بو آیتلردەکی “حادیث” کلیمەسی، ألبتتە کی نبییە ایسناد أدیلن تۆم حادیثلری قاپسامئیۇر. آما هیچ شۆبهەسیز کی نبییە ایسناد أدیلن حادیثلر ایچیندە (حادیث کۆللیاتئندا) بو آیتین قاپسامئنا گیرن (قورئانا موحالیف) باعضئ حادیثلر بولونویۇر. حاتتا آیتین باغلامئنئ دیققاتە آلدئغئمئزدا، قاصدەدیلن سؤزلرین مۆنحاصئران بو شکیلدەکی حادیثلر (یاعنی دینی بیر اۇتۇریتەیە ایسناد أدیلن آما قورئانا موحالیف اۇلان سؤزلر یاعنی باعضئ حادیثلر) اۇلدوغو بیلە سؤیلنەبیلیر. بو دورومو (سئقلئقلا قارشئلاشتئغئمئز) شؤیلە بیر اؤرنک اۆزەریندن ایضاح أتمەیە چالئشالئم:
دین قۇنوسوندا قورئانا آیقئرئ سؤز سؤیلەین بیر اینسان وار وە بیز بو اینسانا؛ “سؤیلەدیگی سؤزۆن دۇغرو اۇلامایاجاغئنئ چۆنکی قورئانا موحالیف اۇلدوغونو” بیلدیرییۇروز. آما بو اینسان، سؤزۆندە ائصرار أدییۇر، گری آدئم آتمئیۇر. بو سؤزۆ کندی قاناعاتینە دایاناراق دگیل، بیر حادیثە دایاناراق سؤیلەدیگینی ایفادە أدییۇر. دلیل اۇلاراق دا بیزە بیر حادیث اۇقویۇر. اۇقودوگو حادیث گرچکتن دە کۆللیاتتا وار. آما قورئانا موحالیف. بیز دە؛ “بو حادیثین کۆللیاتا گیرمیش اۇلابیلەجگینی آما نبینین بؤیلە بیر سۆزۆ سؤیلەمیش اۇلامایاجاغئنئ، چۆنکی بو سؤزۆن قورئانا آیقئرئ اۇلدوغونو” سؤیۆیۇروز. بو قۇنوداکی ایلگیلی آیتلری کندیسینە اۇقویۇروز. آما آدام گری آدئم آتمئیۇر. گؤستردیگی حادیثی تکرارلایئپ دورویۇر. بو حادیثە سارئلئیۇر. اۇقودوغوموز آیتلری دیققاتە آلمئیۇر. اۇنلارئ سانکی هیچ ایشیتمییۇرموش گیبی داورانئیۇر. “بن اۇقودوغونوز بو آیتلرە اینانمئیۇروم” دا دەمییۇر. ایعتیراضئنئ بو گرکچەیە دایاندئرمئیۇر. آما ائصرارلا “پەیغامبرین یانلئش بیر سؤز سؤیلەمیش اۇلامایاجاغئنئ” سؤیلۆیۇر. وە ائصرارئنئ (ایعتیراضئنئ) بو شکیلدە سۆردۆرۆیۇر…
اؤرنک اۇلاراق ذیکرەتتیگیمیز بو اۇلای (بو اینسان وە اۇقودوغو حادیث)، بو آیتلرین قاپسامئنا گیرییۇر مو؟ بیز بو آیتلری 14 عاصئر اؤنجە یاشایان مککە مۆشریکلرینە می تاحصیص أدەجگیز؟ صئرف “بو حادیثی (سؤزۆ) پەیغامبر سؤیلەدی” ایددیعاسئ ایسە آیتلرە موحالیف بیر سؤزە (حادیثە) سارئلان، بونون ایچین کندیسینە اۇقونان آیتلری دیققاتە آلمایان، بو آیتلری سانکی هیچ ایشیتمییۇرموش گیبی داورانان آما “بن بو آیتلرە اینانمئیۇروم” دا دەمەین، بؤیلە بیر اینسانئن حۆکمۆ نەدیر؟
بیزیم قاناعاتیمیزە گؤرە لافظئندا “حادیث” ایفادەسی گچن بو آیتلر، بیزلرە شو سارغئتلارئ ورییۇر:
أی مۆمینلر! قورئان أن گۆزل حادیثلردیر. سیز بو حادیثلرە تابیع اۇلون. آللاهئن کلامئ، رسولۆن بەیانئ اۇلان بو حادیثلری یاعنی رسول موحاممدین واحیە دایالئ گرچک حادیثلرینی بئراقئپ دا، بونلارا موحالیف باشقا سؤزلرە تابیع اۇلمایئن. سیزین تابیع اۇلمانئز گرکن حادیثلر یالنئزجا رسول موحاممدین حادیثلریدیر (آیتلر). سیز بونلاردان حسابا چکیلەجکسینیز. سیزین سۇروملو توتولاجاغئنئز باشقا حادیثلر یۇقتور. چۆنکی رسول موحاممدین حادیثلری، واحیە دایالئدئر وە بونلار سیزە ایلاهی قۇروما آلتئندا اینتیقال أدر. بونلارئن ایچینە هیچبیر شۆبهە قارئشماز. آما نبی موحاممدە ایسناد أدیلن حادیثلر اؤیلە دگیلدیر. اۇنلارئن ایچینە رسول موحاممدین حادیثلرینە موحالیف باعضئ حادیثلر دە قارئشمئشتئر. تۆم سؤزلری (حادیثلری) دینلەیەبیلیرسینیز. آما سؤزلرین أن گۆزلینە (قورئانا) تابیع اۇلمالئسئنئز. چۆنکی دین ایلە ایلگیلی لازئم اۇلان هر شەی سیزە رسولۆن بو سؤزلری ایلە ایلتیلمیشتیر. سیزە لازئم اۇلان هر بیلگی، رسولۆن بو حادیثلری ایچیندە (قورئاندا) واردئر. هم دە تافصیل أدیلمیش بیر شکیلدە. سیز بونلارئ بئراقئپ دا باشقا سؤزلرلە اوغراشئرسانئز، باشئنئزا ایش آلئرسئنئز. چۆنکی سیز یالنئزجا قورئاندان حسابا چکیلەجکسینیز. آللاە قورئاندا بولونمایان سؤزلردن سیزی موعاف توتموشتور، قورئاندا بولونمایان سؤزلری قورجالامایئن، عاکسی حالدە باشئنئزا ایش آلئر وە اۆزۆلۆرسۆنۆز.
أی ایمان أدنلر! آچئقلاندئغئ زامان حۇشونوزا گیتمەیەجک (اۆزۆلەجگینیز) شەیلری سۇرمایئن. أگر قورئان ایندیریلیرکن سۇرارسانئز، اۇنلار سیزە آچئقلانئر (وە اۆزۆلۆرسۆنۆز). (قورئاندا) آچئقلانمادئغئنا گؤرە آللاە اۇنلارئ عاففەتمیشتیر (قورئاندا آچئقلانمایان بو شەیلردن سۇروملو دگیلسینیز). آللاە چۇق باغئشلایئجئ وە چۇق یومشاق داوراناندئر. (مائیدە سورەسی؛ 101)
اۇ حالدە سیز یالنئزجا رسولە ایطاعات أدین وە یالنئزجا رسولۆ اؤرنک آلئن! کندینیزە باشقا بیر رهبر آرامایئن، بونون ایچین دە یالنئزجا رسولۆن حادیثلرینە تابیع اۇلون، باشقالارئن سؤزۆنە دگیل، رسولۆن حادیثلرینە سارئلئن! عاکسی حالدە اۆزۆلۆرسۆنۆز.
اۇ حالدە؛ “حادیثلر دگیل، قورئان اؤن پلانا آلئنمالئ” دەمک، حض. پەیغامبرین یتکیسینی سئنئرلاماق وەیا اۇنو دەورە دئشئ بئراقماق دگیل، عاکسینە اۇنا عائید اۇلان یتکیلرین آصلا بیر باشقا بشرە (باعضئ راویلرە) دەورەدیلمەمەسی دەمکتیر. دین قۇنوسوندا یتکی صاحیبی اۇلان بشرین یالنئزجا رسول موحاممد اۇلدوغونو سؤیلەمکتیر. بونا قارشئ قورئانئ مرکزە آلماقسئزئن کاتەگۇریک حادیث ساوونماسئ یاپانلار (نبییە ایسناد أدیلن کلاسیک حادیثلری ساوونانلار)، رسول موحاممدین حادیثلرینی آرد پلانا آتاراق رسولۆن یتکیلرینی باشقالارئنا (باعضئ راویلرە) دەورەتمیش اۇلویۇرلار. چۆنکی رسولۆن حادیثلری ایچیندە (قورئاندا) هیچبیر شۆبهە یۇقتور. یاعنی بونلارئن هم واحیە دایالئ اۇلدوغو هم دە رسولە عائید (بەیانئ) اۇلدوغو کسیندیر. آما نبییە ایسناد أدیلن سؤزلردیر. بونلارئن ایچیندە نبییە عائید اۇلمایانلار (راویلرە عائید اۇلانلار) دا واردئر. قالدئ کی نبییە عائید اۇلسا بیلە نبی سؤزلری، رسول سۆزلرینین اؤنۆنە گچەمز.
دۇلایئسئیلا کاتەگۇریک حادیث ساوونماسئ یاپانلار، رسولۆن یتکیسینی یالانجئ راویلرە ترانسفر أتمیش اۇلابیلیرلر. بو ایسە چۇق بۆیۆک بیر ریسکتیر. بؤیلە داورانانلار، آحیرتتە؛ “أیواەلار اۇلسون بانا! نە اۇلایدئ اۇ دۇست بیلدیگیم آما بنی قورئاندان (رسولۆن یۇلوندان) آلئقۇیان فالانجایا اویماسایدئم دا، رسولۆن یۇلونو ایزلەسەیدیم، رسولۆ تاعقیب أتسەیدیم، یازئقلار اۇلسون بانا!.. (فورقان؛ 27-29) دیەجکلردیر (آللاە موحافاظا). رسول دە بؤیلە داورانانلارئ؛ “یا راببی! بونلار (اۆممتیم) قورئانئ ترک أتتیلر!” (فورقان؛ ) دیەرک آللاها شیکایت أدەجک. بو دوروما دۆشمەمەنین تک چارەسی رسولۆن حادیثلرینە (قورئانا) سارئلماقتئر. بونون حاریجیندەکی بۆتۆن یۇللار (بیزە ناسئل گؤرۆنۆرسە گؤرۆنسۆن) چئقماق سۇقاقتئر. دۇست بیلدیکلریمیز بیزی رسولۆن یۇلوندان آلئقۇیمامالئدئر. زیرا شەیطان دۇست گؤرۆنۆمۆندە بیزە سۇقولاراق بیزی بو یۇلدان آلئقۇیابیلیر. بیزی سۆسلۆ کلیمەلرلە وە حاتتا دین وە آللاە ایلە آلداتابیلیر.
اۇ حالدە یاپئلاجاق شەی رسولۆن حادیثلرینە (قورئانا) تابیع اۇلماقتئر. قورئانا تابیع اۇلانئن آحیرتتە قارشئلاشاجاغئ هیچبیر ریسک یۇقتور. آنجاق “نبی سؤیلەدی” ایددیعاسئ ایلە گلن آما اۇنون سؤیلەمەدیگی سؤزلری دە ایچرن (قورئانا موحالیف) حادیثلرە تابیع اۇلماق آحیرت ایچین بۆیۆک بیر ریسک آلماقتئر. بؤیلە کیمسەلر شو سۇرولارا موحاطاب اۇلاجاقلاردئر؛ نەدن رسولە ایطاعات ایلە أمرۇلوندوغون حالدە رسولە تابیع اۇلمادئن؟ نەدن رسولۆن ایزیندن ساپاراق باشقالرئنئن یۇلونا گیردین؟ سنی بونا مجبور أدن شەی نە ایدی؟ سیزە؛ “سادەجە قورئانا (رسولۆن حادیثلرینە) تابیع اۇلون!” دەنیلمەدی می؟
آللاە رسولۆنە 6.236 عادد آیت واحیەتمیش، رسول دە بو آیتلری بیزە واحیە دایالئ “حادیث اۇلاراق (قورئان)” بیزلرە تبلیغ أتمیشتیر. بؤیلەجە آللاە تۆم أمیر وە تاوصیەلرینی (دین ایلە ایلگیلی بیزە لازئم اۇلان هر بیلگییی) رسولۆ واسئطاسئیلا بیزە ایلتمیشتیر. أگر گرکلی اۇلسایدئ آللاە، رسولۆنە بیر میقدار داحا آیت واحیەدەبیلیر وە رسول دە بونلارئ بیزە ایلتەبیلیردی. مثەلا قورئان 6.236 دگیل دە، 7.000 وەیا 8.000 آیت اۇلابیلیردی. آما آللاە بونو یاپمادئ. دەمک کی بونا گرک یۇقتو. چۆنکی مائیدە سورەسینین 3-نجۆ آیتی ایلە بیرلیکتە دینینی تاماملادئ. دین ایچین لازئم اۇلان تۆم بیلگیلری قورئانا داحیل أدەرک ایلاهی قۇروماسئ آلتئندا بیزە اینتیقال أتتیردی (قئیامتە قادار دا أتتیرەجک). لازئم اۇلدوغو حالدە قورئانا داحیل أتمەدیگی هیچبیر بیلگی (حۆکۆم) اۇلمادئ. بونون عاکسینی سؤیلەمک مۆمکۆن دگیلدیر. زیرا بۆتۆن أمیرلرینی رسولۆنە واحیەدن آللاە نەدن بونلارئن بیر بؤلۆمۆنۆ ایلاهی قۇروما آلتئنا آلمامئش اۇلسون کی؟
“رسولە گلن واحی قورئاندان عیبارت دگیلدیر، چۆنکی باعضئ حۆکۆملر اۇنا قورئان دئشئ واحییلە بیلدیریلمیشتیر” دیەنلر، شو سۇرویو جوابلامالئدئرلار:
آللاە بۆتۆن حۆکۆملرینی رسولۆنە واحیەتتیگینە گؤرە (اینسانلئق عالمی، بۆتۆن بو حۆکۆملری نبی-رسولۆن بەیانئ ایلە ایشیتتیگی حالدە)، نەدن بو حۆکۆملرین بیر بؤلۆمۆنۆ ایلاهی قۇروماسئ آلتئنا (قورئانا) آلدئ دا بیر بؤلۆمۆنۆ بو قۇروماسئندان ماحروم بئراقتئ؟ بونون ایضاحئ یاپئلابیلیر می؟
بیزە گؤرە آللاە، بیزی یۆکۆملۆ قئلان بۆتۆن أمیر وە تاوصیەلرینی رسولۆنە قورئان ایلە بیلدیرمیشتیر. رسول دە بونلارئ بیزە تبلیغ أتمیشتیر. رسولوللاها (وە دۇلایئسئیلا بیزە) قورئان دئشئ گلن هرحانگی بیر آحکام اۇلمامئشتئر. نبی-رسول، قورئان دئشئ واحیە موحاطاب اۇلموش اۇلابیلیر، آما بو شکیلدە گلن وە بیزی یۆکۆملۆ قئلان هرحانگی بیر آحکام اۇلمامئشتئر.
قورئان پەیغامبرە ایطاعاتی أمرەتمییۇر مو؟
قورئان آیتلریندە بولونان نبی وە رسول کلیمەلرینین عاینئ آنلاما گلمەدیگینی، بو ایکی کلیمەنین ترجۆمەیە ایحتیاجئ بیلە بولونمادئغئنئ، آنجاق بونا راغمن هر ایکی کلیمەنین دە آصلئ فارسچا اۇلان “پەیغامبر” کلیمەسی ایلە دیلیمیزە چەوریلدیگینی، بو نەدنلە دە ایکی کلیمە آراسئنداکی فارقئن قایبۇلاراق مۆدهیش بیر قاورام قارغاشاسئنا یۇل آچئلدئغئنئ بلیرتمیشتیک.
بیزە گؤرە قورئاندا بولونان نبی وە رسول کلیمەلرینین هیچبیری دیلیمیزدە بولونمایان بیر کلیمە (پەیغامبر) ایلە ترجۆمە أدیلمەملیدیر. آما ایللا دا بو کلیمە (پەیغامبر) قوللانئلاجاقسا “پەیغامبر” کلیمەسی “رسول” ایچین دگیل، “نبی” ایچین قوللانئلابیلیر. چۆنکی رسول؛ “ألچی” دەمکتیر. بو دورومدا؛ “رسول = ألچی” وە “نبی = پەیغامبر” ایسە؛ “قورئان پەیغامبرە ایطاعاتی أمرەتمییۇر” دەمکتیر. چۆنکی قورئان، پەیغامبرە (نبییە) دگیل، رسولە (ألچییە) ایطاعاتی أمرەدییۇر. قورئانئن پەیغامبرە (نبییە) ایطاعات أمری یۇقتور.
“پەیغامبر سؤزلری” قۇرونموش اۇلمادئغئندان پەیغامبرە ایطاعات أدیلەمز. آللاە، یاپئلماسئ ایمکانسئز بیر عاملی (پەیغامبرە ایطاعاتی) قوللارئنا أمرەتمز. آما گتیردیگی سؤزلری (قورئان) قۇرونموش اۇلان “رسولە”، هر زامان ایطاعات أدیلەبیلیر. بونون ایچین پەیغامبر ایلە عاینئ دؤنمدە یاشامایا گرک یۇقتور. آیرئجا پەیغامبر (نبی) یانئلابیلیر. آما ألچی (رسول) یانئلماز. رسول، سادەجە آللاهئن آیتلرینی تبلیغ أدر.
