ایشتە آصحاب باعضئ حاللردە، نبییە ایعتیراض أتمیش ایسە دە دائیما بو حاسساسیەتی گؤسترمیشتیر. موحاممددن (ع) دویدوغو سؤزە قارشئ طاورئنئ آلئرکن قورئانئن یۆکلەدیگی بو یوموشو یرینە گتیرمیشتیر. یاعنی اؤنجە دویدوغو سؤزۆن نبییە می یۇقسا رسولە می عائید اۇلدوغونو تثبیت أتتی. أگر سؤز رسولە عائیدسە (واحیە دایانئیۇرسا) قایئدسئز وە شارطسئز اۇلاراق تسلیم اۇلدو، آصلا عیصیان أتمەدی. آما سؤز رسولە عائید دگیلسە (نبییە عائیدسە) باعضن ایعتیراض أتتی. آما هیچبیر زامان نبییە قارشئ بیر سایغئسئزلئق یاپمادئ. زیرا قورئانئن نبییە ایطاعات أمری یۇقتو، آما نبییە سایغئ أمری واردئ. قورئانا گؤرە ایطاحات أدیلەجک اۇلان دا، عیصیان أدیلمەیەجک اۇلان دا، اؤرنک آلئناجاق اۇلان دا (نبی دگیل)، رسولدۆ. آما نبییە دە سایغئ گؤستریلملی ایدی.
آصحابئن بو چرچیوەدە نبییە قارشئ باعضئ ایعتیراضلارئ اۇلموشتور. آما آصحاب ألبتتە کی نبینین هر سؤزۆنە ایعتیراض أتمیش دگیلدی. زیرا قورئاندا نبییە ایطاعات أمرینین بولونماماسئ نبینین هر سؤزۆنۆن یانلئش اۇلاجاغئ آنلامئنا گلمییۇردو. آنجاق آصحاب، نبینین سۆزلرینین واحی اۇلمادئغئنئ بیلییۇر وە اۇنا گؤرە داورانئیۇردو. حاددی ذاتئندا اۇنلارا بؤیلە داورانمایئ اؤگرتن (بونا مۆساعادە أدن) بیذذات نبی ایدی. آصحابئن نبییە ایعتیراض (حاتتا موحالفت) أتتیگی باعضئ حاللرە شو اؤرنکلری ورەبیلیریز:
1. مککەدەکی اۇتلارئن کسیمی: نبی (ع)، مککەدەکی تۆم اۇتلارئن کسیمینی یاساقلامئش آما عامجاسئ حض. عابباس’ئن ایعتیراضئ اۆزەرینە تمیزلیک ایچین قوللانئلان ایزحئر اۇتو بو یاساقتان ایستیثنا أدیلمیشتی.
2. بدیر ساواشئ: آصحاب، بدیر ساواشئندا نبینین عاسکری قۇنوشلاندئردئغئ بؤلگە ایچین؛ “بوراسئ آللاهئن ایندیردیگی بیر یر می یۇقسا سیزین بیر گؤرۆشۆنۆز، ساواش ایچین بیر توزاق مئ؟” دییە سۇرموش وە بونون بیر واحی اۇلمادئغئ جوابئنئ آلئنجا عاسکرین بو بؤلگەدە مەوضیعلنمەسینە ایعتیراض ژتمیشتیر. حوبباب بین مونزیر، بدیردەکی تاتلئ وە بۇل قایناقلئ سو قویولارئنئن باشئندا قۇناقلامایئ وە دیگر سو قویولارئنئ دا (دۆشمان ایستیفادە أدەمەسین دییە) قاپاتمایئ اؤنرمیشتیر. نتیجەدە آصحابئن ایعتیراضئ وە حوبباب بین مونزیر’ین بو اؤنریسی قابول أدیلمیش وە عاسکرین مەوضیعلندیگی یر دگیشتیریلەرک بیر سو قویوسونون باشئنا گیدیلمیشتیر.
3. اوحود ساواشئ: نبی (ع)، اوحود سواشئندا دۆشمانئ مدینەنین دئشئندا دگیل، ایچیندە قارشئلاماق ایستەمیشتی. بو آماچلا شهرین ایچیندە ساوونما دورومو آلئناجاق وە شاید دۆشمان شهرە گیررسە أرککلر سۇقاق باشلارئندا، قادئنلار ایسە داملارئن اۆستۆندە ساواشاجاقتئ. آما آصحابئن چۇغونلوغو نبینین بو گؤرۆشۆنە قارشئ چئقاراق دۆشمانئن مدینە دئشئندا قارشئلانماسئنئ ایستەمیش وە نتیجەدە دۆشمان شهرین دئشئندا قارشئلانمئشتئر.
4. حندق ساواشئ: حندق ساواشئندا دۆشمانئن موحاصاراسئ مۆسلۆمانلارئن عالەیهیندە اوزایئپ گیدینجە نبی (ع)، غاطافان قۇموتانلارئندان عویەینە بین حئصن وە حاریث بین عاوف’ا شاید موحاصارایئ قالدئرئپ قاویملرییلە بیرلیکتە گری چکیلیرلرسە مدینەنین یئللئق مەیوە ماحصولۆنۆن اۆچتە بیرینی ورمەیی تکلیف أتتی. گؤرۆشمەلر بو شکیلدە دوام أدرکن، باشتا ساعد بین موعاذ وە ساعد بین عوبادە اۇلماق اۆزەرە آصحابئن بیر بؤلۆمۆ؛ “یا رسولوللاە! أگر بو سادەجە سنین بیزیم ایچین یاپتئغئن بیر شەیسە بانا هیچ حاجت یۇق… اۇنلارا قئلئچتان باشقا ورەجک بیر شەییمیز یۇق” دیەرک بو تکلیفە ایعتیراض أتمیش وە نتیجەدە نبینین بو اؤنریسی اویغولانمامئشتئر.
5. بریرەنین داورانئشئ: موغیث’ین قارئسئ بریرە کؤلە ایدی. بریرە حۆرریەتینە قاووشونجا یتکیسینی قوللاناراق قۇجاسئندان آیرئلدئ. اۇیسا قۇجاسئ موغیث اۇنو چۇق سەوییۇر وە بۇشانماق ایستەمییۇردو. دورومو نبییە عارض أتتی. نبی دە بریرەیە قۇجاسئنا دؤنمەسینی سؤیلەدی. بونون اۆزەرینە بریرە؛ “بو بانا بیر أمیر می یا رسولوللاە” دییە سۇردو. نبی؛ “حایئر، بن آنجاق آراجئلئق یاپئیۇروم” دەیینجە، بریرە نبینین بو اؤنریسینی قابول أتمەدی وە قۇجاسئنا گری دؤنمەدی. آما نە نبی نە دە آصحاب بو داورانئشئ نەدنییلە بریرەیی قئنادئلار.
6. اوسامە بین زەیدین قۇموتانلئغئ: نبی (ع)، وفاتئندان بیرقاچ گۆن اؤنجە موتە ساواشئندا شهید دۆشن آصحابئن اینتیقامئنئ آلماق ایچین بیزانسا قارشئ بیر سفر دۆزنلەمەیە قارار وردی. ایچلریندە یاشلئ وە تجرۆبەلی صاحابیلرین دە بولوندوغو اۇردویا 19-18 یاشلارئندا بولونان اوسامە بین زەیدی قۇموتان تاعیین أتتی. اوسامە ایچین سانجاغئ کندی ألییلە باغلادئ وە اۇردویا باعضئ تاوصیەلردە بولوناراق اۇنلارئ اوغورلادئ. اوسامە مدینە یاقئنئنداکی “جوروف” مەوقیعیندە اۇردوسونو تۇپلامایا باشلادئ. اۇردونون ایچیندە حض. أبوبکیر، حض. عؤمر وە ساعد بین أبو واققاص گیبی ایلری گلن صاحابیلر دە بولونویۇردو. آصحابئن بیر بؤلۆمۆ گنچ وە تجرۆبەسیز اۇلان اوسامەنین قۇموتان تاعیین أدیلمەسینی ألشتیردی. بونون اۆزەرینە نبی، حاستا یاتاغئندان قالقئپ مسجیدە گیدەرک آصحابئن بو قۇنوداکی ایعتیراضلارئنا؛ “داحا اؤنجە اوسامەنین باباسئنئ قۇموتان تاعیین أتتیگیندە دە ایعتیراض أتتیگینی (دەمک کی آصحابئن داحا اؤنجە دە بیر ایعتیراضئ داحا اۇلموش)، آما باباسئ ناسئل قۇموتانلئغا لایئق ایدییسە اۇغلونون دا لایئق اۇلدوغونو” سؤیلەیەرک جواب وردی. تاعبیری جائیزسە اۇنلارئ (آصحابئ) ایقناع أتمەیە چالئشتئ.
7. حودەیبیە آنلاشماسئ: حودەیبیە آنلاشماسئ، آصحابئن بیرقاچ کز نبییە ایعتیراضدا بولوندوغو جیددی بیر اۇلایدئر. حاتتا آصحابئ “واحیە باغلئ حارەکت أتمەین نبییە قارشئ” نەرەدەیسە عیصیانئن أشیگینە گتیرن (نبییە ایطاعاتین زۇرونلو اۇلمادئغئنئ گؤسترن) چۇق سۇموت بیر اۇلایدئر. بیلیندیگی اۆزەرە هیجری 8-نجی یئلدا نبی ایلە بیرلیکتە عومرە یاپماق اۆزەرە مککەیە گیدن مۆسلۆمانلار مۆشریکلرین أنگللەمەسی نەدنییلە مککەیە گیرەمەمیش وە عومرە یاپامامئشتئ. ساواش ایچین گرکلی حاضئرلئق یاپئلماسئنا راغمن نبی (ع) مۆشریکلرین تمثیلجی اۇلاراق گؤندردیگی سۆهەیل بین عامر’ئن آنلاشما تکلیفینی قابول أتمیشتی. شیمدی بو آنلاشما أثناسئندا یاشانان وە آصحابئن نبییە ایعتیراضلارئ ایلە دۇلو بو تاریحی اۇلایئ جلالددین واطانداشئن کیتابئندان عاینن آقتارئیۇروز. (دیققات: رسول ایفادەلرینی نبی حالینە دؤنۆشۆشتۆرەرک وە متنی، آصحابئن داورانئشلارئنا اۇداقلاناراق اۇقویونوز!)
سۆهەیل بین عامر، نبیدەکی آنلاشما أگیلیمینی فارق أدینجە، آصلئندا مۆسلۆمانلاردان چکینیپ آنلاشمایا راضئ اۇلماسئنا راغمن شارطلار دیکتە أدن طاراف اۇلمایا نیەتلندی. اؤنجەلیکلە اۇ سنەکی عومرەنین ایبطال أدیلمەسینی، آنجاق بیر یئل سۇنرا کاعبەیی زیارتە ایذین وریلەجگینی سؤیلەدی. بو قورەیش لیدرلرینین أن اؤنملی شارطئ ایدی. نبی بونو قابول أتتی. آنجاق نبی ایلە قورەیش هەیئەتینین چەورەسینی سارمئش وە ایکی طاراف آراسئنداکی قۇنوشمایئ دینلەین مۆسلۆمانلار بو شارطئن نبی طارافئندان قابول أدیلیشینە شاشئردئلار. آرالارئندا فئسئلداشاراق نبینین هیچ دیرنمەدن اۇ آنکی عومرە زیارتیندن نەدن وازگچتیگینە بیر آنلام ورمەیە چالئشتئلار. اۇنلارئن کندیسی گرکیرسە اؤلمەیە راضئ اۇلدوغونا گؤرە، نبی نەدن بؤیلەسی بیر شارطئ قابول أتمیشتی؟ حالبوکی اۇنلار گرکیرسە ساواشئر وە عومرەسینی یاپارلاردئ. فاقاط آچئقچا بیر شەی دەمەدیلر. سادەجە حال وە حارەکتلری ایلە حۇشنودسوزلوغونو بللی أتمەیە چالئشئیۇرلاردئ. فاقاط ایلگینچتیر نبی مۆسلۆمانلارداکی بو تپکیلرە هیچ آلدئرمادئ؛ ایعتیراض ایفادە أدن حال وە حارەکتلری گؤرمزلیکتن گلدی. دیگر شارطلارا گچیلدی.
ایکینجی شارطا گؤرە عاراب قابیلەلریندن ایستەین، ایستەدیگی طارافلا آنلاشما یاپابیلەجکتی. بو ایکی طارافئن دا اویغون بولدوغو وە ایستەدیگی بیر شارطتئ. اۆچۆنجۆ شارطا گچیلدی: ایکی طاراف بیربیرینە یؤنەلیک دۆشمانجا گیریشمەلردن اۇن یئل سۆرەیلە اوزاق دوراجاقلاردئ. ایکی طاراف دا همن قابول أتتی. چەورەدەکی مۆسلۆمانلار بو شارطئن همن قابول أدیلمەسینی دە آنلاماقتا زۇرلاندئلار. گلیشمەلر مۆسلۆمانلارئن لهینە ایدی. هر گچن گۆن گۆچلنییۇرلاردئ وە قورەیش بو شارطلا گلەجگینی اۇن یئللئغئنا گارانتییە آلمئش اۇلویۇردو. نبینین بؤیلەسینە هر شارطئ دیرنمەدن قابول أتمەسی سۆهەیلی حپتن شئمارتتئ. ینی بیر شارط داحا ایلری سۆردۆ؛ أگر بیر کیشی مۆسلۆمان اۇلور وە ولیسینین ایذنی دئشئندا مدینەیە سئغئنئرسا ایعادە أدیلەجک، آنجاق أگر مۆسلۆمانلاردان بیریسی دین دگیشتیریپ قورەیشە سئغئنئرسا اۇ، مۆسلۆمانلارا ایعادە أدیلمەیەجکتی. نبی بونو دا قابول أتتی. بو آشامادا چەورەدەکی مۆسلۆمانلار صابرەدەمز اۇلدولار. حۇشنودسوزلوغونو بللی أدن شەیلر سؤیلەمەیە؛ “أی نبی! اۇلماز، بؤیلە بیر شارطئ قابول أدەمزسین.” دەمەیە باشلادئلار (1-نجی ایعتیراض).
نبی ساکیندی، ساکین بیر شکیلدە؛ “بیزدن اۇنلارا گیدنی، آللاە بیزدن اوزاق توتسون،” دەدی. اۆزەریندە آنلاشئلان شارطلارئن یازئلئ حالە گتیریلمەسی قارارلاشتئرئلدئ. آنلاشما سؤزدە قالمامالئ وە یازئلئ حالە گتیریلملییدی. نبی، عالی’یی چاغئراراق یازماسئنئ ایستەدیگی ایلک جۆملەیی سؤیلەدی: “راحمان وە راحیم اۇلان آللاهئن آدئیلا”. سۆهەیل آنئندا قارشئ چئقتئ؛ “اۇلماز، بیز راحمان دییە بیر شەی تانئمئیۇروز. باشلانغئچ جۆملەسی ‘آللاهئن آدئیلا’ اۇلمالئ” دەدی. نبی؛ “تامام” دەییپ عالییە؛ اؤیلە یاز” دەدی. گؤرۆشمەلرین باشئندان بری شاشقئنلئقتان نە یاپاجاغئنئ بیلەمز حالە گلمیش قالابالئقتان یینە بیر اوغولتو یۆکسلدی. باعضئلار؛ “حایئر! اۇلماز بؤیلە بیر شەی. ‘راحمان وە راحیم اۇلان آللاهئن آدئیلا’ یازئلمالئ” دەدیلرسە دە، نبی اۇنلارئ یینە دویمازلئقتان گلدی (2-نجی ایعتیراض).
سۇنرا، عالی’دن ایکینجی جۆملەیی یازماسئنئ ایستەدی؛ “بو، آللاهئن رسولۆ موحاممد ایلە سۆهەیل بین عامر’ئن اۆزەریندە آنلاشئپ قابول أتتیگی…” سۆهەیل یینە مۆداحالە أتتی؛ “اۇلماز! ‘آللاهئن رسولۆ’ اۇلماز. بیز سنی آللاهئن رسولۆ قابول أتمەدیگیمیز ایچین بۆتۆن بونلار اۇلویۇر! أگر آللاهئن رسولۆ اۇلدوغونو قابول أتسک، سنینلە ساواشمازدئق. آللاهئن رسولۆ اۇلاراق دگیل ‘عابدوللاهئن اۇغلو’ اۇلاراق یازئلسئن” دەدی. نبی بونو دا قابول أتتی؛ “اینانماسانئز دا بن آللاهئن رسولۆیۆم. عابدوللاە اۇغلو موحاممد یازماق بنیم رسوللۆگۆمۆ دگیشتیرمز” دەییپ، عالی’یە؛ “اؤیلە یاز” دەدی. چەورەدەکی مۆسلۆمانلارئن اؤفکە وە حۇشنودسوزلوق بلیرتیسی داحا دا بلیرگین حالە گلدی. اۇ آنا قادار سؤیلننلر قارشئسئندا سسینی هیچ چئقارمایان عالی دە سسینی یۆکسلتتی. یمین أدەرک (‘واللاهی بونو یاپامایاجاغئم’ دیەرک) کندیسیندن ایستنن بو دگیشیکلیگی یاپمایاجاغئنئ سؤیلەدی (3-نجۆ ایعتیراض)
اوسەید بین حوضایر، عالی’نین ألینی توتوپ؛ “حایئر عالی! ساقئن دگیشتیرمە! ‘آللاهئن رسولۆ موحاممددن باشقاسئنئ قابول أتمییۇروز” دەدی. باعضئلارئ؛ “بیز بو قادار آشاغئلایان داورانئشلارئ قابول أتمییۇروز. بونو آنجاق قئلئچ چؤزر” دەرکن، دیگر باعضئلارئ ایسە؛ “دینیمیز ایچین بو آشاغئلامایئ قابول أتمییۇروز” دیەرک تپکیلرینی آچئغا ووروپ، سرت ایفادەلرلە آنلاشمایا طارافتار اۇلمادئغئنئ گؤسترمەیە باشلادئلار.
