی عابباس بونون اینسانی بیر داورانئش اۇلدوغونو وە بؤیلە بیر سۆننتین اۇلامایاجاغئنئ بلیرتەرک حاجئلارئن اۇرادا قۇناقلاماسئنا ایذین ورمەمیشتیر.
حض. عؤمر، حودەیبیە آنلاشماسئنئن یاپئلدئغئ مەوقیعدە بولونان “شجەرەیی رئدوان” آدلئ آغاجئ، باعضئ مۆسلۆمانلارئن آلتئندا ناماز قئلمایا باشلادئغئنئ وە آغاجا /بؤلگەیە قودسیەت عاطفەتتیگینی گؤرمەسی اۆزەرینە (رسولۆن بؤیلە بیر سۆننتین اۇلامایاجاغئنئ دۆشۆنەرک) بو آغاجئ کستیرمیشتیر.
اۇ حالدە قورئاندا یر آلمایان آما حادیثلردە ذیکرەدیلن باعضئ یاساقلار (أگر بو حادیثلر گرچکتن صاحیحسە) نبی-رسولۆن قۇیدوغو حاراملار دگیل، اولولأمر موحاممدین یؤنتیجی واصفئ ایلە ورمیش اۇلدوغو تاعلیماتلاردئر. زیرا کۆللیاتئندا یر آلان آما قورئاندا بولونمایان یاساقلارئن تۆمۆ بیر دە بو آچئدان اینجەلنملیدیر.
نتیجەدە قورئانئن حارام ایعلان أتمەدیگی بیر اویغولاما نبی-رسول طارافئندان دا أبدیەن حارام ایعلان أدیلەمز. آما یؤنتیجیلر طارافئندان (شارطا باغلئ) باعضئ یاساقلار ایعلان أدیلەبیلیر. گۆنۆمۆزدە دەولتین ایعلان أتتیگی باعضئ آولانما یاساقلارئ دا بو شکیلدەدیر. مثەلا نسلی تۆکنن حایوانلارئن آولانماسئ یاساقلاندئغئ گیبی اۆرەمە وە گلیشمە دؤنمیندەکی آو حایوانلارئنئن (ککلیک، بئلدئرجئن، گەییک، تاوشان وس.) آولانماسئ دا یاساقتئر. کذا بللی بیر مەوسیمە قادار بالئقلارئن آولانماسئ دا یاساقتئر. لاکین تۆم بونلار سۆرکلی وە أبدی اۇلان حاراملار دگیل، شارطلارا باغلئ وە گچیجی اۇلاراق ایعلان أدیلن یاساقلاردئر.
